БІРІККЕН КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
329
Біріккен зат есімдерді іштей саралай келген-
де, олардың ауыспалы сыңары түрлі сөз табына
катысты:
зат есім+зат есім, сын есім+зат есім,
зат есім+етістік
т.б. үлгілерде осылай жасала
береді.
Біріккен зат есімдер әуел баста сыңарлары
ан ы ктау ш ы ж ән е ан ы қтал у ш ы сөз ретін де
қалыптасқан. Қазір бүл сыңарлардың арасында
ондай қаты настарды ң белгісі ж оқ, тек заттың
атауы.
1. Біріккен зат есімдердің бірінші сыңары
сол ұғым ның қандай затқа (материалға) қатыс-
ты екенін, я ғн и заттық сапаны білдіреді:
тас-
бақа, тайтері (төсеніш), темірж ол, қүстөсек,
жероиіақ, жүкаяқт.Ь.
2. Пішін ұқсастығы:
егеуқүйрық (жэндік),
оқжылан, өгізкөз (есім.), қүсаяқ (өсім.), аю қүлақ
(өсім.), шпмүрын, айбалта, қылтүтік (катііляр)
т.б.
Біріккен зат есім жасалу үшін создер ең
бірінші, мағыналық жағынан үйлесуі керек. Мэсе-
лен
аяқ
және
көйлек
деген екі зат есімді алайық,
бұл екеуі біріге алмайды, өйткені
аяқ-көйлек
не-
месе
көйлекаяқ
дей алмаймыз. Бұл м ағы налы қ
нормаға сай келмейді, керісінше
ит
және
мүрын
деген сөздердің бірігуіне болады, өйткені итте
мұрын бар. Бұтада өсетін жемістің сыртқы пішіні
иттің мүрнына
ұқсас болғандықтан, оған мағы-
налық ұқсату заңдылығына байланысты
итмүрын
деген атау берілген,
итмүрын
деген біріккен зат
есім ұқсастықтан барып қалыптасқан.
3. Түс:
ақбәкен, қарабидай, қарақат, сарысу,
сарыөрік, қызылш ақа (күс), алақүрт (өрнек),
алақоржын (тышқан)
т.б.
4. Заттың неге арналғанды ғы :
асжаулық
(дастархан), қолж уғыш , шаштараз, асбүршақ,
түскиіз, астүз, балабақша
т.б.
5. Сапалық қасиеттері, дәмі, иісі т.б.:
балқурай,
м ай қа раға й , үшж апырақ, уқорғасы н (өсім .),
жүпаргүл, сасықкекіре (өсім.)
т.б.
6. М екендік орнын, мекенін корсетеді:
тау-
сағыз, ж анқалта, қолбала, сужылан, колбақа,
тауешкі (аң), тасшөп (өсім.), қүмсағыз (өсім.)
т.б.
7. С анды қ сапаны ң қатысуымен қалыптас-
қан:
бірқазан,қырықж еті,алтыбақан, үшбүрыш
(геом.), қырықбуын (өсім.), мыңбасы
т.б.
8. М етафора, б ейнелеп, астарлап, теңеп
корсету:
соқыртеке, кәріқыз (өсім.), желаяқ, көріпкел,
қылкөпір,ш өпж елке
т.б. Бұл жерде сыңарлар -
мағыналық даму үрдісінен откендер.
Б ір ік к е н зат е с ім д е р д ің қ ұ р а м ы н д а ғ ы
сыңарлартүрлі соз табынан болуына қарамастан,
бір заттық ұғымды білдіріп, соз табы ж ағы нан
зат есім болады. Соны мен, зат есімдер - жеке
создердің бірігуінен біртұтас лекси калы қ м ағы -
наны білдіретін туынды создер. Біріккен зат
есімдердің лексикалы қ салм ағы , олардың м ағы -
налықтұтастығымен олшенеді. Нэтижесінде жаңа
мағыналы аталым (номинация) пайда болады.
Достарыңызбен бөлісу: |