П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


Ойнақы көзіжалт етті (Аймауытов).  Бүралқы



Pdf көрінісі
бет453/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   449   450   451   452   453   454   455   456   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Ойнақы көзіжалт
етті
(Аймауытов). 
Бүралқы ит, бүралқы сөз
(күлгенге ж ақсы ). Б ірақ бұл - барынш а сирек, 
қазақ тілі үшін жалпы сирек құбылыс. Бұған 
қарағанда, оны, яғн и
бүралқы
жасалымын тіпті 
бұлай ем ес, мүлде б асқ а, м ы салы
қосалқы
(жұмыс, команда) туылымы үлгісіменбу/7+ял/сь/ 
түрінде мүшелеу негіздірек болуы мүмкін.
Тілімізде сөзж асам ды қ бұл 
- ғ ы //-г і
жұрна- 
ғы ны ң қатысуымен пайда болған күрделі сын 
атауы да солай бірді-екілеп, оқта-текте ғана кез- 
деседі, мысалы: 
Бас білгі түйе жоқ екен
(Аймау- 
ытов). 
Ж елді күнгі бөшке күбінің аузындай уіл-
дейді
(Сонда). 
Қиян-кескі қатал соғыс, қиян-кескі
қан майдан
(М ақатаев).
Сөзж асамды қ бұл 
-ғы
ф орм анты на байла- 
нысты мына бір тіл деректеріне де көңіл аудар- 
ғымыз келеді. М әселе бұл арада оны ң қазақ 
тілінде кей-кейде сұрау есімдігіне де жалғанып, 
туынды сын атауын жасай алатыны туралы. Бұған 
бір мысал мынадай: 
Кейін экем ел-жүртын бас-
қарыпты, Қашанғы ж арғақ бөркі тасталыпты
(Мақатаев). Тілімізде сындық мағына білдіретін 
мұндай құрылымды кейбір жасалымның жалпы- 
халықтық, яғни әдебилік статусынан горі, окка- 
зионалдық оң-реңі, таза контекстік қана сипаты 
айқы ны рақ сезіліп тұрады. Мұндай реңді туын- 
ды сын атауы, әсіресе, Әуезов шығармаларында 
көрінімді де және жүйелі деуге болады. Мыса- 
лы, етістік негізді мына сияқты туылым: 
Көзінде
үнемі жинақы от бар.
- ы қ / /- ік // - а қ . Сөзж асамды қ бұл формант 
түркологияда жалпы -ғя/с//-ге/сжұрнағымен гене- 
тикалық байланыста қаралады. Сондай-ақ 
-ы қ //
-ік
пен 
-ақ,
тұлғалары м ағы насы жөнінен де,
құры лы мы ж ағы нан да бір-бірінен қазір ажыра- 
ған, я ғн и әрқайсы сы озіне болек даралы қ сипат 
алып жекеленген жұрнақ деген де пікір айтыла- 
ды. Ал қазақ тіліне қатысты бұлай деуге, дәл сон- 
дай пікір айтуға, бізше болмайды. Болмайты ны 
бұл 
-ы қ //-ік
ж әне 
-ақ
ж ұрнақтары ны ң арасында 
ондай дербестік барын, яғни олардың бір-бірінен 
әрі м ағы н алы қ, әрі құрылымдық жақтан болған 
“ажырау” , “айрылу” процесін корсететіндей тілдік 
дерек байқалмайды. Мысалы, тілімізде әдетте сын- 
дық мәнде жұмсалатын 
жалак, салақ, қорқақ, қаіиақ
жэнеозық, арық, толық, сасық, түрік (ерін), есірік,
жетік, жатық 
сиякты
жасалымдар семантикасы, 
құры лы мы ж онінен бір-бірінен еш ерекш елен- 
бейді. Келтірілген бұл етістік негізді туынды сын 
атауларының кейбірінің мәтіндік қолданысы мы- 
салы мынадай. 
Есірік жастар ол м үң-зарға қүлақ
қоймайды
(Аймауытов). 
Төлеген сыпайы, жатық
жігіт
(Сонда). 
М олдаға артын тығып жүрген
қашақ байтал былшылдамасын
(Сонда).
-с а қ //-с е к , -ш ақ//-ш ек. Созжасамдық 
-іи а қ //
-шек (-с а қ //-с е к )
форманты қазақ тілінде дәйім 
адамға байланысты (рас кейде малға қатысты да) 
қолданылады. Оның әлдебір әрекетке бейім тұра- 
тын, қасиетін, озіндік бір дара белгісін білдіреді. 
Ол озінің бұл мағынасында әдетте есім негізге де 
(мал+сақ, жарам+сақ, сатым+сақ, үйір+сек, келім
+сек, сүрам+шақ, коңіл+ иіек т.б.),
с о н д а й -а қ , 
етістік негізге де 
(үял+шақ, мақтан+іиақ, қызған
+шақ, ашулан+шақ, үрын+шақ, ерін+шек, сүрін+шек,
тартын+шақ, итін+шек, түртін+шек)
жалғанып 
келе береді. 
Бүрынғы кейбір надан ақынды, сатым-
сақ сөзді, мэнсап мэзді шенепті баласы
(Әуезов).
-ш аң //-ш ең . Созжасамдық бұл форманттың 
түркі тілдерінде 
-чан, -чэн, -чен, -іиан, -жаң, -жан,
-жен
тәрізді дыбысты қ варианттары бар. Бұлар- 
ды біраз түркологтар қытай тілінде “ шебер (мас- 
тер)” м ағы насы н білдіретін 
чан
созімен тектесті- 
реді, енді бір зерттеушілер түркі тілдеріндегі оның 
м ағы насы ны ң қытай тіліндегі ‘ш ялексем асы мен 
ш ыны нда сэйкес келетінін атай келіп, бұл мэсе- 
лені тарихи-лингвистикалық бай деректер негізінде 
әлі де жете анықтай түсу қажеттігін айтады. Бұл 
жұрнақтың жоғарыда корсетілген дыбысты қ ва- 
рианттарының ішіндегі ең көнесі -чот/тұлғасы. Ол 
және ілгеріде талданған 
-ча г//-іиа қ
аффиксінің бір 
түрі (“разновидность”) ретінде сипатталады. Бұл 
жерде қазақ тілінің батыс гөворы нда-/' дауыссы-


352
СӨЗЖАСАМ
зы ны ң 

дыбысына ауысатыны көңіл аударады. 
Қ азақ тілінде 
-ш аң//-ш ең
ж ұрнағы туынды сын 
атауын үнемі есім негізге ж алғаны п барып жа- 
сайды. Сірә содан да болу керек, мұндай құры - 
лымды жасалымдар онда жалпы көп емес, санау- 
лы деуге болады. Мысалы олар мыналар: 
бойшаң,
сөзшең, тершең, ашушаң.
Бәрі де ж әне адамға, 
оны ң озіндік жеке қасиетіне байланысты болып 
келеді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   449   450   451   452   453   454   455   456   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет