П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| т іл-де -
тіл тигізу, сөгу т.т. етістіктері. Дене мүшелері жалпы денеге қатысты сөздер негізінде -ла, -ле жұрнағымен туынды түбір етіс- тіктерге айналғандар көп: жұдырық-та, шапа- лақ-т а, уыс-та, шеңгел-де, тістектеп-тірнектеп (<тырнақта), бауыз-да, өңеіи-те, ауыз-дық-та, мұрын-дық-та, жер бауыр-ла, бауырым-да, еңбек- те, тіс-те, бет-те, бет-те-с, ж үз-де-с т.т. мен қатар -лан, -лен күрделі жұрнақты: өр көкірек- те-н, жүрек-сіз-дент.Ь. Бұл жоғарыда келтіріл- ген туынды түбір етістіктер сабақты не салт бо- луларымен ғана емес, тура я ауыспалы м ағы на- лары және әр етістіктің өзіне тән семантикасы- мен де белгілі азды -көпті топ құрап, тіпті дара- лайты н өзгеш елігімен де әрқайсы сы дара сөз екендігін танытады. а) таяқпен соғу, арамен кесу т.т. таяқ-та, ара-ла, кетпен-де тәрізді модельдер үлгісіндегі жұдырық-та, шапалақ-та, тіс-те, тіс-те-ле; соңғы туынды түбірлердіңсо/са-лд, щетка-ла т.т. бір то- бын құраса; б) уыс-та деген қалт а-ла, қап-та, шелек-те, бөшке-ле, вагон-да т.т. сәйкестікпен топталады; в) қағаз, кітапқа бет қою және беттерін ашу, аударып қарау, м а ғ ы н а л а р ы н ^ с т -т е д е п ; тіл ти- гізу, сөгу, балағаттауды тіл-де; өзгеге сөз бер- мей, өзеурей беруді көк езу-ле, көк езу-ле-н-іп т.т. нақты лы қ та дәлдігімен бұларға қарағанда, әлдеқайда ж алпы лы қты негізгі түбір етістіктер- ден ерекшеленеді. М ысалы: же мен іш, т у сияқты негізгі түбір етістіктерді алайы қ. Әдетте: “ас ішіп, аяқ боса- тар” , - дейді, дәлірек айтса: ет же-п, сорпа іш-ті, сондай-ақ нанды же-й-ді, шайды іш-е-ді. Ішкіш десе-ақ, ол адам ны ң алкаголик екені түсінікті, жегііи - қы м ты рғы ш , суық қалды т.т. м ағы на- ларды білдіреді. Ту етістігі: а) ұл, қыз туды де- генмен бірге. б) ту-ыл-ды дегеннің орны на да қолданы- лып, омоним етістік тобын құрап кетті. Осы ту етістігінің негізгі мәні бала-ла-у, дүниеге ұрпақ әкелу, өмір, тірш ілік жалғастыру деген м ән-м ағы на есім негіздерінен -ла, -ле пара- пар туынды түбір етістіктер түрінде айтылып, ма- ғы насы ны ң дәлдігі, жасалу модельдерінің аса өнімділігі ж ағы нан тілде ерекше орын алады. Ту етістігіне әрекеттер болу былай тұрсын, табиғат құбылыстарында да: ағаш жапырақ жар- ды, іиешек атты дегендер: ағаш жапы-рақ-та-ды, гүл-де-ді, шешек-те-ді; бұтақ-та-ды, жүгері со- бық-та-ды, егін көк-те-ді, ет құрт-та-ды, шаш бит-те-ді т.т. жалғасады. Ж ан-ж ануарлар, құс т.б. жайлы бала-ла, жұмыртқа-ла, төл-де, қоз-да, бота-ла, құлын-да, бұзау-ла, күшік-те, торай-ла болып, тарала береді. Бұлардың ұ л туды, қой егіз туды, мегежін сегіз лгудь/дегендегілерден еш қандай мағы налы қ ай- ырмалары жоқ. Қайта: ит күшіктейді, шошқа то- райлайды, қой қоздайды, ешкі лақтайды т.т. бо- лып, даралап, нақты лап көрсетеді. Бұл есім не- гізділер салт етістік тобын құрайды. Грамматика- лы қ толы қтауыш сыз айтылады. Қойдан туатын ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ 381 қозы , яғн и туылатын объект етістікке негіз бо- лып, -ла аффиксімен кірігіп, бірігіп кеткен. Тілдің нақты ф ам м атикалы қ корінісімен қатар логика- лы қ ойдан туатын іш кі мәнді ж ақтары да бар. Көктемде ж ер-кө к тіріліп: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|