-ла, -ле арқылы туындаған күрделі жұрнақ-
ты туынды түбір етістіктер
1.
-ла н , -лен:
Бұл ж ұ р н а қ т ы ң
-дан, -ден,
-тан, -тен
варианттары бар. -ла, -ле мен өздік
етістің
-н
аффиксінен күрделеніп қалыптасқаны
да дау тудырмайды. С оған қарамай:
шу-лан, на-
мыс-тан, дол(ы)-дан, пайда-лан, екі-лен, қүлақ-тан
етістіктері
ашу-ла, пайда-ла, дол-да
сияқтанып қол-
данылмайды. Бұл етістіктер субъектінің өз басын-
дағы немесе озі үшін сол атау мәніндегі сапаға
түсу, көшу, не бөлу етістіктерін тудырады. Ашуға
булығып, долы лы ққа салыну, өз пайдасына іске
асыру, бетінен қайтпау т.т. өз, өзі, өзі үшін деген
қашан да ойда болады.
Қамсыз-дан, әлсіз-ден, м ақ-
т ан-ш ақ-т ан, қүшыр-лан
т.б. коптеген туынды
түбір етістіктер бар.
2.
-лас, -лес. Ор (ы)н-а-лас, кез-дес, жүз-дес,
сыр-лас
( бояу боя-
с деген м ағы н а емес),
сүхбат-
тас, бос-тес, бәсеке-лес
т.т. екі, одан көп субъект-
ілерді топ таптасты раты н себептер
-лас, -лес
ж ұрнақты етістіктер болып беріледі. Екі, үш
субъекті екені ойда сақталы п,
м ен онымен уэде-
лес-т ім -
дегенде сөйлемде
м ен -
бастауыш,
ол
(онымен) толықтауыш түрінде (логикалық: екеуі
де - субъектілер) берілуі мүмкін.
Бізуэделест ік,
олар уәделесті
т.т. субъектілер көптік түрде бір
бастауышпен де грамматикалық корініс табады.
Ор(ы)н-а-лас, ж ай-ла, ж ай-ға-с
дегендерде
логикалы қ та ортақты қ мән жоқ.
Бүр-іс
(суық-
тан бүрісті) етістік негізді де жеке-дара субъектінің
ғана қалпы.
3. Орыс тілінен көптеп, көбінесе термин ал-
ған, калькаланған т.б. себептермен:
-изация, -фи-
кация, изировать, -фицировать
дегендер аударыл-
ғанда
-дан-дыр-у, дас-тыр-у
күрделі жұрнақты:
электр-лен-дір, коллектив-тен-дір, колхоз-дас-тыр,
компыотер-лен, ынта-лан-дыр
тәрізденіп етістік-
ке айналды.
4. Етістік
непзт :бүк-т е, қорға-ла, сүйке-ле,
үр-ле
сияқтыларды былай қойғанда:
а)
бүрқ-ыл-да,жырт-ың-да, ире-ле-ң-де, и-ір-
ек-те...
5)эупірім-де, селсоқ-тан, көкезу-лен, алабажақ-
та...
в)
күл-ім-де, сы ғ-а-ла, қат -а-ла түр-а-ла...
т.б. өзге де
үй-ме-ле, көтер-ме-ле, сіл (сіл-ік,
сіл-те)
туа түптен;
сіл-те, сіл-(і)к-і-ле, ой (ой-
паң-той-паң...)-қас-та, жет-е-ле (жетек-те).
Бұл
арада
түй-гііи-те, кес-кі-ле, қой-ғы -ла, тіміс-кі-
ле
сияқты есім негізді деуге де, өлі дәнекер жұрнақ-
тылар да аз емес.
Достарыңызбен бөлісу: |
