П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет435/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   431   432   433   434   435   436   437   438   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3.3.1. Түбір субстантив зат есімдер
Сын есімдер мен есімшелердің субстантив- 
тену дәрежесі жалпы бірдей емес. Тіпті бір сын 
есім сөз табы ны ң озінің де бұлай заттық сипат 
алу деңгейі әркелкі. Мұндай типті зат есімдердің 
ішінде субстантивтену арқылы реестрлік сәз дәре- 
жесіне жалпы жеткендері де, сондай-ақ реестрлік 
соз дәрежесіне әлі жете қойм ағандары да, кон- 
текстік (стильдік) сипаттағылары да, окказионал- 
дық деңгейдегілері де бар. Олардың бұлай түрліше 
субстантивтенуі әрқайсысының озіндік семанти- 
калық құрылымына байланысты.
Түбір субстантив зат есімдердің бірі 
-шал
созі. Субстантивтену дэреж есінің ж оғары лы ғы
сонш а, оны ң соз тагітық тегі қазіргі қалгіынан 
тіпті байқалмайды. Кім де болса зат есім екеніне 
еш күмән келтірмейді. Ш ын мәніндегі әуелгі сын 
есімдік сипатын, яғни “а қ ” деген мағынасын осы 
күнгі кейбір жеке созқолданы стан ғана коруге 
болады. М ысалы, 
Шалкөде
топоним інен, 
Шал
күйрык
(қы рғы з тіліндегі 
чал сакал)
тіркесінен
және 
шалбастану
етістігінен. Бұлар “ақ коде” , 
“ ақ қ ұ й р ы қ ” 
(а қсакал),
“ а қ б ас тан у ” дегенді 
білдіреді.
Ш у бастағы сындық қалпынан осылай “қара 
үзген” мұндай түбір субстантив зат есімдер коп 
емес. Солардың тағы бірі 
-ш а л а
лексемасы. Ш а- 
тырлай аты лған 
шала
топш а ұшады (М ағауин). 
Ш ала
деп әдетте түгел (толық) жанып бітпеген 
оты нны ң (ағаш ты ң, тезектің, қиды ң, комірдің) 
қалды ғы н айтады. 
Кетті бірлік, сөнді ерлік, Енді
кімге - беттемек. Елің-ала, отты шала, Тайса
аяғың кім көмбек
(Абай). 
Артына (күйрығына)
шала
&ш./
2
ауфразеологизмі осы түбір субстантив 
зат есім негізінде қалы птасқан. 
Тағы да күйры-
ғы м а шала байлап келдім
де(А манш ин).
Түбір субстантив зат есімдердің негізгі болігі 
озінің сы нды қ есімдік тегінен жалпы ажырама- 
ған: әуелгі сы нды қ қалпы нда да, соны м ен қоса 
кейін қалыптасқан есімдік дербестігінде де қол- 
данылады. М ағынасы заттану (“овещ ествление”) 
дәрежесіне жеткен ондай субстантив зат есімдер 
әдетте мақал-мәтелдер мен фразеологизмдік (иди- 
омалық) созқолданыстар құрамында жиі ұшыра- 
сады.
Шешен, жаяу, арзан, сокыр, саңырау, керең,
осы- 
лар сияқты тағы кейбір сын есімдер, - мысалы, 
сондай түбір субстантив зат есімдер: 
Ж ауға бар-
саң кесерді ал, дауға барсаң іиеіиенді ал; Жаяудың
іианы шыкпас; Ат тыға еріп жаяудың таңы айы-
рылыпты. Сокырдың тілегені екі көзі; Арзанның
жілігі татымас; Саңырауға сэлем берсең, атаң-
ның басы дейді.
Түбір субстантив зат есімдер қатарында кейбір 
тарихи лексика элементтері де ұшырасады. М ы- 
салы: 
жесір,
/ясщмдегендер тек қазақ тіпінде емес, 
озге де біраз түркі тілдерінде сондай лексикалы қ 
қабатқа жатады. Екеуі де әуелде тек сын есім бол- 
ған, сын есімдік м ағы н а білдірген. 
Т о каллексе-
масы ны ң бастапқы кездегі туа м ағы насы , сы н- 
д ы қ сипаты қазір “тоқал еш кі мүйіз сұраймы н 
деп құлағы нан айы ры лы пты ” дейтін мақалдан, 
сон дай -ақ әдетте ш атырсыз салы нған (чердагы 
ж оқ) үйге қатысты айты латын 
токал үй, тоқал
там
т ір к е с т е р ін е н а й қ ы н к о р ін е д і. Е ртеде 
бәйбішеден (бірінші әйелден) кейінгі кіші әйел- 
дерді осылай тоқал деп атаған. 
