П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет434/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   430   431   432   433   434   435   436   437   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

338
СӨЗЖАСАМ
болғанды ғы. Демек, қы сқарған зат есімдер кем 
дегенде толы қ м ағы налы екі сөзден қы сқара 
бірігуінен жасалады. Олар ғы лы ми-техникалы қ 
үрдіспен, қо ғам ды қ-саяси ж ағдайларм ен қат- 
қабат келіп, жаңа ұғымдармен байланысты лек- 
сикалық бірліктер түзіледі.
Қ ы сқары м дар К еңес дәуір ін ің ал ғаш қ ы
жылдарынан бері қарай қалы птасы п, еліміздің 
тэуелсіздік алуымен байланысты соңғы онш ақ- 
ты жылдың көлемінде қарқы нм ен дамы п, жаңа 
ғылымдармен байланысты қанш ама қы сқары м- 
дар жасалды жэне олар ұлттық сипатта бел алып, 
бекемдіктанытабастады. Мәселен: Жұмыссыздар 
мен қолы бос тұрғы ндар үшін еңбек рыногында 
қабілеттілігін арттыру м ақсаты нда 
Э Е М -
нда 
(Электронды есептеу машинасында) жұмыс істеу 
жылдамдығын әрі қарай жетілдіруге мүмкіндіктер 
жасалады (“Астана ақ ш ам ы ” ). 
КМ ҚК
- (комму- 
налдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын) еңбек 
биржасы сырттан келген азаматтармен жұмыс 
істейді (Сонда).
Қазіргі қы сқарған зат есімдер табиғаты мен 
қызметі ұлттық дүниетаны м ға, этномэдениетке 
сэйкес жасалған тілдік бірліктер. Мысалы: Бұрын 
құ қы қ қорғау саласы ндағы
М АИ
қы сқары м ы
қазір 
Ж П
(жол полициясы ) - түріне ауысты. 
Қ азақт елеком ны ң
а кц и ясы саты лады (“Ж ас 
Алаш”). Бұл келтірілген мысалдар қазақы таным- 
ға сэйкес жасалған қысқарымдар.
Қысқарған күрделі зат есімдер құрылымдық 
жағынан әр түрлі болып келеді. Қысқарымдардың 
құрамына енетін сыңарлардың қай тобына жата- 
ты нына қарамай, олар тұтас күйінде бір ұғы м - 
ның атауы болады. Қ азақ тіліндегі қы сқары м - 
дарды жасалу тэсіліне қарай, бірнеше топқа бөлу- 
ге болады. Сөз қы сқартуды ң 
эріптік, буындық,
аралас қысқарымдар
сияқты түрлері бар.
Қ азақ тіліндегі қы сқарған зат есімдердің 
құрам ы на енген сы ңарларды ң қай соз табына 
жататына қарамастан, бір ұғымның атауы ретінде 
қолданылады. Қ азақ тіліндегі қ ы сқар ған зат 
есімдер жасалу тэсіліне қарай жалпы торт топқа 
болінеді.
1. 
Бірнеш е создердің тіркесімінен тұратын 
күрделі атаулардың ы қш амдалуы нан ж асалған 
басқы дыбыстық я әріптік қысқарымдар: 
А Қ ҚР,
ААҚ АЭС, БҰҰ, БАҚ ЖШС, Ж АҚ ҚСЭ, ҰХҚ ПҰАЖ,
ЕҚЫҰ, КИМЭП, ЮНЕСКОт.б.
(Қысқарымдардың 
құрамындағы сыңарлар екіден басталып, бірнеше 
сы ңарларға дейін кетеді) жасалымдар жатады. 
Бұрын бұл қысқарымдардың орыс тілінде қалып-
тасқан үлгісін алатын болса, бүгінгі таңда қазақ- 
ш а б алам асы басы м . Осы қы сқары м д арды ң
кейбіреуі таратылып айтылса, кейбіреуі тілде жеке 
соз сияқты қолданыс тапқан. Мысалы: Басқару 
м ақсаты - 
К И М ЭП -т і әлемдік деңгейдегі инсти-
тут дэрежесіне көтеру мен осы мақсат т а оған
аса ірі Қазақстандық жэне шетелдік компаниялар
м ен банктерді қатыстыру жолдарын талқы лау
( “ Егемен Қ а за қ с т а н ” ). 
Б үгінгі ТМ Д м е м л е -
кеттерінің де тағдырын желтоқсаннан бөліп қарау
м үм кін ем ес(и
Жас алаш ”). 
МАИбастығымен осы
мэселе жөнінде тілдесудің сэті түспеді, демалыс-
та көрінеді
(“Жас алаш”). Бұл келтірілген мысаддар 
ж азба тілде де, ауызекі тілде де ай ты латы н , 
түсінікті, копш ілікке таны мал қы сқары м дар. 
