332
СӨЗЖАСАМ
“ Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” атты еңбекте ол
жеке таны лы п, күрделі сөздің бір түрі ретінде
бөлініп, көрсетілді. Осы еңбекте күрделі сөз, со-
ның ішінде тіркесті күрделі сөз - сөзж асам ны ң
нысаны екені анықталған.
Тіркесті зат есім әр түрлі ұғы м , құбылыс,
заттардың арасындағы түрлі қарым-қатынастары
туралы түсінік беретін жанды, ж ансы з заттарды
б іл д ір е т ін б а р л ы қ с ө з д е р д і б ір л е к с и к а -
грамматикалық топқа ж инақтайты н зат есім та-
бына жатады ж әне тіркесті зат есімнің қолданыс
аясы да өте кең.
Сөзтіркесім - ж аңа сөз жасаудың
ең өнімді
жолы. Қазақ тілінде зат немесе құбылыстың атын
тіркестіріп атау жиі ұшырайды. Бұл сөздер - ата-
лым (номинация) дәрежесіне жеткен сөздер. Егер
сөз тіркесі лексикалы қ тұтастыққа айналып, ата-
лым дәреж есіне ие б ол ған д а, сөз тіркесі өз
қызметін тоқтатады. Мұндағы басты қасиет, заң-
ды лы қ - ұғы м ны ң атауы дәрежесіне жетуі. М ы-
салы ,
кэрі ж ілік, ортан ж ілік, өгей шеше, қайын
жұрт, Ақ орда, кіндік шеше, ауыз омыртқа, азу тіс,
бел омыртқа, ауа райы, күйеу бала, киіз үй
т.б.
тәрізді күрделі зат есімдер соны ң нәтижесі.
Келтірілген тілдік деректер - сөз тіркестерінің
құрылымын сақтаған,
бірақ бір ұғы м ны ң атауы
дәрежесіне жеткен лексикалы қ бірліктер.
Л ексем алы қ тіркесімдердің басты белгісі -
құрамындағы сыңарлардың орны берік, арасына
сөз қойы лм айды , екі сы ңары да қалы птасқан
тұлғасы н сақтайды . Екі сы ңары н ы ң м ағы насы
өзара логикалық үйлесімді болып келеді. Тіркесті
зат е сім д ер о р т а қ е к п ін м е н ай ты л а д ы да,
құрамындағы сыңарларды ң тұрақты лы ғы мыз-
ғы м а й ты н , ө зге р м е й т ін қ а л п ы н са қ та й д ы .
Мұндай сөзтіркесімдер бірбүтін болып, бір ұғым
ретінде қалыптасады. М ысалы,
ауыз су, қонақ үй,
ас үй, ақ орда, ас түзы, асық жілік, бел омыртқа,
азат жол (абзац), кіндік іиеше, күрек тіс, азу тіс,
қарын бөле (туыс), мүш ел жаст.б.
М ысалы,
ақ орда -
сөзінің
м ағы н алы қ да-
муы: 1) киіз үй; 2)
көне,
билік иесі оты рған үй;
3) Ақ орда - резиденция.
Ақ орда -
Тайбурылдың
үстіне алтыннан тұрман ер салып, Аз ғана азық
жем салып,
Ақ орданың
аддынан, Өткізді Құртқа
к ө л д е н е ң (Қ о б ы л а н д ы б а т ы р ). А қ ор д а -
“рези д ен ц и я”
А қ орданың
есігі айқара ашылды!
Ата-баба жолымен ақ киіздің үстінде тұрып ант
берген Елбасы еңкейіп еліміздің көк байрағы н
сүйді (“Астана ақш ам ы ”). Осы екі мысалдан сөз
м ағы насы ны ң дамы п, жетілгені ан ы қ көрінеді.
Туынды м ағы наны ң өзегі бұры нғы сөздің ма-
ғы насы нан байланы сы н үзбей, соның негізінде
дамып, кеңейген. Қазір бұл сөз мемлекеттік жүйеде
қолданылатын термин дәрежесіне жеткен.уФс
орда
сөзінің дамуы
- алты қанат ақ ордадан бастап,
хандық мәнді білдіретін, я ғн и ханның сарайы ,
хан тұратын мекен, тұрақ мағыналарында жұмсал-
ған, кейін қолданыс ерекшелігіне қарай мемлекет
ұғы м ы нда қолдаңы лса, қазір саяси -әкім ш ілік
термині. Сөздің құрамында, құры лы сы нда еш
өзгеріс ж оқ,
бірақ жаңа сөз, жаңа м ағы на, себебі
жаңа ұғымды білдіретін м ағы н аға ие б о л ған
.А қ
орда, А қ ү й е
кеуі де резиденция деген м ағы наны
біддіреді. Имамдарды
Ақ үйде
қабылдап, ауызашар
өткізетін б олған (“ П арасат” ). Қазір қолданыста
мемлекеттік басқару аппараты мен билік жүйесін
сипатгайтын терминдер қатарында жұмсалады.
Осы си яқты лексикан ы ң басым көпшілігі
бұрын көнерген сөздер тобында жүрсе, қазір қайта
жаңару, жандану үстінде.
Тіркесті зат есімнің бірнеше ерекшеліктері бар:
1. Л ексикалық бірлік ретінде сөйлеу үрдісінде
құрастырылмай, тілдің бұрыннан жасалып, қалып-
тасқан даяр бірліктері ретінде қолданылады. Мы-
салы,
күрек тіс, азу тіс, жеті ата (тек), ара ағай-
ын, шыбын жан, асүй
т.б.
Жеті атасын білмеген - жетімдіктің салдары,
эзіл сөзді ауырлау
-
шетіндіктің салдары
(М а-
кт ).Ж ар болғай, алла, өзіме, Шыбын жаным көрінді
(Қобыланды) тәрізді сөйлемдерден
жеті ата, шы-
бын жан
сөйлеу кезінде жасалмай, тілде бұрыннан
ж асалы п, қалы птасқан лексикалы қ қорда бар
тілдік бірліктер.
2. Құрамы мен құрылысы ж ағы нан тіркесті
зат есімдердің сыңарларының орны тұрақты. Оны
құрастырушы сыңарлардың орны өзгермейді, бас-
қа сөздермен алмастыруға көнбейді. Тіркесті зат
есім дердің құ рам ы н д ағы сы ң арларды ң орын
тәртібінің тұрақты лы ғы м ен сипатталады. Тілде
тұтас күйінде қолданылады.
3. Тіркесті зат есімдерге де тән қасиет - ма-
ғыналық тұтастық. Мысалы,
тоқ ішек, күшік күйеу,
кіндік шеше, іш ауру, ауыз су
т.б. осы тәріздес
тіркесті зат есімдер қатысым кезінде жасалмай,
тілде әуелден ж асалған даяр лексемалар ретінде
ж ұм салады . А талған
тіркесті зат есім дердің
құрамындағы сыңарлар мысалы,
ііи аурудетешъп
іш
ж әне
ауру
деген сыңарлар бір-бірімен қаты-
сым үрдісінде тіркестірілмей, бұрыннан қалыпта-
сқан, бір ұғымның атауы ретінде ұғынылады. Бір
бүтін сөз ретінде қабылданады. М ұндай тіркесті
сөздер қажетінде даяр тұрған тұтас қалпында ба-
сқа сөздермен тіркестіріп қолданыла берілді.