П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет473/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   469   470   471   472   473   474   475   476   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

368
СӨЗЖАСАМ
тұрған морфема, түбір 
алпыс, жетпіс, сексен, токсан
сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бұл 
түбірлер қазіргі тілдерде жеке соз ретінде қолда- 
нылмайды , бұл, әрине, 
-ты -ті, -ыз -із
қосы м - 
шаларының қандай мағыналы сөзден 
алты, жеті,
сегіз, тоғыз
сандарын ж асағаны н дәл айтуға 
мүмкіндік бермейді. Бірақ бұларды осы сан атау- 
лары н ж асаған қосы м ш а деп қарауға қайш ы 
емес. Сондықтан сан есімдегі нақтылы сан атау- 
ын жасаушы қосымша дегенде тек осыларды ғана 
атауға болады.
Ал сан есім сөзжасамындағы синтетикалы қ 
тәсіл негізінен сан есімнің м ағы налы қ топтарын 
жасайтын қосымшалармен байланысты. Сондық- 
тан сан есімнің сөзжасам ж ұрнақтары м ағы н а 
ж ағы нан да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді, 
өйткені олар мағы на түрлендіруші қосымшалар- 
ға жатады. М ұнда негіз сөз де, негізді сөз де бір 
сөз табына жатады. Сан есімнің синтетикалы қ 
тәсіл арқылы жасалуында негіз соз де, негізді 
сөз де тек сан есімге жатады. Соны мен бірге сан 
есім ж ұрнағы арқы лы ж асалған негізді сөздің 
мағынасында негіз созде ж оқ үстеме м ағы на бо- 
лады . М ысалы: 
Олар т өрт еу-ақ. Ж ет еудің
кемтігін жаба ала
лш ?(М ұстаф ин). Келтірілген 
мысалдағы синтетикалы қ тәсіл арқы лы жасал- 
ған сан есімдер
:төртеу, жетеу.
Бұлардың жаса- 
луына негіз болып тұрған сан есімдер: 
төрт
және 
жеті. Төртеу жэне жетеу
сандары н ы ң м ағы - 
насыңда негіз сөздердің (төрт, жеті) мағынасын- 
да ж оқ ж инақты қ-затты қ м ағы на бар. Бұл үсте- 
ме мағына негіз сөздегі 
төрт, жеті
сандық ұғым- 
ның үстіне қосы лған. Сонда негізді сөздің ма- 
ғынасы негіз сөздің мағынасынан кеңігені көрініп 
тұр. Сөзжасам теориясы бойы нш а қаш ан да 
негізді сөздің (производная основа) м ағы насы
негіз сөздің (производяш ая основа) м ағы насы - 
нан кең болуға тиісті. 
Төртеу, жетеу
сөздерінің 
м ағы насы осы теорияны растап, оған сай келіп 
тұр. Реттік сан н ан мысал келтіріп көрейік: 
Екіншісі - жан
(М ұстаф ин). 
Қызым бірінші клас-
та оқиды
(М ұқанов). Осы мысалдардағы 
бірінші,
екінші
деген реттік сандар 
бір, екі
деген есептік 
саннан жасалған негіз сөз. Негіз сөздердің (бір, 
екі) мағынасына негізді сөздерде (бірінші, екінші) 
р е тт ік м а ғы н а қ о с ы л ғ а н . Н егізді сөздерде 
(бірінші, екінші) негіз сөздердің мағынасы және 
реттік м ағы на бар. Реттік м ағы на - негіз сөзге 
үстелген, қосылған мағына. Сөйтіп, негіз соз бен 
негізді сөздің мағынасы тең емес болып шықты. 
Ол - заңды құбылыс. Келесі бір мәселе синте- 
тикалы қ тәсіл арқылы жасалған сан есімдердің
бәрінде санды қ ұғым озгеріп, екінші бір санды қ 
ұғым жасалмайды. 
Төртеу, жетеу, бірінші
деген- 
дердің бәрінде негізгі сандық ұғым өзгерген жоқ, 
оларға үстеме м ағы на қосылды, лексикалы қ ма- 
ғы на түрленді. М іне, бұл - сан есімнің синтети- 
калы қ тәсіл арқы лы жасалуының өзіндік ерек- 
шелігі. С онды қтан да біз сан есімнің синтетика- 
лы қ созжасамы лексикалы қ мағынаны түрленді- 
руші, құбылтуш ы топқа жатады деп санаймыз. 
Ал осыған орай сан есімнің синтетикалық сөзжа- 
самы арқылы сан есімнің есептік сандардан басқа 
м ағы налы қ топтары жасалады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   469   470   471   472   473   474   475   476   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет