П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет427/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   423   424   425   426   427   428   429   430   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

И Г К Е Л Л
1 КҮҒДЬЛІ ЗАІ ЕСІІУІДЕР
331
Кіріккен зат есімдердің кұрамында кездесетін 
кейбір 
-дырык// -дірік; -ғалдақ, -қыр
т.б. тәрізді 
аф ф иксоидтарға 
мойынтүрық, өмілдірік, уы л-
дырық, сағалдырық

сарғалдақ, қызғалдақ
сияқты 
сөздер жатады. Тұркітануда бұл құбыдыс жай- 
ында әр түрлі пікір бар. Дегенмен, шығу төркінін 
дәл солай деп ан ы қ айту қиы н болса да, тілдің 
ықшамдау заңды лы ғы на сәйкес қалыптасқаны, 
толық мағыналы сөздер болғаны даусыз. Мыса- 
лы , 
ышқыр
сөзі екі сөзден құралған. Бастапқысы

іш+күр. Қүр - “бау, белбеу”
деген сөз. Дәл осы 
мағынасы көне жазба ескерткіш тілінде кездеседі. 
Ол курім іазсаді -
ол белбеуін ш еш кісі келді 
(М К .III.319). Кейінірек 
құр
сөзінің мағы насы 
дами келе синкретті түбірге айналған, яғни етістік 
мағынасын білдірген. Бұл екі сөз дыбыстық жа- 
ғы н ан ы ң ға й л а с а к ір ік к е н , 
іш
сөзі екін ш і 
сыңардың ықпалымен жуанданып 
ыш
болған да, 
екінші сыңар 
қүр
сөзіндегі еріндік дауысты ды- 
бысты “ұ” - қы саң “ы” -дыбысына айналдырған, 
сөйтіп қыр сөзіне айналған. М ысалы: Ол тізесі 
жамаулы сұр шалбарын 
ышқырынан
көтеріп қой- 
ды (Дәуренбеков).
*Жансебіл - жан
“дж ан” - парсы тілінен ен- 
ген ж үрек, өм ір, дем , рух деген м ағы н ан ы
білдіретіні түсінікті, ал 
-себіл
сыңарыны ң мағы- 
н а с ы т ү с і н ік с і з . Б ұл - т ү р к і т іл д е р ін ің
көпшілігінен кездесетін көне құбылыс. Қырғыз 
тілінде екі мағы нада: 1) сауыт, 2) қару ұғымын 
білдіреді, 
шарайна
созімен мәндес. Сонда екеуінен 
бірігіп барып кіріккен зат есімді 
жаны берік,
қайратты, табанды
деген мэнді білдіреді. М ы- 
салы : Не д е ген ит ж а н д ы , 
ж ансебіл
едім
(Ж үнісов). Зұлыс деген бір тау бар үлкен, биік, 
Басы қарлы, таяны п көкке тиіп, Пілден пайда 
етуші 
жансебіл
бар, Қ аракет қы п сүйегін атып, 
жиып (Ақылбай Абайұлы).
*Жэрмеңке -
неміс тілінен енген сез. Немісше
- Уа/г/* - 
жыл
деген м ағы наны білдіреді. Ал 
Магкі
- сауда
деген сөз. Ж ы лы нда бір рет белгілі бір 
жерде ұлы ж иы н сауда ұйы м дасты ры п, оны 
^аһгтагкі
деп атайды. Біртіндеп орыс тіліне 
ярмарка
ауысқан, одан қазақ тілінің дыбысты қ 
заңы на сай 
ж эрмеңке
болып кірігіп кеткен сөз. 
Осындай езгерістерге дыбыс, кейде бүтін бір 
б у ы н н е м е с е г р а м м а т и к а л ы қ т ұ л ғ а л а р
көмескіленіп, екі сөз кірігеді. Сонда сөз тіркесінің 
бірігіп, тұтас тұлға болып қалыптасуына анали- 
тикалы қ тәсіл ғана емес, ф онетикалы қ тәсіл де 
әз үлесін қосады. Кіріккен зат есім құрамында 
мейлі тол сөз болсын, мейлі кірме сөз болсын 
сол қ о л д а н ы п о т ы р ғ а н т іл д ің д ы б ы с т ы қ
заңдарына сай дыбыстық өзгерістерге ұшырайды, 
сөз тіркестеріндегі алды ңғы сы ңарды ң екпіні 
әлсіреп, екінш і сыңардың соңғы буы ны ндағы
екпін басым келеді де, сөзтіркес бірұдай екпінмен 
айтылады. О ған мына секілді тілдік деректерде: 
қарлығаш, білезік, ышқырт.б.
дыбыстар ы ғы сы п 
ш ығы п қалы п, буын саны кемуі арқылы бүтін 
соз ы қш ам далған. Бұлайш а кірігу кіріккен зат 
есімдерге тән.
Кіріккен есімдерге қарағанда, біріккен зат 
есімдер бертін іректе пайда болған бірліктер. 
Ө йткені создердің әуелі тіркесіп, одан кейін 
бірігіп, ең соңы нда мүлде кірігуі, я ғн и м ағы на- 
лы қ, тұлғалы қ озгерістерге ұшырауы ұзақ уақыт 
жүретін үрдіс. Тарихи тұрғыдан қарағанда кіріккен 
зат есімдер коне создерге жатады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   423   424   425   426   427   428   429   430   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет