П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет431/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   427   428   429   430   431   432   433   434   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ҚОСАРЛЫ КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
335
Қосарлы зат есімдер 1) көне замандардан 
қалыптасқан тілдік бірліктер, 2) тілдің даяр нұсқа- 
сы, 3) сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жа- 
салатын құнарлы түрі.
Қазақ тілінде дәстүрлі түрде: қосарлама және 
қайталама қос сөздер деп екі топқа бөледі. Осы- 
лай екі топқа бөлудің қосарлы зат есімге де қаты- 
сы бар. Негізінен қос сөздердің басым көпшілігі 
зат есімдерге тән.
Қосарлы зат есімдердің сы ңарлардағы ма- 
ғыналық ерекшеліктеріне қарай: екі сыңары мэнді 
қосарлы зат есімдер. Олардың өзін өз ішінде 
іштей жіктеуге болады: 1) мәндес (синонимдес) 
қосарлы зат есімдер: 
ақыл-кеңес, аяқ-табақ, әке-
илеше, іс-қимыл, күш-қуат
т.б. тәрізді қосарлы зат 
есімдердің сыңарлары м ағы на ж ағы нан біріне 
орайлас, мәндес, ыңғайлас аталымдар, яғн и ма- 
ғы насы бір-біріне ж ақы н , мәндес сы ңарлар 
қосарланады. Мысалы: Жақсы жігіт
ел-жүртының
анасындай (Үш ғасыр...).
Бір сыңары м ағы налы , екінш і сыңары ма- 
ғы насы з сөздер қосарланады. Қазіргі тілде ма- 
ғынасыз сыңарлардың, бұрын мағынасы болған 
ж ән е ол сөздердің көпш ілігі м ағы н асы бар 
с ы ң а р ға мәндес болы п табы лады . М ысалы: 
көйлек-көншек, жолдас-жора, жауын-шашын, дос-
жаран, айқай-сүрең
т.б. Келтірілген мысалдардағы 
көніиек-
жалаңаш етке киетін киім, 
жора - дос,
жолдас, сүрең - үран, айқай, жаран - дос, іиаиіын -
жаңбыр
т.б. басқа тілдерде тіркескен сыңарлардың 
мағынасын береді.
Тілдегі қосарлы зат есімдер дара варианттық 
қатынаста жарыса жұмсалады. Олардың алдың- 
ғысы не соңғы сы бірнеш е қосарлы зат есімге 
тірек сыңар ретінде қайталанып отырады. Сөйтіп, 
қосарлы зат есімдер синонимдік қатар жасайды. 
Мысал
ы*аға-жеңге, аға-бауыр, аға-іні, аға-туыс,
ақыл-кеңес, ақыл-ес, ақыл-айла, ақыл-ой, ақыл-
парасат, ақыл-сана, ақыл-сезім
т.б. жатады. Тағы 
бір ерекшелігі қосарлы зат есімдердің бірінші 
сыңары бірнеше сөздің жасалуына негіз болған: 
айла-амал, айла-эдіс, айла-әрекет, айла-тәсіл, айла-
іиарғы
т.б. секілді туындылар сонымен қатар 
синонимдік қатар жасап тұр.
Бұл секілді қосарлы зат есімдер мағы налы қ 
жағынан бір-біріне жуық сөздерден қосарланып, 
олардың кейінгі м ағы насы жеке сыңарлардың 
мағыналарынан әлдеқайда кең және күрделі.
Түркі тілдерінде, соның ішінде, қазақ гілінің 
табиғаты на тән үстемелеу құбылысы - айқы н- 
дау, нақтылау (избыточность) — төл әдісі. Қазақ 
т іл ін д е ү с т е м е л е у д ің а й қ ы н к ө р ін іс і -
п л е о н азм д а р . Л е к с и к а л ы қ п л е о н азм д а р д ы ң
қосарлы зат есімдерге сыңарлары мәндес немесе 
м ағы насы бір-біріне жуық болады. Олар лекси - 
калық бірліктер ретінде сөз тіркестерінің үлгілері 
негізінде қалыптасқан жасалымдар және қосарлы 
зат есімде бұл заңдылық сөздердің мәндес, жуық 
болуы қатаң сақталып отырған. Мәселен, қосарлы 
зат есімдер: 
бала-шаға, қатын-қалаш, келін-кепшік,
дэрі-дэрмек, өлім-жітім
т.б. соның айқын көрінісі. 
Бұл лексемалар бір-бірімен синонимдес бола тұра, 
бірі - анықтаушы, екіншісі - анықталушы тіркестер 
б о л ы п , к е л е - к е л е м а ғ ы н а л ы қ ө з г е р іс т ің
нэтижесінде бір лексемаға айналған. Сондықтан 
үстем елік әд іс-м ән д ес сы ңарлы қосарлы зат 
есімдерде корінуі заңды құбылыс. Мысалы: Құты- 
лып жаудан 
ел-жүрты,
Есендік-саулы қ сұрады 
(Қобьыанды).Л/сь/77-дйлатаба алмай, Басымды са- 
ған қоса алмай (Сонда).
Сөздерді қосарлап, қосарлы зат есім жасау - 
жаңа аталым (номинация) тудырудың, тілді бай- 
ытудың ұтымды жолы. Қазір тілде осындай жол- 
мен ж асалған жаңа қолданыстағы қосарлы зат 
есімдер: 
ой-т олғақ, үсыныс-кеңес, тау-кен, сын-
ескертпе, таңдау-балама, ғалым-хатшы, үгіт-на-
сихат
т.б.
Қосарлы зат есімдер мәндес сы ңарларды ң 
негізінде қалыптасқан аталымдар ж инақтық, жал- 
пылық, мэнді ұғымды білдіреді. Мысалы: Келінді 
қарсы алуға ш ыққан 
қыз-келіншектер
тобына жа- 
қы ндаған соң... (Ғ.М үсірепов). 
Бала-ш аға
жылы 
үйде қыстап ш ықсы н (Сонда). 
Ата-бабамыз
киіз 
үйде туған, киіз үйде олген... (Сонда).
Келтірілген мысалдардағы қосарлы зат есімнің 
құрамындағы жеке сыңарлардың мағы насы натең 
емес, одан м ағы насы кең, көлемді. Бұл қосарлы 
зат есімдердің қалыптасуыны ң шарты іспеттес, 
олардың табиғаты на тән жағдай.
Тіліміздегі қосарлы затесім н ің қалыптасуы- 
на заттың*, құбылыстың ұғымы бір сөздің аума- 
ғына, мағынасына сыймаған кезде, қосарлап қол- 
данылып, бірін-бірі толықтырып, біртұтас м ағы - 
налы қ бірлікті білдіреді. Мысалы: 
ар-үят, аға й-
ын-туған.
Тілімізде белгілі бір үлгілер, ұқсасты қ (ано- 
логия, дағды ) бойы нш а қосарлы зат есімдердің 
қалыптасуы: 
сойыл-іиоқпар, шылық-былық, ақы-пүл,
айып-жаза, кем пір-ш ал, отыншы-сушы, сыбыр-
сыңқыл, шер-іиемен, ескерткііи-белгі
т.б. тәрізді 
қосарлы зат есімдерге аса қажеттілік болмаса да, 
белгілі үлгілер бойынш а жасалып, тілдік құрамға 
етене енбеген, тек арнайы мәтінде ж асалған
аталымдар.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   427   428   429   430   431   432   433   434   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет