ҚОСАРЛЫ КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР 335 Қосарлы зат есімдер 1) көне замандардан
қалыптасқан тілдік бірліктер, 2) тілдің даяр нұсқа-
сы, 3) сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жа-
салатын құнарлы түрі.
Қазақ тілінде дәстүрлі түрде: қосарлама және
қайталама қос сөздер деп екі топқа бөледі. Осы-
лай екі топқа бөлудің қосарлы зат есімге де қаты-
сы бар. Негізінен қос сөздердің басым көпшілігі
зат есімдерге тән.
Қосарлы зат есімдердің сы ңарлардағы ма-
ғыналық ерекшеліктеріне қарай: екі сыңары мэнді
қосарлы зат есімдер. Олардың өзін өз ішінде
іштей жіктеуге болады: 1) мәндес (синонимдес)
қосарлы зат есімдер:
ақыл-кеңес, аяқ-табақ, әке- илеше, іс-қимыл, күш-қуат т.б. тәрізді қосарлы зат
есімдердің сыңарлары м ағы на ж ағы нан біріне
орайлас, мәндес, ыңғайлас аталымдар, яғн и ма-
ғы насы бір-біріне ж ақы н , мәндес сы ңарлар
қосарланады. Мысалы: Жақсы жігіт
ел-жүртының анасындай (Үш ғасыр...).
Бір сыңары м ағы налы , екінш і сыңары ма-
ғы насы з сөздер қосарланады. Қазіргі тілде ма-
ғынасыз сыңарлардың, бұрын мағынасы болған
ж ән е ол сөздердің көпш ілігі м ағы н асы бар
с ы ң а р ға мәндес болы п табы лады . М ысалы:
көйлек-көншек, жолдас-жора, жауын-шашын, дос- жаран, айқай-сүрең т.б. Келтірілген мысалдардағы
көніиек- жалаңаш етке киетін киім,
жора - дос, жолдас, сүрең - үран, айқай, жаран - дос, іиаиіын - жаңбыр т.б. басқа тілдерде тіркескен сыңарлардың
мағынасын береді.
Тілдегі қосарлы зат есімдер дара варианттық
қатынаста жарыса жұмсалады. Олардың алдың-
ғысы не соңғы сы бірнеш е қосарлы зат есімге
тірек сыңар ретінде қайталанып отырады. Сөйтіп,
қосарлы зат есімдер синонимдік қатар жасайды.
Мысал
ы*аға-жеңге, аға-бауыр, аға-іні, аға-туыс, ақыл-кеңес, ақыл-ес, ақыл-айла, ақыл-ой, ақыл- парасат, ақыл-сана, ақыл-сезім т.б. жатады. Тағы
бір ерекшелігі қосарлы зат есімдердің бірінші
сыңары бірнеше сөздің жасалуына негіз болған:
айла-амал, айла-эдіс, айла-әрекет, айла-тәсіл, айла- іиарғы т.б. секілді туындылар сонымен қатар
синонимдік қатар жасап тұр.
Бұл секілді қосарлы зат есімдер мағы налы қ
жағынан бір-біріне жуық сөздерден қосарланып,
олардың кейінгі м ағы насы жеке сыңарлардың
мағыналарынан әлдеқайда кең және күрделі.
Түркі тілдерінде, соның ішінде, қазақ гілінің
табиғаты на тән үстемелеу құбылысы - айқы н-
дау, нақтылау (избыточность) — төл әдісі. Қазақ
т іл ін д е ү с т е м е л е у д ің а й қ ы н к ө р ін іс і -
п л е о н азм д а р . Л е к с и к а л ы қ п л е о н азм д а р д ы ң
қосарлы зат есімдерге сыңарлары мәндес немесе
м ағы насы бір-біріне жуық болады. Олар лекси -
калық бірліктер ретінде сөз тіркестерінің үлгілері
негізінде қалыптасқан жасалымдар және қосарлы
зат есімде бұл заңдылық сөздердің мәндес, жуық
болуы қатаң сақталып отырған. Мәселен, қосарлы
зат есімдер:
бала-шаға, қатын-қалаш, келін-кепшік, дэрі-дэрмек, өлім-жітім т.б. соның айқын көрінісі.
Бұл лексемалар бір-бірімен синонимдес бола тұра,
бірі - анықтаушы, екіншісі - анықталушы тіркестер
б о л ы п , к е л е - к е л е м а ғ ы н а л ы қ ө з г е р іс т ің
нэтижесінде бір лексемаға айналған. Сондықтан
үстем елік әд іс-м ән д ес сы ңарлы қосарлы зат
есімдерде корінуі заңды құбылыс. Мысалы: Құты-
лып жаудан
ел-жүрты, Есендік-саулы қ сұрады
(Қобьыанды).Л/сь/77-дйлатаба алмай, Басымды са-
ған қоса алмай (Сонда).
Сөздерді қосарлап, қосарлы зат есім жасау -
жаңа аталым (номинация) тудырудың, тілді бай-
ытудың ұтымды жолы. Қазір тілде осындай жол-
мен ж асалған жаңа қолданыстағы қосарлы зат
есімдер:
ой-т олғақ, үсыныс-кеңес, тау-кен, сын- ескертпе, таңдау-балама, ғалым-хатшы, үгіт-на- сихат т.б.
Қосарлы зат есімдер мәндес сы ңарларды ң
негізінде қалыптасқан аталымдар ж инақтық, жал-
пылық, мэнді ұғымды білдіреді. Мысалы: Келінді
қарсы алуға ш ыққан
қыз-келіншектер тобына жа-
қы ндаған соң... (Ғ.М үсірепов).
Бала-ш аға жылы
үйде қыстап ш ықсы н (Сонда).
Ата-бабамыз киіз
үйде туған, киіз үйде олген... (Сонда).
Келтірілген мысалдардағы қосарлы зат есімнің
құрамындағы жеке сыңарлардың мағы насы натең
емес, одан м ағы насы кең, көлемді. Бұл қосарлы
зат есімдердің қалыптасуыны ң шарты іспеттес,
олардың табиғаты на тән жағдай.
Тіліміздегі қосарлы затесім н ің қалыптасуы-
на заттың*, құбылыстың ұғымы бір сөздің аума-
ғына, мағынасына сыймаған кезде, қосарлап қол-
данылып, бірін-бірі толықтырып, біртұтас м ағы -
налы қ бірлікті білдіреді. Мысалы:
ар-үят, аға й- ын-туған. Тілімізде белгілі бір үлгілер, ұқсасты қ (ано-
логия, дағды ) бойы нш а қосарлы зат есімдердің
қалыптасуы:
сойыл-іиоқпар, шылық-былық, ақы-пүл, айып-жаза, кем пір-ш ал, отыншы-сушы, сыбыр- сыңқыл, шер-іиемен, ескерткііи-белгі т.б. тәрізді
қосарлы зат есімдерге аса қажеттілік болмаса да,
белгілі үлгілер бойынш а жасалып, тілдік құрамға
етене енбеген, тек арнайы мәтінде ж асалған
аталымдар.