368 СӨЗЖАСАМ тұрған морфема, түбір
алпыс, жетпіс, сексен, токсан сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бұл
түбірлер қазіргі тілдерде жеке соз ретінде қолда-
нылмайды , бұл, әрине,
-ты -ті, -ыз -із қосы м -
шаларының қандай мағыналы сөзден
алты, жеті, сегіз, тоғыз сандарын ж асағаны н дәл айтуға
мүмкіндік бермейді. Бірақ бұларды осы сан атау-
лары н ж асаған қосы м ш а деп қарауға қайш ы
емес. Сондықтан сан есімдегі нақтылы сан атау-
ын жасаушы қосымша дегенде тек осыларды ғана
атауға болады.
Ал сан есім сөзжасамындағы синтетикалы қ
тәсіл негізінен сан есімнің м ағы налы қ топтарын
жасайтын қосымшалармен байланысты. Сондық-
тан сан есімнің сөзжасам ж ұрнақтары м ағы н а
ж ағы нан да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді,
өйткені олар мағы на түрлендіруші қосымшалар-
ға жатады. М ұнда негіз сөз де, негізді сөз де бір
сөз табына жатады. Сан есімнің синтетикалы қ
тәсіл арқылы жасалуында негіз соз де, негізді
сөз де тек сан есімге жатады. Соны мен бірге сан
есім ж ұрнағы арқы лы ж асалған негізді сөздің
мағынасында негіз созде ж оқ үстеме м ағы на бо-
лады . М ысалы:
Олар т өрт еу-ақ. Ж ет еудің кемтігін жаба ала лш ?(М ұстаф ин). Келтірілген
мысалдағы синтетикалы қ тәсіл арқы лы жасал-
ған сан есімдер
:төртеу, жетеу. Бұлардың жаса-
луына негіз болып тұрған сан есімдер:
төрт және
жеті. Төртеу жэне жетеу сандары н ы ң м ағы -
насыңда негіз сөздердің (төрт, жеті) мағынасын-
да ж оқ ж инақты қ-затты қ м ағы на бар. Бұл үсте-
ме мағына негіз сөздегі
төрт, жеті сандық ұғым-
ның үстіне қосы лған. Сонда негізді сөздің ма-
ғынасы негіз сөздің мағынасынан кеңігені көрініп
тұр. Сөзжасам теориясы бойы нш а қаш ан да
негізді сөздің (производная основа) м ағы насы
негіз сөздің (производяш ая основа) м ағы насы -
нан кең болуға тиісті.
Төртеу, жетеу сөздерінің
м ағы насы осы теорияны растап, оған сай келіп
тұр. Реттік сан н ан мысал келтіріп көрейік:
Екіншісі - жан (М ұстаф ин).
Қызым бірінші клас- та оқиды (М ұқанов). Осы мысалдардағы
бірінші, екінші деген реттік сандар
бір, екі деген есептік
саннан жасалған негіз сөз. Негіз сөздердің (бір,
екі) мағынасына негізді сөздерде (бірінші, екінші)
р е тт ік м а ғы н а қ о с ы л ғ а н . Н егізді сөздерде
(бірінші, екінші) негіз сөздердің мағынасы және
реттік м ағы на бар. Реттік м ағы на - негіз сөзге
үстелген, қосылған мағына. Сөйтіп, негіз соз бен
негізді сөздің мағынасы тең емес болып шықты.
Ол - заңды құбылыс. Келесі бір мәселе синте-
тикалы қ тәсіл арқылы жасалған сан есімдердің
бәрінде санды қ ұғым озгеріп, екінші бір санды қ
ұғым жасалмайды.
Төртеу, жетеу, бірінші деген-
дердің бәрінде негізгі сандық ұғым өзгерген жоқ,
оларға үстеме м ағы на қосылды, лексикалы қ ма-
ғы на түрленді. М іне, бұл - сан есімнің синтети-
калы қ тәсіл арқы лы жасалуының өзіндік ерек-
шелігі. С онды қтан да біз сан есімнің синтетика-
лы қ созжасамы лексикалы қ мағынаны түрленді-
руші, құбылтуш ы топқа жатады деп санаймыз.
Ал осыған орай сан есімнің синтетикалық сөзжа-
самы арқылы сан есімнің есептік сандардан басқа
м ағы налы қ топтары жасалады.