и п
і і ү і ч ш і
і ч і г д і
^
і і
ь
^
і і у і д ы
қагар, тілашар, түсаукесер, жарысқазан, қолүздік,
қолкесер, жерошақ, наурызкөже, сарымай, қарын-
бөртпе (тагам)
т.б.
Сонымен, шындық өмірде пайда болған жаңа
үғымды атауда мағынаның атқарар қызметі ерек-
ше. Яғни
үгым, магына, атау -
үштік жүйенің
нәтижесінде номинативтік бірліктер жасалына-
ды. Таным арқылы зат пен қүбылыстың қасиеті
анықталып, жаңа үғымдарды белгілейтін атау-
ыш тық бірлік түзіледі. Осылайша күрделі зат
есімдерді жасауға қатысатын сыңарлар бірімен-
бірі үйлесе келіп, сыңарларының мағыналары
түрлі
дәрежеде өзгеруі нәтижесінде, созжасам-
дык бірліктердің негізінде күрделі зат есім жа-
салады. Бүнда күрделі зат есім қүрамындағы
сыңарлардың арасындағы
уөждік арақатынас-
тар
әр түрлі деңгейде өзгеріске үш ырайды.
1. Тура лексикалық мағыналардын қосындысы,
яғни
тура уәжділік: аққайың, көлбақа, көзәйнек,
теміржол, баспасөз, беторамал, ата-ана, ага-іні,
ақыл-ой, азу тіс, ас үй, ауыз су, ат қора
т.б.
2.
Метафоралық, жартылай уәжділік: елікгүл, ас-
қазан, көкет, шілдеқоңыз, жауторгай, жаужү-
мыр, жебіріиоп, күркетауық, иткөішек
т.б.
З.Иди-
омалану
немесе
толық уәжсіздік: кокқасқа, ақса-
қал, ақсүйек, тоқымқагар, итаршы, қансонар,
кемпірқосақ, қасқыржемес,алаяқ, егеуқүйрық, шай-
танкелмес, жанкүйер
т.б.
сияқты күрделі зат
есімдер соның нәтижесі.
3.2.1. Біріккен күрделі зат есімдер
Біріккен зат есімдер түркі жүйелі тілдердің
борінде кездеседі. Бүл сала арнайы зерттеу ны-
саны да болы п келеді. Қ а за к тіл білім інде
біріккен зат есімдер жөнінде сүйенерлік күрделі
монографиялық зерттеулер жоқтың қасы. Деген-
мен, біріккен создерге қатысты,
емлемен байла-
нысты зерттеулер, мақалалар т.б. баспа бетінде
“карияЛсГнып келеді.
Біріккен зат есімдер толы қ мағыналы екі
созден қүралған, олар түрлі байланыстағы соз
тіркестерінен біріккен жасалымдар.
Біріккен зат
есім д ер д ің ш ығуы , дам уы , т ү п -т ө р к ін і сөз
тіркесімен байланысты.
Бірақ зат есім мен соз
тіркесі - тілдік табиғаты әр басқа қүбылыстар.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жа-
с а л ға н б ір ік к е н зат есім д ер О р х он ж азб а
ескерткіш тер тілінде де қ о л д ан ы л ған . Оны
ғалымдардың еңбектерінде берілген тілдік дерек-
тер айғақтайды. Жазба ескерткіштерден бастап,
к о н е т ү р к іл ік д ү н и ел ер д ің б әр ін д е де созді
күрделендіру, біріктіру үрдісі болғанын кореміз.
Қ а за қ тіліндегі
б іріккен зат есім дер де
күрделі создің бір түрі, сөзжасам амалыны ң
біріктіру ж олы м ен ж асалған туынды создер.
Өмірде, қоғамда болып жатқан озгерістермен бай-
ланысты жаңа үғымдар пайда болады да, соған
лайықты жаңа сөздер жасалады:
әнүран, елорда,
атазаң, гарышжай, багдаршам, елтаңба, бетбү-
рыс, төлқүжат, ойсана, ойтүрткі, ойтолқын, ай-
ыппүл
т.б.
Демек, біріккен
зат есімдер - кемінде толық
мағыналы екі түбірдің (негіздің) түтасып жым-
дасу нәтижесінде жаңа лексикалы қ мағыналы
сөздердің бірлестігі. Мысалы,
адалбақан (қүрал),
алтыатар (мылтық), бірқазан (қүс), аққүтан,
кокқүтан (қүс), итмүрын (жидек)
сияқты біріккен
күрделі зат есімдердің қүрамындағы сын, сан, зат
есімдер - бірбүтін, болшектеуге келмейтін лексе-
малар. Ж аңа сапалы туынды созге айналған.
Қалыпты создер тәрізді даяр күйінде, жасалған
калпында қолданылады.
Біріккен зат есімдер біртүтас лекси калы қ
мағыналы бірліктер болып саналады. Біріккен зат
есім біртүтас соз, біртүтас мағына береді, сол
біртүтастықты сыңарлардың мағынасы жасайды.
Бірақ біріккен зат есімдерді жасауға сыңарлар-
дың мағынасы түрлі дәрежеде қатысады. Оны
сыңарлардың уәждік дәрежесі деп атауға болады.
Біріккен зат есім нің жасалуында сыңаларды ң
Достарыңызбен бөлісу: