П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет414/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   410   411   412   413   414   415   416   417   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ы нды //-інді. 
Бұл - сөзж асамдығы едәуір 
өнімді жұрнақ. Мысалы 
иінді, іиайынды, жуынды,
қырынды, қиынды, қайнатынды, қырқынды
деген- 
дер тілімізде жалпы ежелден бар дағдылы сөзжа- 
самдық модель (үлгі) бойынша пайда болған жа- 
салымдар. 
Өрмек жіптерініц тоқуға келмей қал-
ғандықтан қырқып алынған жерін қырқынды дейді
(Қ асим анов). 
ІЛөп біткен. Қора мацында кыс-
тағы қырқындылар жататын
(Сәрсекеев).
Құранды 
-ы нды //-інді
ж ұрнағы н ы ң сөзжа- 
сам ды қ қы зметі кеңес дәуірінде одан әрі етек 
ала түсті. М ысалы, ол арқылы етістік негізден 
ж асалған
қорытынды
(зак л ю ч ен и е, вы вод), 
ерітінді
(раствор), 
туыиды
(произведение, созда- 
н ие), 
тігінді
(пош ивка), 
көбейтінді
(произведе- 
ние), 
қосынды
(сумма, слож ение), 
үйінді
(свал- 
ка), 
қайнатынды
(настой), 
қалынды
(отход) т.б. 
Халы қ жылқыныц қыршанқысын қыліианыц, те-
мекініц қайнатындысымен жуады
(Арғынбаев).
С ондай-ақ етістік негізден туынды түбір зат 
атауын ж асайты н 
-ы м паз//-ім п а з
құранды аф - 
ф и ксінің де сөзтудыры мдық табиғаты ерекш е- 
леу. Қ азақ тілінде мұндай құрылымды туылым 
да санаулы, мысалы: 
жецімпаз
(победитель), 
жой-
ымпаз
(ликвидатор), 
іиақырымпаз
(огзовисты). 
Бұлар - кеңес дэуірінде пайда болған жасалым- 
дар. Олардың қазақ тілінде бұлай затты қ тия- 
нақты лық, терминдік статус алуы орыс тіліндегі 
сөзтапты қ тегімен байланысты. 
Бүл кецес боль-
іиевиктік партияныц жойымпаздарға, шакырым-
паздарға қарсы күресте қалай осіп жетілгенін
көрсетті
(Қазыбаев).
Құранды
-ташы
аф ф иксі 
бақташы
(< бақ+
ташы) дериватында ғана сақталған. Оның әсіре- 
се 
-т а
б өл ігін ің л и н гв и с т и к а л ы қ таб и ғаты
көмескі. Ол бұл жерде дәнекерлік (инф икстік) 
қы змет атқары п тұрған ф ормант па, ж оқ әлде 
өзге бір көне, таусынш ық құбылыс па - бұл ара- 
сы әзір беймәлім. Оның үстіне ф онетикалық ва- 
рианты да жоқ.
С ондай-ақ құранды 
-палық, -малы қ
жұрна- 
ғы да бірді-екілі-ақ туынды соз жасайды. 
Қара,
төре ауырмалықтар арылғандай қып-қызыл бо-
лып, көзін қүйқылжытып отыр
(Жансүгіров); 
Абай
биылғы жүттыц ауыртпалығын желілеп сөйледі
(Әуезов).
С озж асамды қ 
-мшы
форманты да солай бір- 
екі-ақ етістікке жалғанады. Мұндай құрылымды 
жасалымдар тілімізде әдетге субстантивтенген сын 
атауы ретінде қолданылады, мысапы: 
Ауызбен өрақ
өрған алдамшы бар, Ж ағымпаз, жатып ішер жал-
даміиы бар
(Әзірбаев).
Ал бізге әзірше етістік негіз бен 
-шек
жұрна- 
ғы н ы ң өзара сөзж асам ды қ қаты насқа түсуінен 
қазақ тілінде пайда болған не бәрі бір-ақ қана 
туынды түбір зат атауы белгілі. Ол - 
бүркеншек
жяс&пъты.Алғайдыц қүба жөнына Жайылған қой-
ым сыймаса. Ж үз бүркеншек, жүз қоспен Қатар
жүріп жинаса
(Ақтамберді).
Сөзж асамдық 
-нда
құранды ж ұрнағы да со- 
лай бір-ақ сөзде кездеседі. Ол 
бүра
етістігіне жал- 
ғаны п, жалпы халы қты қ 
сіт&түъғыбүранда
тер- 
минін жасаған. Осы жерде мына бір дерекке көңіл 
аударғы мы з келеді: 
Ъигипіи
‘к о л и к и ’ о т /ш г ‘кру- 
тить, скручивать’ (Э.В.Севортян). Қазақ тіліндегі 
туынды түбір 
бүранда
зат атауы азербайж ан 
тіліндегі осы 
Ьигипіи
дериваты мен әбден салыс- 
тырымды. Бұл туылым қазақ тілінде күрделі тер- 
мин құрамында да жұмсалады (
цилиндірлі бүран-
да). Кереге ағаіитарын бұрандамен бекітеді
(Қаси- 
манов). Қазақ тіліндегі осы 
бұранда
жасалымы 
баш құрт тілінде “
борамта -
изви ли н а” түрінде 
қолданылады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   410   411   412   413   414   415   416   417   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет