336 СӨЗЖАСАМ Қ осарлы зат есім н ің бұл тобы стильдік
ыңғайдағы, яғни белгілі бір мәтін колемінде қол-
данылады. Құры лымы ж ағы нан әркелкі болып
к е л е д і. С т и л ь д ік ы ң ғ а й д а ғ ы қ о с а р л ы за т
есімдердің көбінің екі сы ңары ны ң да екеуі де
жеке қолданыста бар лексемалар.
Қосарлы зат есімдердің біразына үнемдеу заң-
ды лы ғы м ен қалы птасқан тілдік бірліктер жата-
ды.
Қ оғам дағы түрлі ж аңалы қпен байланысты
келіп қосылған қосарлы зат есім жасалымдарына
үшқыш-ғарышкер, ғарышкер-батыр, сый-сияпат, ғалым-хатшы, сарапшы-маман, эксперт-кеңесші, бизнес-орталық, экономист-менедж ер, заңгер- кеңесші, экспресс-ақпарат, суретші-модельер т.б.
жатады.
Бұл туындылар - мерзімді баспасөзде үнем-
деу заңды лы ғы на сәйкес, сыртқы тұрпаты ны ң
ықшамдалуымен біртұтас м ағы налы қ ұғым жа-
сау мақсатынан туған лексемалар.
Сөздің жаңаруы - қолданымды лы қ қызметі
қоғамның дамуымен қабаттас жүріп отырады. Ол
- өмірдің қажеттілігі мен сұранысынан туындай-
тын құбылыс. Ж алпы күрделі зат есімдер қазақ
хал қ ы н ы ң ұлтты қ б о л м ы сы н ан , э тн и к а л ы қ
ерекшелігінен алыс кетпеген, қазақ елінің салт-
дәстүрі оның аталымдарынан (номинация) көрініс
тауып, сипат алып отырған. Осының бәрі - жаңа
сөзді жасаудың жолдары. Бұл әдіс - тіл байлы-
ғы н жетілдірудің ең бір құнарлы көзі.
Қосарлы зат есімдердің тағы бір ерекшелігі
құрам ы ндағы сы ңарлары антоним дес болып
келеді. Ж еке тұрғандағы м ағы налары қарама-
қарсы антоним сөздер қосарланы п айтылып,
үшінші бір жаңа мағыналы ұғымды білдіріп, қай-
шы мәнді қосарлы зат есім жасалады. М ысалы,
өтірік-шын, дос-қас, дос-дүшпан, бас-аяқ, алыс- жақын, алыс-беріс, бай-кедей, келім-кетім, күйініш- сүйінііи, ақ-қарасы, ауру-сау т.б.
Тоқтарбайды ң дәулеті, Іш кені мас, жегені
тоқ,
Бай-кедейдің көңілі жай (Қобыланды). Құда-
сы м ен
алыс-берісін күшейтті (ҚТС).
Сөздерді қосарлау мен қайталау арқылы жа-
салған қосарлы зат есімдердің табиғаты өзгеше-
леу. Біріншіден, қосарлау мен қайталау арқылы
жасалған қосарлы зат есімнің сыңарлары о баста
бір-бірімен өзара салаласа байланысқан бірыңғай
сөздер болып келеді. М ысалы,
эке-шеше, ар-үят, күіи-жігер. Екіншіден, қосарланатын да, қайта-
ланатын да сөздер бір-бірімен семантикалық бай-
ланысты болуы керек. Атап айтқанда, мағынасы
бір-бірімен ж ақы н мәндес синоним сөздер не-
месе керісінше мағынасы бір-біріне қарама-қарсы
антоним сөздер қосарланады. Үшіншіден, қосарлы
зат есімдер негізінен сөз табының барлық түрлерінен
болатындықтан, сол сөз табының тұлғалары арқылы
түрленеді. Тортіншіден, создердің қосарлануынан
жасалған қосарлы зат есімдердің лексикалық ма-
ғынасы бүтіндей өзгеріп кетпейді, көбінесе жалпы-
лық, жинақтық мағына үстеледі. Сондықтан сөзжа-
сам тұрғысынан қосарлану мен қайталау арқылы
ж асалған қосарлы зат есімдердің сипаты біркелкі
емес. Қосарлы зат есімдердің сыңарлары мағына-
лы, бірі - мағыналы, бірі - мағынасыз, екеуі де
мағынасыз болып келеді. Оларды тарихи тұрғыдан
саралағанда, мағынасыздеп жүрген сыңарларының
өзі бір кезде мағыналы немесе басқатілде мағына-
сы бар сөздер болады.
Қосарлы зат есім сы ңарлары ны ң морфоло-
гиялы қ сипаты аса күрделі болады. Мысалы:
көрген-білген [қосымш алы-қосымш алы түбір], төсек-орын [қосымшалы-қосымшасыз], ағайын- туыс [біріккен-қосымшалы] т.б. бірнеш е құры -
л ы м д ы қ к е с т е л е р б о й ы н ш а қ о с с ө зд е р д ің
морфологиялық құрамын көрсетуге болады.
Қосарлы зат есімдердің сыңарларының орнын
ауыстырып қолдануға болады (бірақ ол барлық
қос сөздерде бірдей кездесе бермейді). М ысалы,
талас-тартыс - тартыс-талас, туған-туысқан - туысқан-туған, қол-аяқ - аяқ-қолт.б. Қосарлы зат есімдердің әр сыңары өзіндік
екпінін сақтайды (екінші сыңардың екпіні, бірінші
сыңарға қарағанда күштірек болады).
Т іл д ің д а м у н ә т и ж е с ін д е қ о с а р л ы зат
есімдердің бір сыңары немесе екі сыңары да өзінің
мағынасынан айырылған. Мысалы
:дау-шар, келін- кепш ікі.Ь . Қосарлы зат есімдердің сыңарлары ж инақ-
тық, жалпылық (жекелік), даралық, айқындылық
және бейнелік мағыналарды білдіреді. Нақты бір
ұғымды білдіреді.
Қосарлы зат есімдер: біріншіден, мағыналық
тұтастық, яғни құрамындағы сөздердің әрқайсысы
әр б асқа м ағы н алы емес, тіркескен күйінде
б ір б ү т ін м а ғ ы н а н ы б іл д ір е д і. Е к ін ш ід е н ,
құрылымдық тұтастық - қосарланудан, қайтала-
нудан ж асалған сөздердің барлы ғы біртұтас соз
р е т ін д е т а н ы л ы п , қ ұ р ы л ы м д ы қ т ұ т а с т ы қ
қасиетімен сипатгалады. Үшіншіден, синтаксистік
жағынан (сөйлем мүшесі болуы жағынан) бөлшек-
тенбей, сойлемде бір ғана мүш енің қызметін
атқарады.
Қосарлы зат есімдер термин ретінде де қалып-
таса алады. Сондай-ақ, қосарлы зат есімдер күрделі