Үзын саны жиыр-
м а іиакты ауыл. Көтиілігі Ырғызбайдың т окал-
дары мен Өскенбайдың токалдарынан тараған
туыскандар болатын.
Ал 
жесір
лексемасы - араб тілінен енген кірме 
соз. Ол да әуел баста “тұл” (“ вдова”) дейтін сын 
мағы насы н білдірген. Оның осы сындық ұғымы


340
СӨЗЖАСАМ
(яғн и “тұ л ” семантикасы ) да кейін бірте-бірте 
тарихилана (“заттана”) түседі, ақыры біржола суб- 
стантив зат есімге айнадады, “тұ тқы н ” (“ плен- 
н ы й ” ), “к ү н ” , “қ ұ л ” (“раб, раб ы н я”) м ағы н а- 
сында қолданыла бастайды. Ертеде түрлі қақты- 
ғы с кезінде, жаугерш ілік заманда қ о л ға түскен 
тұтқындар осылай жесір деп аталған. 
Жесір дауы
тіркесі де міне осыдан келіп ш ыққан.
Түбір субстантив зат есімдердің мына бір 
тобы таза орыс тілінің ы қпал-ы ғы мен қалыптас- 
қан. Мысалы 
науқас, сырқат, ыстық
лексемалары 
терм ин жасау тәжірибесінде аударма жолымен 
пайда болған: алды ңғы екеуі әдетте м едицина 
саласында жиі қолданылғатынбояб//ой 
(больная)
терм индерінің баламасы ретінде, ал соң ғы
ыс-
тық
сөзі 
температура атауынъщ
қазақш а экви- 
валенті ы ңғайы нда. 
Науқастың тілегі бойынша
домбыра алғызып, көп-көп күйлер тартып отыр-
ды
(Әуезов). 
Сырқат қазір орнынан түрып, жүре
бастады
(“Ж ас ал аш ” ). 
Бес күн болды, ыстығы
қайтпай түр
(Бөкеев). 
Ертеңінде қызуы қайта
көтерілді
(Сонда).
С о ң ғы
қы зу
сөзіне қарағанда, қазір алды ң- 
ғы ь/сть//слексемасының терминдік “кәмелеті” , 
терм индік активтігі басым. М едицинадағы бұл 
температуратермннінің
мағынасында бұрын ке- 
рісінше/сь/зу лексемасы кобірек қолданылып келді.
Осы күнде орыс тіліндегі 
больной (больная)
ном инативінің 
ауру
баламасы жиі қолданылады. 
Ж иі қолданы луы нда белгілі негіз бар. Ол мы- 
нау: 
науқас, сырқат
сөздері 
больной (больная)тер-
м инінің баламасы (эквиваленті) ретінде тек ке- 
ңес дәуірінде дербестенді. Ал яу/гулексемасы олай 
емес. М ұндай дербестік онда әуелден бар-ты н. 
Әуелден барына, мысалы, тіліміздегі “ауру азы- 
ғы м ен” дейтін мақал дәлел. Оның термин ретін- 
дегі қолданым аясы, рас кеңес дәуірінде кеңейді. 
Осы кезде активтенді. Демек медицина саласын- 
дағы қазіргі 
а ур у
термині орыс тіліндегі 
больной
(больная)
терм инінің үлгісімен тікелей аудары- 
лып алынбаған.
Түбір субстантив зат есімдер қатарына сон- 
лаіі-акауы лнай, бөкебай
сөздері де жатады. Бұлар 
қазақ тіліндегі емес, орыс тіліндегі сын есім- 
дердің м ағы насы ны ң “заттануы” арқылы (“ове- 
ществление” жолымен), бірден заттық сипат алуы 
нәтижесінде пайда болған субстантивтер, яғни: 
аульный Уауылнай, пуховый >бөкебай. Бөкебайың-
ды салайын ба?
(Аймауытов). 
Аульный, пуховый
сын есімдері сырт тұрпаты өзгеріссіз, сол тұрған 
қалпында субстантивтенген. Ал 
военный
сын есімі 
олай емес, тікелей сөзбе-сөз қазақшаланған, яғни
калькаланған. Сол сын есімдік мағынасында
,әске-
ри
болып аударылған. 
Бастық телефон алды.
Екінші телефонда эскери. Бүл кеңсе ііиінен үш
әскери шықты. Үрыны екі әскери экетіп барады
(Әуезов).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   431   432   433   434   435   436   437   438   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет