334
СӨЗЖАСАМ
белгілі. Ескерткіш тіліндегі зат, кұбылыс атаулары
құры лы м ды қ ж ағы нан түрліше болып келген.
О ны ң
бір көрінісі, дәлелі ретінде қосарлы зат
есімдерді алуға болады. Олар мағы налы қ ж ағы-
нан ж инақты қ ұғымды білдірген. М әселен,
*ісіг-
күшіг ‘к ү ш -к уа т ’, *йер-суб ‘ж ер-су’, *көзі-кашы
‘көзі-касы
'т.б.
Тіліміздегі қазіргі қосарлы зат есімдердің
құрам ы нда кездесетін сы ңарларды ң м ағы насы
со л ғы н д ан ы п , көм ескіленіп, бірден түсінуге
қ и ы н д ы қ тигізетін создер барш ы лы қ. Ол да
қосарлы зат есімдердің көнеден
келе жатқанына
дәлел. С онды қтан олардың түп-төркіні қайдан
ш ы қ қан ы н айқы ндау үшін, олардың сы ңарла-
ры н ы ң ш ы ғу тарихы на барлау жасау арқылы
аны қтауға болады.
Ж и н а қ т ы қ м ағы н а беретін қосарлы зат
есімдердің бір сыңары (негізінен екінші сыңар)
жеке лексема ретінде қолданыла бермейді. Бірақ
қейбір түркі тілдерінде немесе м онғол тілінде
дербес м ағы н алы сөз м әнінде қолданылады .
М ұндай сыңарлар - қосарлы зат есімдердің жа-
салуына оз үлесін қосы п,
қазақ тілінің тарихи
сөзжасамында айрықша орны бар тіддік бірліктер.
М ысалы,
абысын-ажын, кыз-қырқын, бала-іиаға,
жігіт-желең, борыш-карыіи, көйлек-көншек, арык-
түрак, өрен-жаран, көрші-колаң, киім-кешек, айып-
анжы, ың-шың, ым-жым, тоқты-торым, ем-дом,
дау-шар, ырың-жырың, өлім-жітім, шал-шаукані.Ь.
М әселен,
ажын, кыркын, кешек, шаукан, шар т.б.
қазіргі тілде м ағы насы көмескі болғанды қтан,
жеке қолданылмайды. М ысалы,
дау-шар, дэрі-
дормек, ем-дом, киім-кешек, көйлек-көншек, түкым-
түкиян,айла-шарғы,кір-копсы,өлім-жітім,жігіт-
желең, кыз-кырқын, жолдас-жора
т.б. С оны ң
ішіндегі
өлім-ж іт ім
сәзін алар болсақ,
өлім
сөзінің мағынасы анық, айқын, ал
жітім
сөзінің
мағынасы күңгірт, белгісіз. Ұйғыр тіліндегі.жу/л-
“ и счезать” , “ пропадать” , “тер я ться ” қараим
тіліндегі
йыт-
“ пропадать” , “ гибнуть”
дегенді
білдіреді. Қазақ тіліндегі беретін мағынасы “жо-
ғал у” , “ ұрлану” , “ құру” . С онда
ж іт -
түбір
етістікке
-ім
ж ұрнағы ж алғану арқы лы
жітім
созі жасалған.
Сол сияқты ,
жолдас-жора
қосары н дағы
ж ора
созі қазақ тілінде жеке қолданылмайды, ал
қы рғыз тілінде “жолдас” мағынасын жеке тұрып
та білдіре алады.
Жігіт-ж елең
дегенде
желең
созі баш құрт
тіліндеж/г/ш ұғымында айтылады. Қыз-қырқын
дегендегі
кыркын
сыңары м ағы насы түсініксіз,
күңгірт.
Қыркын
с ө зін ің еж елгі м а ғ ы н а с ы
М .Қ аш қари сәздігінде
күң, кіріптар эйел
дегенді
білдірген.
Бала-ш аға
деген
қосарлы зат есімдегі
ш аға
сөзі түркім ен, ұйғы р тілінде
бала
м ағы на-
сын білдіреді.
Дау-ш ар
- қосарлы зат есіміндегі
шар
созі
түсініксіз. Коне ұйғыр
т т ш ^сар/ш ар
сөзі -
жа-
уыздык бәле
деген мағынаны білдірген. Араб тілінде
шар
созі -
бәле, жала
мәнінде жұмсалады.
Қосарлы зат есімдер оздерінің қолданымдық
сипаты ж ағы нан әркелкі болып келеді. Олардың
ең бір үлкен тобы - халықтық сипаттағы, ұлттық
дүниетаным мен ерекшелік коріністерін білдіретін
қосарлы зат есімдер. М ысалы,
бай-манап, би-бо-
лыс, дос-жар, той-думан, казан-ошак, келі-келсап,
күрт-май, ас-су, сауыт-сайман, ыдыс-аяк, ағайын-
туған, айран-ботка, ою-өрнек, тана-түйме, айыл-
түрман, әдет-ғүрып, бэйбіше-токал, ел-жүрт, ерлі-
зайып, ж ал-күйрык, ем-дом, жегжат-жүрағат,
жүген-күрык, казы-карта
т.б. Бұл келтірілген
мысалдар ауыз әдебиеті үлгілерінен бастап, жазба
әдеби тілдерінің мол арнасы, көркемдік козі бо-
лып табылады. Бұл қосарлы зат есімдер - өмірдің,
қоғам н ы ң тұрмыс-тірш ілігінен
мәлімет беретін
тілдік құралдар. М ысалы: Көкеж ан қайтып кел-
генше,
Ел-жүртын
есен көргенше... (Қобыланды).
Қол-аяғын
босатып, Жан көкемді қашырып,
Қару-
жарак, ат-тонын
Қойған екен жасырып (Сонда).
Ауыз әдебиеті тіліндегі қосарлы зат есімдер
мейлінше мол, әрі бүгінгі күнге дейін жеткен тіл
қазы насы н құрайды. Тақы ры пты қ ж ағы нан да
әр алуан: ұғы м -түсін іктің , тұрм ы с-тірш ілікке
қажетті құрал жабдықтың, бұйымдардың, тамақ-
тағам н ы ң т.б. ж и н ақты қ атауларын білдіреді.
Мысалы, туыстық қатынасты білдіретін
қосарлы
зат есімдер:
ата-ана, эке-шеше, абысын-ажын, аға-
бауыр, аға-жеңге, аға-іні, ағайын-анжы, ағайын-
жегжат, ағайын-туған, ағайын-тума;
тағамға бай-
ланысты зат есімдер:
айран-ботқа, айран-шалап,
ас-су, алуа-іиекер, ас-ауқат, ас-дэм, ас-қатык, дэм-
түз, сорпа-суані.6.
Қосарлы зат есімдер қолданысы мен лекси-
ка-грамматикалық құрамы жағынан ертеден келе
жатқан лексемалар екенін тілдік деректерден бай-
қауға болады. Ж алпыхалықтық тіл қазынасы бо-
лып саналатын қосарлы зат есімдер әдеби тілдің
әр түрлі үлгілерінен кең орын алған. Мысалы:
Қүл-күтандар
жиы лы п, Құда болған заман-ай
(Бұқар жырау).
...Қыз-келіншек
үй тігер, Бүрала
басып былқылдап (Абай).
Сонымен, қосарлы зат есімдер - қазақ тіліне
айры қш а
тән құбылыс және заттың, құбылыс-
тың, ұғы м ны ң, түсініктің атауларын жинақтап
беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бірі.