П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет425/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   421   422   423   424   425   426   427   428   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3.2.2. Кіріккен күрделі зат есімдер
Тіліміздегі кіріккен зат есімдер - екі, үш 
создердің бірігу нэтижесінде жаңа мағыналы лек- 
сем аға айналған кезде құры лы м ды қ (морфема- 
лық), дыбыстық озгерістерге ұшырап, жымдасып, 
сіңісіп кеткен создер.
Кіріккен зат есімдердің басқа күрделі зат 
есімдерден айырмаш ылығы, ерекшелігі олардың 
сыңарлары бастапқы тұрпатын озгертіп, буын 
жігін ж оғалты п, сыңарлары озара кірігіп, жігін 
білдірмей кетеді. Басқа күрделілерге қарағанда
дара созге сыртқы тұрпаты ж ағы н ан ж ақы нда- 
сып келеді. М ысалы, 
қөлғап, қарағаш, бәйшешек,
белбеу, ыіиқыр, қайнаға,
т.б.
Кіріккен зат есімдер - құры лы м ы ны ң оған 
негіз болған сыңарларды ң озгеріп, кейде ұқса- 
май, мүлдем басқаш а болып қалы птасқан тілдік 
б ір л ік те р . Бұл тіл з а ң д ы л ы қ т а р ы н а с ә й к е с
дыбыстардың бір-біріне ы қпалы н тигізуі, буын 
ығы суы, жылжуы, кірігуі нәтижесінде болатын 
сандық, сапалық озгерістер. Мысалы, 
білезік<(білек
жүзігі), көзілдірік<(көзге іл+ дір+ік), қайнаға
<(қайын аға), желғабыз<(жел+қабас),
т.б. тәрізді 
создер кірігіп, жігі білінбей кеткен сездер тілде 
коп. Осы сияқты создердің сыңарлары озара 
бірігіп, ж ымдасып, жаңа лекси калы қ ұғы м ны ң 
атауы болған кезде, тілдің ішкі заңдылықтары на 
сәйкес өзгерістерге түскен. Біріншіден, бұлай бо- 
лудың себебі: сыңарлардың м ағы налы қ тұтасты- 
ғынан лексикалы қ тұтастық қалыптасқан, сойтіп 
бір лексикалық бірлікке айналу барысында әр түрлі 
ф о н ет и к а л ы қ озгеріске ұш ы рай береді. Сол 
озгерістердің негізінде біріккен создер кіріккен 
создерге айналады. Ал кіріккен создердің бір бас- 
палдақ жеке дара создерге ж ақы н тұрғаны тіл 
деректерінен де анық корінеді. Мысалы, 
қоян, қүлан,
қабан, тарлан
т.б. соған дәлел. Бұлардың осылай 
-а н //-а ң
созіне аяқталуы тек кездейсоқ емес.
Бұл корініс жалпы күрделі создердің заңды- 
лы ғы н а сәйкес тірек сыңардың бірнеш е соз жа- 
сау мүмкіндігінен ш ы ғаты н заңдылық. Бүгінгі 
т а ң д а тілде с о н ы ң ізі, ж ұ р н а ғ ы қ а л ғ а н ы н
аңғартады. Бұл заңдылық тілдегі ықшамдау заң-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   421   422   423   424   425   426   427   428   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет