-ы нды //-інді. Бұл - сөзж асамдығы едәуір
өнімді жұрнақ. Мысалы
иінді, іиайынды, жуынды, қырынды, қиынды, қайнатынды, қырқынды деген-
дер тілімізде жалпы ежелден бар дағдылы сөзжа-
самдық модель (үлгі) бойынша пайда болған жа-
салымдар.
Өрмек жіптерініц тоқуға келмей қал- ғандықтан қырқып алынған жерін қырқынды дейді (Қ асим анов).
ІЛөп біткен. Қора мацында кыс- тағы қырқындылар жататын (Сәрсекеев).
Құранды
-ы нды //-інді ж ұрнағы н ы ң сөзжа-
сам ды қ қы зметі кеңес дәуірінде одан әрі етек
ала түсті. М ысалы, ол арқылы етістік негізден
ж асалған
қорытынды (зак л ю ч ен и е, вы вод),
ерітінді (раствор),
туыиды (произведение, созда-
н ие),
тігінді (пош ивка),
көбейтінді (произведе-
ние),
қосынды (сумма, слож ение),
үйінді (свал-
ка),
қайнатынды (настой),
қалынды (отход) т.б.
Халы қ жылқыныц қыршанқысын қыліианыц, те- мекініц қайнатындысымен жуады (Арғынбаев).
С ондай-ақ етістік негізден туынды түбір зат
атауын ж асайты н
-ы м паз//-ім п а з құранды аф -
ф и ксінің де сөзтудыры мдық табиғаты ерекш е-
леу. Қ азақ тілінде мұндай құрылымды туылым
да санаулы, мысалы:
жецімпаз (победитель),
жой- ымпаз (ликвидатор),
іиақырымпаз (огзовисты).
Бұлар - кеңес дэуірінде пайда болған жасалым-
дар. Олардың қазақ тілінде бұлай затты қ тия-
нақты лық, терминдік статус алуы орыс тіліндегі
сөзтапты қ тегімен байланысты.
Бүл кецес боль- іиевиктік партияныц жойымпаздарға, шакырым- паздарға қарсы күресте қалай осіп жетілгенін көрсетті (Қазыбаев).
Құранды
-ташы аф ф иксі
бақташы (< бақ+
ташы) дериватында ғана сақталған. Оның әсіре-
се
-т а б өл ігін ің л и н гв и с т и к а л ы қ таб и ғаты
көмескі. Ол бұл жерде дәнекерлік (инф икстік)
қы змет атқары п тұрған ф ормант па, ж оқ әлде
өзге бір көне, таусынш ық құбылыс па - бұл ара-
сы әзір беймәлім. Оның үстіне ф онетикалық ва-
рианты да жоқ.
С ондай-ақ құранды
-палық, -малы қ жұрна-
ғы да бірді-екілі-ақ туынды соз жасайды.
Қара, төре ауырмалықтар арылғандай қып-қызыл бо- лып, көзін қүйқылжытып отыр (Жансүгіров);
Абай биылғы жүттыц ауыртпалығын желілеп сөйледі (Әуезов).
С озж асамды қ
-мшы форманты да солай бір-
екі-ақ етістікке жалғанады. Мұндай құрылымды
жасалымдар тілімізде әдетге субстантивтенген сын
атауы ретінде қолданылады, мысапы:
Ауызбен өрақ өрған алдамшы бар, Ж ағымпаз, жатып ішер жал- даміиы бар (Әзірбаев).
Ал бізге әзірше етістік негіз бен
-шек жұрна-
ғы н ы ң өзара сөзж асам ды қ қаты насқа түсуінен
қазақ тілінде пайда болған не бәрі бір-ақ қана
туынды түбір зат атауы белгілі. Ол -
бүркеншек жяс&пъты.Алғайдыц қүба жөнына Жайылған қой- ым сыймаса. Ж үз бүркеншек, жүз қоспен Қатар жүріп жинаса (Ақтамберді).
Сөзж асамдық
-нда құранды ж ұрнағы да со-
лай бір-ақ сөзде кездеседі. Ол
бүра етістігіне жал-
ғаны п, жалпы халы қты қ
сіт&түъғыбүранда тер-
минін жасаған. Осы жерде мына бір дерекке көңіл
аударғы мы з келеді:
Ъигипіи ‘к о л и к и ’ о т /ш г ‘кру-
тить, скручивать’ (Э.В.Севортян). Қазақ тіліндегі
туынды түбір
бүранда зат атауы азербайж ан
тіліндегі осы
Ьигипіи дериваты мен әбден салыс-
тырымды. Бұл туылым қазақ тілінде күрделі тер-
мин құрамында да жұмсалады (
цилиндірлі бүран- да). Кереге ағаіитарын бұрандамен бекітеді (Қаси-
манов). Қазақ тіліндегі осы
бұранда жасалымы
баш құрт тілінде “
борамта - изви ли н а” түрінде
қолданылады.