П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет496/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
385
Олар: 
салп-салп, болп-болп, м өлт -м өлт
т.б. 
қосарлана қолданылып, мысалы: 
м өлт -м өлт
жас шығып, болп-болп желіп
өзге негізгі етістіктің 
сол хабарлау сәтіндегі сипатын білдірсе,
а) 
салбыр-а:
ж оғары дан төменге; б) 
елбіре,
керісінше, яғни тікірейе көріну; 
ъ)желбір-еже,я
немесе жүру, атта шабу т.б. әсерімен ирелең го- 
ризонтальді қалып; г) 
қолбыр-а, күлдір-едеген-
дерде тері не киім бөрте, том пия бедерлену т.б. 
әрекеттері айтылады; д) 
үлбір-е
мен 
мөлдір-е
бет- 
бейне, коз, нәзіктену, козж әуін алу сияқты ерек- 
ше сипатқа ие болу етістіктерін - бәрі де көзге 
корінудегі түрлі сапалы әрекеттері болып табы- 
лады.
Жоғарыда баяндалған туыңды түбір салт етіс- 
тіктердің көбінде: 
сылдыр-а
мен 
сылдыр-ла, был-
дыр-а
мен 
былдыр-ла
т.б. 
-ла, -ле
және 
-а, -е
аффиксті тұлғаларында мағыналас болып келеді. 
Сөйтіп, түсуге бейім 
л
дыбысы со ң ғы
-а, -е
жұрнақтары 
-ла, -ле
жұрнақтарынан қысқарып, 
ықш амдалған деуге мүмкіндік береді.
Түн-е -
түнді белгілі жерде өткізу деген мән 
беруі ж ағы н ан жазды 
ж ай-ла-у,
қы сты
қыс-та
дегендерден ешбір айырмасы жоқ. Сонда бұлар 
да 
-ла, -ле
мен 

(түн-е)-нің тегін жақындасты- 
рады. 
Қауыз-да
мен 
қау(ы)з-а > кеуз-е
дегендер 
де - осы тәрізді.
Тіс-те, қор(ы)-ғ-а, бүк-те
т.т. етістіктер өзбек 
тілінде: 
тиш-ліп, куруғ-ла, бүк-ла
делінеді. Бәрі 
де бір ғана -.ляжұрнақты. Қ азақ тілінде: 
қор(ы)-
ғ -д м е н қатар 
қор(ы )-ғ-а-ла, қу-да-ла, тіс-те-ле
сияқты күрделі құрамды, яғни 
-ла, -да
аффикстері 
қайталана қосылып та айтылатындар бар. 
Қор(ы)-
ғ -а сөзі
әуелде 
қөры ғ-ла
болғаны даусыз. Олай 
болса, 
ко рғ-а
тағы
-а, -ла
екені - көрінеу көзге 
аян.
-а;~ еж ұ р н ақты л ар д ы ң сабақты да, салт та 
болы п, -
л а , - л е
ж ұрнақтылары тәрізді келуі бұл 
байымдаудың дұрыстығын дэлелдей түседі.
-ла, -ле
ж ұрнағы 
-а, -е
ғана емес, 
-лы, -лі
аф ф иксім ен қатар-/?а, -/>еетістік ж ұрнақтары н 
да төркіндестіреді. 
Күрк-ір-е
мен 
күрк-іл-де; бүрқ-
ыр-а
мен 
бүрқ-ыл-да
т.б. ғана емес, 
т ы мау-ла
мен 
тымау-ра, мияу-ла, аң-латэрізцес
толып жат- 
қан дәлелдер бар.
Өзге жұрнақтар нақты лай қайсы сы н болса 
да сөз еткенде, бірімен бірінің генетикалық бай- 
л ан ы сты л ы ғы туы ндап оты рады . С оларды ң 
ішінен жұрнақтары ортақ (тұлғалас) болудан ба- 
рып, әр сөз табы негіз болғанмен мағыналасты- 
ғы да ұқсас туынды түбір етістіктер жасалған 
жағдайды танытатын топтар бар. Олар:
а) 
-сы, -сі
ж ұрнақтылар зат есімнен: 
батыр-
сы, кісі-м -сі;
сын есім негізді 
үлкен-сі, м үләйім -
сі,
есімш е тұлғалардан 
күлген-сі, есті-ме-ген-сі;
өлі түбірлерден 
бық-сы, сың-сы, өк-сі, ыңғыр-сыт.б.
б) 
-сы, -сі
мен өздік етістің 

арқылы күрде- 
ленген зат есімнен: 
жат-сын, жүрек-сін, жер-сін,
сын есімнен: 
мықты-сын, күиіті-сін, есімдік: өзім-
сін, өзге-сін, етістік: сүй-сін, түй-сін
бұлардан өзге 
де: 
аз-сын, көп-сін, қым-сын


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет