П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.5 . Т О П Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 5 .5 . Т О П Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
Топтық сан есімдерде көне замандардан келе ж атқан -ер ж ұрнағы бар. Бұл ж ұрнақ арқылы қазақ тілінде бірер деген ж алғы з сөз ғана жаса- лады. Бірақ бұл ж ұрн ақ басқа түркі тілдерінде қазақ тіліндегіден әлдеқайда өнімді қызмет атқа- ратыны байқалады. Осы ж ұрнақты ң бірсыпыра түркі тіддерінде -ар, -әрды бы сты қ варианттары- мен қатар - сар, - сер, -шәр варианттары да бар. Олардан татар, баш құрт, түрік, қарақалпақ, гага- уз, қарачай-балқар тіддерін атауға болады. Ал осы қосы м ш аны ң бұл тілдерде қолданылу ж айы на келсек, қазақ тілінде топты қ сан есімнің -ер қосы м ш асы арқы лы жасалуына ж алғы з бір сан есімі ғана негіз болса, басқа түркі тілдерінде топ- ты қ санға негіз болатын есептік сандар біздің тіліміздегідей санаулы емес, ол тілдерде бұл ма- ғыналық топ біздің тілімізден өнімді. Кейбір түркі тілдерінде осы қосымш алар арқылы онға дейінгі есептік саннан, ал кейбіреулерінде оннан кейінгі күрделі сан ға да ж алған ы п , олардан топты қ сан есім жасайды. Түркі тілдерінің басым көпшілігіне тән бұл қосы м ш ан ы ң қазақ тілінде бір ғана ды - быстық варианты ж әне бір сөзде ғана сақталып, ол көнерген өнімсіз аффикске айналған және оның ешқандай топтау мағы насы сақталмаған. Қазіргі қазақ тілінде топты қ сан есім жаса- латын негізгі көрсеткіш ш ы ғы с септікж алғауы . Ол есептік сан ға қосы лғанда, синтаксистік қы з- мет атқарм айды , есептік санды сөйлемде басқа сөзбен байланы сты ру қы зметінде емес, есептік санға топтау мәнін қосады. Мысалы: Күніне үштен, төрттен бордақы сем із қойларды сойғызып, үйіткізеді (Әуезов). Сикорский жігіттерді жиыр- мадан топтап бөле бастады (М үсірепов). Қайталама қос сөзден тұратын болжалдық сан есімдерден ш ы ғы с септік жалғауы арқылы топ- ты қ сан жасалады. Мысалы: Әлти жалшыны екі- ден-үштен емес, елуден-алпы ст ан жалдайды. (М ұқанов). Ж үз-ж үзден шоғырланып аттанған жігіттер... Топтау саны, топтау ұғымы сан есімнен кейін тіркескен өлшем мағынасындағы га, кг;метр, пүт, литрт.б. сөздерде ш ығы с септік жалғауы қосылу арқылы да жасалады. М ысалы: Алдағы жылда гектарына 200 центнерден астық аламын (Мұста- ф ин). Гектарынан жүз жиырма бес центнерден алғанда, тары басын көтере алм ай күлап калған (Мұстафин). Морфологиялық құрамы жағынан топтық сан есімдер де дара және күрделі болады. Бұл топтық сан есімдердің ж асалуына негіз болған есептік санның дара және күрделі болуына байланысты. М ысалы: он + нан, жүз +ден, жиырма бес+тен, жүз елу+ден, алпыс үш+тен, екі жүз елу алты + дан, бес-бес+тен, он-оннан т.б. |