сырынды сәлемі жок
(Әуезов).
Іркінді суда то- ңазыған іиыбындар жүзеді (Аймауытов). Бірақ
қалай дегенмен де термин жасау процесінде,
аударма тәжірибесінде, калькалы қ ы ңғайда ту-
ған бұл тәрізді туынды сын атауларына қара-
ғанда, қазақ тілінің таза өз топы рағы нда сы н-
ды қ мәнде қалыптасқан жаңа жасалымдар әлде-
қайда мол. Бұлар ж әне м ағы налы қ ж ақтан оте
әртарап болып келеді. Кейбірі олардың мына-
лар:
Көрүғылының асыранды кұлысың (К ор ұ ғл ы /
Қара жол м а дегенім Шүбырынды із болды-ай (Ағаш аяқ).
Енді біреу асықты ж іліктің ойынды етін іиеңгелдеп... (Аймауытов).
Ақтардың шаіиы- ранды отрядтарын кәріп... (Сонда).
Жырынды жеңгелері үйреткен (Сонда).
Сырқынды Жетпіс- бай қарсы ақыра қоя берді (Әуезов).
Тілімізде осы
-(ы)нды ж ұрнағы н ы ң қаты-
суымен ж асалған бірлі-жарым фразеологизмдік
сипаттағы күрделі сын атауы да кездеседі, мыса-
лы мына сияқты:
Саба түбі сарқынды жасым қалғанда... (Сейдімбеков).
- ( ы ) м д ы //- ( і) м д і. Созж асамды қ
-(ы)нды жұрнағы сияқты, бұл формантта тілімізде құран-
ды саналады. Бірақ ондай онімді емес. Қазақ
тілінде ол арқылы ж асалған сы нды қ м ағы на
білдіретін бірер ғана жалаң жасалым кездеседі.
Онда сондай-ақ етістік негізді күрделі сын атауы
да солай, сирек ұшырасады.
Баянда жартымды жүмыс табылмады (Аймауытов).
Келімді-кетімді кісі бар (Сонда).
-ғ ы //-г і//-қ ы //- к і. Сөзж асамдық бұл ф ор-
мант түркі тілдерінде кейде -ғь//< тұлғасымен тек-
тестіріледі, яғн и :
-ғы > -ғы қ. Ол түркі тілдерінің
көбінде зат атауын да, сын атауын да жасайды.
Бұл ф ормант олардың кейбірінде зат атауын жа-
сауға кобірек қатысса, басқа біреулерінде одан сын
атаулары ж иірек пайда болады. Ол озінің осы
әртарап сөзжасамдық қызметінде есім негізге де,
етістік негізге де жалғанады.
- ғ ы //- г і қазақ тілінде де солай: етістік не-
гізден зат атауын, ал есім негізден сын атауын
жасайды. Бірақ мұнда оның соңғы топ жасалым-
дардан горі зат атауын жасайтын тұстары басым-
ырақ. Солай бола тұрғанмен де тілімізде ол арқ-
ылы пайда болған сын атаулары да біраз бар.
Кейбірі олардың мына іспетті.
Таңғы самал жа- татын сүйіп м ені (М ақатаев).
Бесінге ауып бара- ды түскі аспаным (Сонда).
Жарқырайды түнгі ауылдың оттары (Сонда).
Қ азақ тілінде бұл
-ғы форманты, Ахмет Бай-
тұрсы нұлы ның терминімен айтқанда, сөзжасам-
ды қ қаты насқа мұндай “атауыш сездерден” гөрі
“ шылау сөздерм ен” , я ғн и қазір көмекш і есім,
үстеу, септеулік статусында сипатталатын сөздер-
мен ж иірек түседі. М ысалы, мына бір тіл дерек-
теріне қарап сөлай ойлауға болады.
