ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
385
Олар:
салп-салп, болп-болп, м өлт -м өлт
т.б.
қосарлана қолданылып, мысалы:
м өлт -м өлт
жас шығып, болп-болп желіп
өзге негізгі етістіктің
сол хабарлау сәтіндегі сипатын білдірсе,
а)
салбыр-а:
ж оғары дан төменге; б)
елбіре,
керісінше, яғни тікірейе көріну;
ъ)желбір-еже,я
немесе жүру, атта шабу т.б. әсерімен ирелең го-
ризонтальді қалып; г)
қолбыр-а, күлдір-едеген-
дерде тері не киім бөрте, том пия бедерлену т.б.
әрекеттері айтылады; д)
үлбір-е
мен
мөлдір-е
бет-
бейне, коз, нәзіктену, козж әуін алу сияқты ерек-
ше сипатқа ие болу етістіктерін - бәрі де көзге
корінудегі түрлі сапалы әрекеттері болып табы-
лады.
Жоғарыда баяндалған туыңды түбір салт етіс-
тіктердің көбінде:
сылдыр-а
мен
сылдыр-ла, был-
дыр-а
мен
былдыр-ла
т.б.
-ла, -ле
және
-а, -е
аффиксті тұлғаларында мағыналас болып келеді.
Сөйтіп, түсуге бейім
л
дыбысы со ң ғы
-а, -е
жұрнақтары
-ла, -ле
жұрнақтарынан қысқарып,
ықш амдалған деуге мүмкіндік береді.
Түн-е -
түнді белгілі жерде өткізу деген мән
беруі ж ағы н ан жазды
ж ай-ла-у,
қы сты
қыс-та
дегендерден ешбір айырмасы жоқ. Сонда бұлар
да
-ла, -ле
мен
-е
(түн-е)-нің тегін жақындасты-
рады.
Қауыз-да
мен
қау(ы)з-а > кеуз-е
дегендер
де - осы тәрізді.
Тіс-те, қор(ы)-ғ-а, бүк-те
т.т. етістіктер өзбек
тілінде:
тиш-ліп, куруғ-ла, бүк-ла
делінеді. Бәрі
де бір ғана -.ляжұрнақты. Қ азақ тілінде:
қор(ы)-
ғ -д м е н қатар
қор(ы )-ғ-а-ла, қу-да-ла, тіс-те-ле
сияқты күрделі құрамды, яғни
-ла, -да
аффикстері
қайталана қосылып та айтылатындар бар.
Қор(ы)-
ғ -а сөзі
әуелде
қөры ғ-ла
болғаны даусыз. Олай
болса,
ко рғ-а
тағы
-а, -ла
екені - көрінеу көзге
аян.
-а;~ еж ұ р н ақты л ар д ы ң сабақты да, салт та
болы п, -
л а , - л е
ж ұрнақтылары тәрізді келуі бұл
байымдаудың дұрыстығын дэлелдей түседі.
-ла, -ле
ж ұрнағы
-а, -е
ғана емес,
-лы, -лі
аф ф иксім ен қатар-/?а, -/>еетістік ж ұрнақтары н
да төркіндестіреді.
Күрк-ір-е
мен
күрк-іл-де; бүрқ-
ыр-а
мен
бүрқ-ыл-да
т.б. ғана емес,
т ы мау-ла
мен
тымау-ра, мияу-ла, аң-латэрізцес
толып жат-
қан дәлелдер бар.
Өзге жұрнақтар нақты лай қайсы сы н болса
да сөз еткенде, бірімен бірінің генетикалық бай-
л ан ы сты л ы ғы туы ндап оты рады . С оларды ң
ішінен жұрнақтары ортақ (тұлғалас) болудан ба-
рып, әр сөз табы негіз болғанмен мағыналасты-
ғы да ұқсас туынды түбір етістіктер жасалған
жағдайды танытатын топтар бар. Олар:
а)
-сы, -сі
ж ұрнақтылар зат есімнен:
батыр-
сы, кісі-м -сі;
сын есім негізді
үлкен-сі, м үләйім -
сі,
есімш е тұлғалардан
күлген-сі, есті-ме-ген-сі;
өлі түбірлерден
бық-сы, сың-сы, өк-сі, ыңғыр-сыт.б.
б)
-сы, -сі
мен өздік етістің
-н
арқылы күрде-
ленген зат есімнен:
жат-сын, жүрек-сін, жер-сін,
сын есімнен:
мықты-сын, күиіті-сін, есімдік: өзім-
сін, өзге-сін, етістік: сүй-сін, түй-сін
бұлардан өзге
де:
аз-сын, көп-сін, қым-сын
Достарыңызбен бөлісу: |