340
СӨЗЖАСАМ
(яғн и “тұ л ” семантикасы ) да кейін бірте-бірте
тарихилана (“заттана”) түседі, ақыры біржола суб-
стантив зат есімге айнадады, “тұ тқы н ” (“ плен-
н ы й ” ), “к ү н ” , “қ ұ л ” (“раб, раб ы н я”) м ағы н а-
сында қолданыла бастайды. Ертеде түрлі қақты-
ғы с кезінде, жаугерш ілік заманда қ о л ға түскен
тұтқындар осылай жесір деп аталған.
Жесір дауы
тіркесі де міне осыдан келіп ш ыққан.
Түбір субстантив зат есімдердің мына бір
тобы таза орыс тілінің ы қпал-ы ғы мен қалыптас-
қан. Мысалы
науқас, сырқат, ыстық
лексемалары
терм ин жасау тәжірибесінде аударма жолымен
пайда болған: алды ңғы екеуі әдетте м едицина
саласында жиі қолданылғатынбояб//ой
(больная)
терм индерінің баламасы ретінде, ал соң ғы
ыс-
тық
сөзі
температура атауынъщ
қазақш а экви-
валенті ы ңғайы нда.
Науқастың тілегі бойынша
домбыра алғызып, көп-көп күйлер тартып отыр-
ды
(Әуезов).
Сырқат қазір орнынан түрып, жүре
бастады
(“Ж ас ал аш ” ).
Бес күн болды, ыстығы
қайтпай түр
(Бөкеев).
Ертеңінде қызуы қайта
көтерілді
(Сонда).
С о ң ғы
қы зу
сөзіне қарағанда, қазір алды ң-
ғы ь/сть//слексемасының терминдік “кәмелеті” ,
терм индік активтігі басым. М едицинадағы бұл
температуратермннінің
мағынасында бұрын ке-
рісінше/сь/зу лексемасы кобірек қолданылып келді.
Осы күнде орыс тіліндегі
больной (больная)
ном инативінің
ауру
баламасы жиі қолданылады.
Ж иі қолданы луы нда белгілі негіз бар. Ол мы-
нау:
науқас, сырқат
сөздері
больной (больная)тер-
м инінің баламасы (эквиваленті) ретінде тек ке-
ңес дәуірінде дербестенді. Ал яу/гулексемасы олай
емес. М ұндай дербестік онда әуелден бар-ты н.
Әуелден барына, мысалы, тіліміздегі “ауру азы-
ғы м ен” дейтін мақал дәлел. Оның термин ретін-
дегі қолданым аясы, рас кеңес дәуірінде кеңейді.
Осы кезде активтенді. Демек медицина саласын-
дағы қазіргі
а ур у
термині орыс тіліндегі
больной
(больная)
терм инінің үлгісімен тікелей аудары-
лып алынбаған.
Түбір субстантив зат есімдер қатарына сон-
лаіі-акауы лнай, бөкебай
сөздері де жатады. Бұлар
қазақ тіліндегі емес, орыс тіліндегі сын есім-
дердің м ағы насы ны ң “заттануы” арқылы (“ове-
ществление” жолымен), бірден заттық сипат алуы
нәтижесінде пайда болған субстантивтер, яғни:
аульный Уауылнай, пуховый >бөкебай. Бөкебайың-
ды салайын ба?
(Аймауытов).
Аульный, пуховый
сын есімдері сырт тұрпаты өзгеріссіз, сол тұрған
қалпында субстантивтенген. Ал
военный
сын есімі
олай емес, тікелей сөзбе-сөз қазақшаланған, яғни
калькаланған. Сол сын есімдік мағынасында
,әске-
ри
болып аударылған.
Бастық телефон алды.
Екінші телефонда эскери. Бүл кеңсе ііиінен үш
әскери шықты. Үрыны екі әскери экетіп барады
(Әуезов).
Достарыңызбен бөлісу: