П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет424/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   420   421   422   423   424   425   426   427   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

БІРІККЕН КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
329
Біріккен зат есімдерді іштей саралай келген- 
де, олардың ауыспалы сыңары түрлі сөз табына 
катысты: 
зат есім+зат есім, сын есім+зат есім,
зат есім+етістік
т.б. үлгілерде осылай жасала 
береді.
Біріккен зат есімдер әуел баста сыңарлары 
ан ы ктау ш ы ж ән е ан ы қтал у ш ы сөз ретін де 
қалыптасқан. Қазір бүл сыңарлардың арасында 
ондай қаты настарды ң белгісі ж оқ, тек заттың 
атауы.
1. Біріккен зат есімдердің бірінші сыңары 
сол ұғым ның қандай затқа (материалға) қатыс- 
ты екенін, я ғн и заттық сапаны білдіреді: 
тас-
бақа, тайтері (төсеніш), темірж ол, қүстөсек,
жероиіақ, жүкаяқт.Ь.
2. Пішін ұқсастығы: 
егеуқүйрық (жэндік),
оқжылан, өгізкөз (есім.), қүсаяқ (өсім.), аю қүлақ
(өсім.), шпмүрын, айбалта, қылтүтік (катііляр)
т.б.
Біріккен зат есім жасалу үшін создер ең 
бірінші, мағыналық жағынан үйлесуі керек. Мэсе- 
лен 
аяқ
және 
көйлек
деген екі зат есімді алайық
бұл екеуі біріге алмайды, өйткені 
аяқ-көйлек
не- 
месе 
көйлекаяқ
дей алмаймыз. Бұл м ағы налы қ 
нормаға сай келмейді, керісінше 
ит
және 
мүрын
деген сөздердің бірігуіне болады, өйткені итте 
мұрын бар. Бұтада өсетін жемістің сыртқы пішіні 
иттің мүрнына
ұқсас болғандықтан, оған мағы- 
налық ұқсату заңдылығына байланысты 
итмүрын
деген атау берілген, 
итмүрын
деген біріккен зат 
есім ұқсастықтан барып қалыптасқан.
3. Түс: 
ақбәкен, қарабидай, қарақат, сарысу,
сарыөрік, қызылш ақа (күс), алақүрт (өрнек),
алақоржын (тышқан)
т.б.
4. Заттың неге арналғанды ғы : 
асжаулық
(дастархан), қолж уғыш , шаштараз, асбүршақ,
түскиіз, астүз, балабақша
т.б.
5. Сапалық қасиеттері, дәмі, иісі т.б.: 
балқурай,
м ай қа раға й , үшж апырақ, уқорғасы н (өсім .),
жүпаргүл, сасықкекіре (өсім.)
т.б.
6. М екендік орнын, мекенін корсетеді: 
тау-
сағыз, ж анқалта, қолбала, сужылан, колбақа,
тауешкі (аң), тасшөп (өсім.), қүмсағыз (өсім.)
т.б.
7. С анды қ сапаны ң қатысуымен қалыптас- 
қан: 
бірқазан,қырықж еті,алтыбақан, үшбүрыш
(геом.), қырықбуын (өсім.), мыңбасы
т.б.
8. М етафора, б ейнелеп, астарлап, теңеп 
корсету: 
соқыртеке, кәріқыз (өсім.), желаяқ, көріпкел,
қылкөпір,ш өпж елке
т.б. Бұл жерде сыңарлар - 
мағыналық даму үрдісінен откендер.
Б ір ік к е н зат е с ім д е р д ің қ ұ р а м ы н д а ғ ы
сыңарлартүрлі соз табынан болуына қарамастан, 
бір заттық ұғымды білдіріп, соз табы ж ағы нан
зат есім болады. Соны мен, зат есімдер - жеке 
создердің бірігуінен біртұтас лекси калы қ м ағы - 
наны білдіретін туынды создер. Біріккен зат 
есімдердің лексикалы қ салм ағы , олардың м ағы - 
налықтұтастығымен олшенеді. Нэтижесінде жаңа 
мағыналы аталым (номинация) пайда болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   420   421   422   423   424   425   426   427   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет