П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 370
СӨЗЖАСАМ Бірақ күрделі санны ң құрамы екіден әлде- қайда көп бола береді. Мысалға миллионға дейінгі күрделі сандардың ең көбі тоғы з сөзден тұрады: тоғыз жүз сексен жеті мың алты жүз елу төрт, бір жүз он үш мың төрт жүз жиырма жеті. т.б. М ы салға келтірілген екі күрделі санны ң әрқай- сы сы 9 сөзден құралған. М илли он ға дейінгі күрделі саңдардың құрамы тоғыздан аспайды. Ал м иллионнан асқанда ғана, одан ж оғары болуы мүмкін. Ал м иллионға дейінгі күрделі сандар- дың құрамы тоғыздан жоғары болуы мүмкін емес. Бұдан ш ы ғаты н қорытынды - күрделі сан атау- ларының құрамы екі сөзден басталып, тоғыз сөзге дейін жетіп, миллионнан асып, триллионға дейін одан да жоғары болуы мүмкін. Бірақ күрделі сан- д ар д ы ң құ р ам ы н е ғұ р л ы м кө б ей ген сай ы н күнделікті өмірде оны ң қолданылуы сирей бе- реді. Күрделі сандардың м ы ң ға дейінгі түрлері өмірде көп кездеседі, көбірек қолданы лады , ал м иллионға дейінгі күрделі сандар олардан әлде- қайда сирек қолданылады. Күрделі сандардың құрам ы қан ш а сөзден қ ұ рал са да, олар тұтас бір сан д ы қ ұғы м ды білдіреді. М ы салға, он бір деген мен он екі деген екі түрлі санды қ ұғы м ды білдіреді. Бұлардың эр қай сы сы ны ң м ағы насы оны ң құрам ы ндағы сандардың м ағы насы нан басқа. Он бір деген сан - о я ж ә н е 6//?деген сандардан мүлдем басқа сан жэне оның сандық ұғымы компоненттерінің сан- ды қ мәнінен үнемі ж оғары болады. Сол сияқты он екі деген де жеке алған он ж әне екі сандары - ны ң еш қайсы сы на тең емес ж әне олардан сан- ды қ ұғымы ж оғары . Олай болса, бір сан мен екінш і сан тіркескенде, үшінші бір олардан жо- ғары санның аты жасалады. Бұл күрделі сандар- ды ң жаңа м ағы на беруінің нағы з куәсі. Тілдегі күрделі сандардың әрқай сы сы н ы ң өзіндік мағынасы бар, әрқайсысы да белгілі сан- ды білдіреді. Оларға синонимдік қасиет тән смес. М ысалы, тілдегі кырык бес, елу бес, алпыс жеті, алпыс сегіз, жүз елу бес, екім ы ң алты жүз сексен тоғыз сияқты күрделі сан атаулыны қанш а тізе берсек те, олардың ешқайсысының білдіретін сан- д ы қ ұғымы бірімен-бірі түйіспейді. Бұл арада күрделі сан атауларының мағына дербестігі тағы да дәлелденіп отыр, өйткені тілдегі әр күрделі сан атауының өзіндік м ағынасы өзіндік тұрақты құрамы бар, олар бірімен-бірі еш уақытта толық сәйкес келмейді. Күрделі сандардағы бұл құбы- лыс жалпы сөз атаулыға қойылатын ортақ шарт- қа сай. Тілдегі әр сөздің өзінше дабы стық, мор- фемдік құрамы, мағы насы болу, сол арқылы сөз бір-бірінен ажырауы әуелгі жалпы заң. Әр күрделі сан атаулары мағы на ж ағы нан да, құрамы ж ағы - нан да алғаш қы қалпы н сақтаған. Күрделі сан атауларының осы қасиеті оның сөз статусына қой- ылатын талапқа нақтылы сәйкестігін көрсетеді. Күрделі сан атаулары бүгін ғана ж асалған сөздер емес. О ны ң негізі тым әріде жатқаны жо- ғарыда айтылды. Әрине, күрделі сандардың бәрі бірден жасалды деген пікірден аулақпыз. Деген- мен күрделі сандардың жасалу тәсілі, үлгілері ер- теден келеді. М ысалға орхон жазбаларындағы күрделі сандарды келтіруге болады: ондықтар: екон, учон, йетміш, сегіз ш ;он ды қ пен бірлік аралас сан- дар: йеті йерімі, сегіз иегірмі, алты отуз, иеті отуз, уч отуз, біс йегірмі, алты йегірмі, бір отуз; жүздіктер: йеті йуз, мыңдықтар - йеті бің, екі-үч бің, алты бің, бес түмен (елу мың) т.б. Бұлардан ондық пен бірлік аралас сандарға өзгеріс енгені, түмен сөзі біздің тілімізде сақталмағаны сияқгы ерекшелікгер белгілі, бірақ күрделі сандардың жасалуындағы негізгі тәсілдер, үлгілер, заңдылықтар сақталғаны анық. Бұған қарап, күрделі сандардың тілде ұзақ уақыт- тарды қамтитыны байқалады. Бұл жағдайды да есептен шығаруға болмайды. Күрделі сандардың құрамы қанш а сөзден құралғанына қарамастан, олар сөйлемде бір сөздің қызметін атқарады, бір сөйлем мүшесі болады. М ысалы: Сағат төртте Жапон теңізі м ен Тихо- океан аралығындағы Жапония үстінде жүз жетпіс м иллион самолет калыктап, күндізгі сағат бесте Жапонияның түні басталды (Ерубаев). Осы мы- салдағы жүз жетпіс м иллион деген күрделі сан есім сөйлемнің бір ғана анықтауыш мүшесі болып тұр. О ны ң о р н ы н а екі самолет, жүз самолет деп алғандағы екі, жүз деген дара сандардан оның сөйлемдегі қызметінде ешқандай айырма жоқ. Сол сияқты екі, жүз дегендер қандай белгілі сандық ұғымды білдірсе, жүз жетпіс м иллион деген де сондай өзінше сандық ұғымды білдіріп тұр. Күрделі сандардың дербес сөзге жататынын оларға сөйлемде қосылатын қосымшалар арқылы да дәлелдеуге болады. Тіліміздің жалпы заңды- лы ғы бойынш а сөйлемдегі сөздерді бірімен-бірін байланыстыруш ы қосымш алар сөз соңы на жал- ғанады. Күрделі сандар бір сөз болғанды қтан, қосымшалар күрделі сандардың соңғы компонен- тіне ж алғанады. Мысалы: Биыл олардың саны екі жүз сексен екі мыңнан асып отыр (“ С .Қ ”) Кел- тірілген мысалда ш ы ғы с септік ж алғауы е/а жүз сексен екі мың деген бес сыңардан тұратын күрделі санды аяқтап тұрған лш //деген сөзге жалғанған. Бұл заңды, өйткені мың күрделі санны ң соңғы |