П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет432/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   428   429   430   431   432   433   434   435   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

336
СӨЗЖАСАМ
Қ осарлы зат есім н ің бұл тобы стильдік 
ыңғайдағы, яғни белгілі бір мәтін колемінде қол- 
данылады. Құры лымы ж ағы нан әркелкі болып 
к е л е д і. С т и л ь д ік ы ң ғ а й д а ғ ы қ о с а р л ы за т 
есімдердің көбінің екі сы ңары ны ң да екеуі де 
жеке қолданыста бар лексемалар.
Қосарлы зат есімдердің біразына үнемдеу заң- 
ды лы ғы м ен қалы птасқан тілдік бірліктер жата- 
ды.
Қ оғам дағы түрлі ж аңалы қпен байланысты 
келіп қосылған қосарлы зат есім жасалымдарына 
үшқыш-ғарышкер, ғарышкер-батыр, сый-сияпат,
ғалым-хатшы, сарапшы-маман, эксперт-кеңесші,
бизнес-орталық, экономист-менедж ер, заңгер-
кеңесші, экспресс-ақпарат, суретші-модельер
т.б. 
жатады.
Бұл туындылар - мерзімді баспасөзде үнем- 
деу заңды лы ғы на сәйкес, сыртқы тұрпаты ны ң 
ықшамдалуымен біртұтас м ағы налы қ ұғым жа- 
сау мақсатынан туған лексемалар.
Сөздің жаңаруы - қолданымды лы қ қызметі 
қоғамның дамуымен қабаттас жүріп отырады. Ол
- өмірдің қажеттілігі мен сұранысынан туындай- 
тын құбылыс. Ж алпы күрделі зат есімдер қазақ 
хал қ ы н ы ң ұлтты қ б о л м ы сы н ан , э тн и к а л ы қ
ерекшелігінен алыс кетпеген, қазақ елінің салт- 
дәстүрі оның аталымдарынан (номинация) көрініс 
тауып, сипат алып отырған. Осының бәрі - жаңа 
сөзді жасаудың жолдары. Бұл әдіс - тіл байлы- 
ғы н жетілдірудің ең бір құнарлы көзі.
Қосарлы зат есімдердің тағы бір ерекшелігі 
құрам ы ндағы сы ңарлары антоним дес болып 
келеді. Ж еке тұрғандағы м ағы налары қарама- 
қарсы антоним сөздер қосарланы п айтылып, 
үшінші бір жаңа мағыналы ұғымды білдіріп, қай- 
шы мәнді қосарлы зат есім жасалады. М ысалы, 
өтірік-шын, дос-қас, дос-дүшпан, бас-аяқ, алыс-
жақын, алыс-беріс, бай-кедей, келім-кетім, күйініш-
сүйінііи, ақ-қарасы, ауру-сау
т.б.
Тоқтарбайды ң дәулеті, Іш кені мас, жегені 
тоқ, 
Бай-кедейдің
көңілі жай (Қобыланды). Құда- 
сы м ен 
алыс-берісін
күшейтті (ҚТС).
Сөздерді қосарлау мен қайталау арқылы жа- 
салған қосарлы зат есімдердің табиғаты өзгеше- 
леу. Біріншіден, қосарлау мен қайталау арқылы 
жасалған қосарлы зат есімнің сыңарлары о баста 
бір-бірімен өзара салаласа байланысқан бірыңғай 
сөздер болып келеді. М ысалы, 
эке-шеше, ар-үят,
күіи-жігер.
Екіншіден, қосарланатын да, қайта- 
ланатын да сөздер бір-бірімен семантикалық бай- 
ланысты болуы керек. Атап айтқанда, мағынасы 
бір-бірімен ж ақы н мәндес синоним сөздер не-
месе керісінше мағынасы бір-біріне қарама-қарсы 
антоним сөздер қосарланады. Үшіншіден, қосарлы 
зат есімдер негізінен сөз табының барлық түрлерінен 
болатындықтан, сол сөз табының тұлғалары арқылы 
түрленеді. Тортіншіден, создердің қосарлануынан 
жасалған қосарлы зат есімдердің лексикалық ма- 
ғынасы бүтіндей өзгеріп кетпейді, көбінесе жалпы- 
лық, жинақтық мағына үстеледі. Сондықтан сөзжа- 
сам тұрғысынан қосарлану мен қайталау арқылы 
ж асалған қосарлы зат есімдердің сипаты біркелкі 
емес. Қосарлы зат есімдердің сыңарлары мағына- 
лы, бірі - мағыналы, бірі - мағынасыз, екеуі де 
мағынасыз болып келеді. Оларды тарихи тұрғыдан 
саралағанда, мағынасыздеп жүрген сыңарларының 
өзі бір кезде мағыналы немесе басқатілде мағына- 
сы бар сөздер болады.
Қосарлы зат есім сы ңарлары ны ң морфоло- 
гиялы қ сипаты аса күрделі болады. Мысалы: 
көрген-білген [қосымш алы-қосымш алы түбір],
төсек-орын [қосымшалы-қосымшасыз], ағайын-
туыс [біріккен-қосымшалы]
т.б. бірнеш е құры - 
л ы м д ы қ к е с т е л е р б о й ы н ш а қ о с с ө зд е р д ің
морфологиялық құрамын көрсетуге болады.
Қосарлы зат есімдердің сыңарларының орнын 
ауыстырып қолдануға болады (бірақ ол барлық 
қос сөздерде бірдей кездесе бермейді). М ысалы, 
талас-тартыс - тартыс-талас, туған-туысқан -
туысқан-туған, қол-аяқ - аяқ-қолт.б.
Қосарлы зат есімдердің әр сыңары өзіндік 
екпінін сақтайды (екінші сыңардың екпіні, бірінші 
сыңарға қарағанда күштірек болады).
Т іл д ің д а м у н ә т и ж е с ін д е қ о с а р л ы зат 
есімдердің бір сыңары немесе екі сыңары да өзінің 
мағынасынан айырылған. Мысалы
:дау-шар, келін-
кепш ікі.Ь .
Қосарлы зат есімдердің сыңарлары ж инақ- 
тық, жалпылық (жекелік), даралық, айқындылық 
және бейнелік мағыналарды білдіреді. Нақты бір 
ұғымды білдіреді.
Қосарлы зат есімдер: біріншіден, мағыналық 
тұтастық, яғни құрамындағы сөздердің әрқайсысы 
әр б асқа м ағы н алы емес, тіркескен күйінде 
б ір б ү т ін м а ғ ы н а н ы б іл д ір е д і. Е к ін ш ід е н , 
құрылымдық тұтастық - қосарланудан, қайтала- 
нудан ж асалған сөздердің барлы ғы біртұтас соз 
р е т ін д е т а н ы л ы п , қ ұ р ы л ы м д ы қ т ұ т а с т ы қ
қасиетімен сипатгалады. Үшіншіден, синтаксистік 
жағынан (сөйлем мүшесі болуы жағынан) бөлшек- 
тенбей, сойлемде бір ғана мүш енің қызметін 
атқарады.
Қосарлы зат есімдер термин ретінде де қалып- 
таса алады. Сондай-ақ, қосарлы зат есімдер күрделі




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   428   429   430   431   432   433   434   435   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет