Ойнақы көзіжалт
етті (Аймауытов).
Бүралқы ит, бүралқы сөз (күлгенге ж ақсы ). Б ірақ бұл - барынш а сирек,
қазақ тілі үшін жалпы сирек құбылыс. Бұған
қарағанда, оны, яғн и
бүралқы жасалымын тіпті
бұлай ем ес, мүлде б асқ а, м ы салы
қосалқы (жұмыс, команда) туылымы үлгісіменбу/7+ял/сь/
түрінде мүшелеу негіздірек болуы мүмкін.
Тілімізде сөзж асам ды қ бұл
- ғ ы //-г і жұрна-
ғы ны ң қатысуымен пайда болған күрделі сын
атауы да солай бірді-екілеп, оқта-текте ғана кез-
деседі, мысалы:
Бас білгі түйе жоқ екен (Аймау-
ытов).
Ж елді күнгі бөшке күбінің аузындай уіл- дейді (Сонда).
Қиян-кескі қатал соғыс, қиян-кескі қан майдан (М ақатаев).
Сөзж асамды қ бұл
-ғы ф орм анты на байла-
нысты мына бір тіл деректеріне де көңіл аудар-
ғымыз келеді. М әселе бұл арада оны ң қазақ
тілінде кей-кейде сұрау есімдігіне де жалғанып,
туынды сын атауын жасай алатыны туралы. Бұған
бір мысал мынадай:
Кейін экем ел-жүртын бас- қарыпты, Қашанғы ж арғақ бөркі тасталыпты (Мақатаев). Тілімізде сындық мағына білдіретін
мұндай құрылымды кейбір жасалымның жалпы-
халықтық, яғни әдебилік статусынан горі, окка-
зионалдық оң-реңі, таза контекстік қана сипаты
айқы ны рақ сезіліп тұрады. Мұндай реңді туын-
ды сын атауы, әсіресе, Әуезов шығармаларында
көрінімді де және жүйелі деуге болады. Мыса-
лы, етістік негізді мына сияқты туылым:
Көзінде үнемі жинақы от бар. - ы қ / /- ік // - а қ . Сөзж асамды қ бұл формант
түркологияда жалпы -ғя/с//-ге/сжұрнағымен гене-
тикалық байланыста қаралады. Сондай-ақ
-ы қ // -ік пен
-ақ, тұлғалары м ағы насы жөнінен де,
құры лы мы ж ағы нан да бір-бірінен қазір ажыра-
ған, я ғн и әрқайсы сы озіне болек даралы қ сипат
алып жекеленген жұрнақ деген де пікір айтыла-
ды. Ал қазақ тіліне қатысты бұлай деуге, дәл сон-
дай пікір айтуға, бізше болмайды. Болмайты ны
бұл
-ы қ //-ік ж әне
-ақ ж ұрнақтары ны ң арасында
ондай дербестік барын, яғни олардың бір-бірінен
әрі м ағы н алы қ, әрі құрылымдық жақтан болған
“ажырау” , “айрылу” процесін корсететіндей тілдік
дерек байқалмайды. Мысалы, тілімізде әдетте сын-
дық мәнде жұмсалатын
жалак, салақ, қорқақ, қаіиақ жэнеозық, арық, толық, сасық, түрік (ерін), есірік, жетік, жатық сиякты жасалымдар семантикасы,
құры лы мы ж онінен бір-бірінен еш ерекш елен-
бейді. Келтірілген бұл етістік негізді туынды сын
атауларының кейбірінің мәтіндік қолданысы мы-
салы мынадай.
Есірік жастар ол м үң-зарға қүлақ қоймайды (Аймауытов).
Төлеген сыпайы, жатық жігіт (Сонда).
М олдаға артын тығып жүрген қашақ байтал былшылдамасын (Сонда).
-с а қ //-с е к , -ш ақ//-ш ек. Созжасамдық
-іи а қ // -шек (-с а қ //-с е к ) форманты қазақ тілінде дәйім
адамға байланысты (рас кейде малға қатысты да)
қолданылады. Оның әлдебір әрекетке бейім тұра-
тын, қасиетін, озіндік бір дара белгісін білдіреді.
Ол озінің бұл мағынасында әдетте есім негізге де
(мал+сақ, жарам+сақ, сатым+сақ, үйір+сек, келім +сек, сүрам+шақ, коңіл+ иіек т.б.), с о н д а й -а қ ,
етістік негізге де
(үял+шақ, мақтан+іиақ, қызған +шақ, ашулан+шақ, үрын+шақ, ерін+шек, сүрін+шек, тартын+шақ, итін+шек, түртін+шек) жалғанып
келе береді.
Бүрынғы кейбір надан ақынды, сатым- сақ сөзді, мэнсап мэзді шенепті баласы (Әуезов).
-ш аң //-ш ең . Созжасамдық бұл форманттың
түркі тілдерінде
-чан, -чэн, -чен, -іиан, -жаң, -жан, -жен тәрізді дыбысты қ варианттары бар. Бұлар-
ды біраз түркологтар қытай тілінде “ шебер (мас-
тер)” м ағы насы н білдіретін
чан созімен тектесті-
реді, енді бір зерттеушілер түркі тілдеріндегі оның
м ағы насы ны ң қытай тіліндегі ‘ш ялексем асы мен
ш ыны нда сэйкес келетінін атай келіп, бұл мэсе-
лені тарихи-лингвистикалық бай деректер негізінде
әлі де жете анықтай түсу қажеттігін айтады. Бұл
жұрнақтың жоғарыда корсетілген дыбысты қ ва-
рианттарының ішіндегі ең көнесі -чот/тұлғасы. Ол
және ілгеріде талданған
-ча г//-іиа қ аффиксінің бір
түрі (“разновидность”) ретінде сипатталады. Бұл
жерде қазақ тілінің батыс гөворы нда-/' дауыссы-
352 СӨЗЖАСАМ
зы ны ң
-ң дыбысына ауысатыны көңіл аударады.
Қ азақ тілінде
-ш аң//-ш ең ж ұрнағы туынды сын
атауын үнемі есім негізге ж алғаны п барып жа-
сайды. Сірә содан да болу керек, мұндай құры -
лымды жасалымдар онда жалпы көп емес, санау-
лы деуге болады. Мысалы олар мыналар:
бойшаң, сөзшең, тершең, ашушаң. Бәрі де ж әне адамға,
оны ң озіндік жеке қасиетіне байланысты болып
келеді.