Түсініксіздік тудыратын қы сқары мдарды ң ж ақ- 
ша ішінде толы қ тіркесімдерінің аны қтамасы н 
беріп оты рған жон: 
ҰҚ К
(Ұлттық қауіпсіздік 
комитеті), 
ІІМ
(Ішкі істер министрлігі), 
Қ ТП
(қалааралы қ телефон пункті), 
П М З
(Павлодар 
мұнай зауыты) т.б.
2. Бірнеш е сездердің басқы буындары мен 
басқы дыбыстық немесе әріптік, я болмаса аралас 
қысқарымдар: 
ҚазТАТ, ҚазМҰУ, АлМУ, ҚазМЗУ
т.б.
3. Буындық қысқарымдар: 
үжымшар, кеңшар,
военком, Кармет, Сеймар, Санүр, О номком,
терминком, Алтеба, санбат, басбухт.б.
4. Буындық қысқарымдар мен толық создердің 
бірігуінен ж асалған туындылар: 
биоөріс, медбике,
зоодүкен, зоопарк, Казэксимбанк, Қазбаспасөз,
мем м үлік, Еуразия
т.б.
Бұл келтірілген мысалдар бүгінгі жаңа қол- 
даныстағы жасалымдар. Мысалы: “
Қазақтелеком-
ның ”басшылығы бірқатархалықаралықбайланыс
желілері бағытына сөйлесу бағасын төмендетті
(“Ж ас ал аш ”). 
Бірақ біздің кинотелекөрермен со-
дан өзінеаз-кем болса да тиімді нэрселерді іріктеп
ала білсін
(“ П арасат”).
Қ а з ір г і қ а з а қ т іл ін д е г і қ ы с қ а р ы м д а р
(қы сқарған күрделі зат есімдер) омірмен озектес 
дамып келеді. Олар - қоғам ды қ-саяси ұйымдар- 
дың қы сқартылған аталымдары, мемлекеттердің, 
мекемелердің т.б. қы сқарты лған атаулары жиі 
ұшырайды. Әсіресе соңғы жылдарда жарнамалық 
қызметге кең қолданыс тапқан. Қысқарымдардың 
негізгі ерекшелігі - тілдік ықшамдау, үнемдеу 
заңдылықтарына сәйкес туындаған жасалымдар, 
жаңа текстегі создер және тиімді әдіс, икемді 
тұлғалар.
Қ ы сқарған зат есімдер - созж асамның ана- 
литикалы қ тәсілімен жасалып, тілде орны ққан, 
аталым қызметін атқаратын, жазылу емлесі қалып-


СУБСТАНТИВ ЗАТ ЕСІМДЕР
339
т а с қ а н , м ә н -м а ғ ы н а с ы бар атаулар. Қ а за қ
тіліндегі қы сқарған зат есімдер сөз ретінде тілге 
енді. Тілдегі ықшамдау заңдылығына сай жүретін 
лексикалы қ үнемдеу. Бұл - тілде үздіксіз жаса- 
латын құбылыс. Олар - қоғам ны ң дамуы мен 
өзгерісіне орай үнемі үздіксіз жүре беретін және 
ықш амды қалыптасып отыратын ұтымды қол- 
даныстар. Қысқарған күрделі зат есімдер ғылым 
тілінің жүйелі, ықш амды жетілген тіл болуына 
өзі үлесін тигізеді.
3.3. СУБС ТА Н ТИ В ЗАТ Е С ІМ Д Е Р
Әдетте сын есімдер мен есімшелер субстан- 
тивтенеді, олардың мағынасы затганады, заттық 
дербестік алады. Мұндай сөздер зат есім сияқты 
септеледі, тәуелденеді, коптеледі. Егер қандай да 
бір сын есім мен есімше өзінің семантикасы жа- 
ғы нан бұлай затты қ сипат алып, септік және 
көптік (Байтұрсыновша “жай”) жалғауларын, тәу- 
елдік пен жіктік (Байтұрсыновш а “ж ақ ”) жалға- 
уларын қабылдай алатын болса, онда бұл олар- 
дың субстантивтенуге жарамдылығын көрсетеді. 
Сөйтіп субстантив зат есімдер деп, м ағы насы
түпкілікті заттық сипат алған, жалғау қабылдау 
қабілеті бар сын есімдер мен есімшелерді айта- 
ды. Д емек бұлар да, жай зат есімдер сияқты , 
түбір, туынды және күрделі сияқты үш түрде 
сипатталады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   430   431   432   433   434   435   436   437   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет