И Г К Е Л Л 1 КҮҒДЬЛІ ЗАІ ЕСІІУІДЕР 331
Кіріккен зат есімдердің кұрамында кездесетін
кейбір
-дырык// -дірік; -ғалдақ, -қыр т.б. тәрізді
аф ф иксоидтарға
мойынтүрық, өмілдірік, уы л- дырық, сағалдырық ,
сарғалдақ, қызғалдақ сияқты
сөздер жатады. Тұркітануда бұл құбыдыс жай-
ында әр түрлі пікір бар. Дегенмен, шығу төркінін
дәл солай деп ан ы қ айту қиы н болса да, тілдің
ықшамдау заңды лы ғы на сәйкес қалыптасқаны,
толық мағыналы сөздер болғаны даусыз. Мыса-
лы ,
ышқыр сөзі екі сөзден құралған. Бастапқысы
-
іш+күр. Қүр - “бау, белбеу” деген сөз. Дәл осы
мағынасы көне жазба ескерткіш тілінде кездеседі.
Ол курім іазсаді - ол белбеуін ш еш кісі келді
(М К .III.319). Кейінірек
құр сөзінің мағы насы
дами келе синкретті түбірге айналған, яғни етістік
мағынасын білдірген. Бұл екі сөз дыбыстық жа-
ғы н ан ы ң ға й л а с а к ір ік к е н ,
іш сөзі екін ш і
сыңардың ықпалымен жуанданып
ыш болған да,
екінші сыңар
қүр сөзіндегі еріндік дауысты ды-
бысты “ұ” - қы саң “ы” -дыбысына айналдырған,
сөйтіп қыр сөзіне айналған. М ысалы: Ол тізесі
жамаулы сұр шалбарын
ышқырынан көтеріп қой-
ды (Дәуренбеков).
*Жансебіл - жан “дж ан” - парсы тілінен ен-
ген ж үрек, өм ір, дем , рух деген м ағы н ан ы
білдіретіні түсінікті, ал
-себіл сыңарыны ң мағы-
н а с ы т ү с і н ік с і з . Б ұл - т ү р к і т іл д е р ін ің
көпшілігінен кездесетін көне құбылыс. Қырғыз
тілінде екі мағы нада: 1) сауыт, 2) қару ұғымын
білдіреді,
шарайна созімен мәндес. Сонда екеуінен
бірігіп барып кіріккен зат есімді
жаны берік, қайратты, табанды деген мэнді білдіреді. М ы-
салы : Не д е ген ит ж а н д ы ,
ж ансебіл едім
(Ж үнісов). Зұлыс деген бір тау бар үлкен, биік,
Басы қарлы, таяны п көкке тиіп, Пілден пайда
етуші
жансебіл бар, Қ аракет қы п сүйегін атып,
жиып (Ақылбай Абайұлы).
*Жэрмеңке - неміс тілінен енген сез. Немісше
- Уа/г/* -
жыл деген м ағы наны білдіреді. Ал
Магкі - сауда деген сөз. Ж ы лы нда бір рет белгілі бір
жерде ұлы ж иы н сауда ұйы м дасты ры п, оны
^аһгтагкі деп атайды. Біртіндеп орыс тіліне
ярмарка ауысқан, одан қазақ тілінің дыбысты қ
заңы на сай
ж эрмеңке болып кірігіп кеткен сөз.
Осындай езгерістерге дыбыс, кейде бүтін бір
б у ы н н е м е с е г р а м м а т и к а л ы қ т ұ л ғ а л а р
көмескіленіп, екі сөз кірігеді. Сонда сөз тіркесінің
бірігіп, тұтас тұлға болып қалыптасуына анали-
тикалы қ тәсіл ғана емес, ф онетикалы қ тәсіл де
әз үлесін қосады. Кіріккен зат есім құрамында
мейлі тол сөз болсын, мейлі кірме сөз болсын
сол қ о л д а н ы п о т ы р ғ а н т іл д ің д ы б ы с т ы қ
заңдарына сай дыбыстық өзгерістерге ұшырайды,
сөз тіркестеріндегі алды ңғы сы ңарды ң екпіні
әлсіреп, екінш і сыңардың соңғы буы ны ндағы
екпін басым келеді де, сөзтіркес бірұдай екпінмен
айтылады. О ған мына секілді тілдік деректерде:
қарлығаш, білезік, ышқырт.б. дыбыстар ы ғы сы п
ш ығы п қалы п, буын саны кемуі арқылы бүтін
соз ы қш ам далған. Бұлайш а кірігу кіріккен зат
есімдерге тән.
Кіріккен есімдерге қарағанда, біріккен зат
есімдер бертін іректе пайда болған бірліктер.
Ө йткені создердің әуелі тіркесіп, одан кейін
бірігіп, ең соңы нда мүлде кірігуі, я ғн и м ағы на-
лы қ, тұлғалы қ озгерістерге ұшырауы ұзақ уақыт
жүретін үрдіс. Тарихи тұрғыдан қарағанда кіріккен
зат есімдер коне создерге жатады.