6.1.1.1. Өзге есім негізді туынды түбір етістіктер
-ла, -ле, -да, -де, -та, -те
деген 6 фонетикалық
вариантты жұрнақтан өзге:
ас-а, жон-е, бай-ы, кең-
і, жас-ау-ра, қу-ра, бау-лы, жүн-жі, лоқ-сы, бық-сы,
су-са, сық-сы, өк-сі, өк-ірт.т.
түбір етістік күйінде
туынды создер де реестр етіп берілген туынды
түбірлер кездеседі.
384
СОЗЖ АСАМ
Бұл соңғы ж ұрнақтарды ң өздері қосы лған
создермен етене кірігіп, тұтасып кеткені сонш а-
лы қ, кей ж ағдайларда есім негіздерінің түбір
тұлғалары туа түптермен сай келе бермейді.
Үз-
ын-да
болып, түбір мен ж ұрнақ кескін-келбет-
тері сақталса,
үз-а
(ол бізден ұз-а-п кетті),
үз-ай,
үз-ар
(енді күн ұз-ай -а-д ы , сөз ұз-ар-ы п бара-
ды) дегендердегі
үз-
әрі қы сқа (ұзын, ұзақ де-
генде сақталған), әрі осы қалыптарында дербес
сөз дәрежесінен айры лған. М ұны ң кері қалпы
сары, үлы
сын есімдерінен, оны ң туынды түбір
етістік болғандағысынан аны қ байқалады.
Сары-
ла
мен
сарығ-ай
(
Усарғай
),
үлы -ла
мен
үл(ы) ғ -
ай
немесе
егіл-ен
(егіліп жылау, ел-ж і-ре) бо-
лы п қы сқарған туынды түбір етістік өлі түбір
кейпін киіп,
ел-ж і-ре
яғн и күрделі афф иксті
түрде ғана есім негізді туынды түбір етістіктер
қатарына енген. Жыл дегенмен тағдырлас. Соңғы
қолданылуларында:
жыл-ыс-та, жыл-жы
болып,
алды ңғы сы есім негізді, соңғы да ел тәрізді олі
түбірлер санатында танылады.
Кіші
(>кіш ік: ұлы ғ болсаң, кіш ік бол) сын
есімнің:
кіші-р
ж әне
кііиі-р-ей
болып, негізінде
бірдей м ағы налы ТТЕ -ке айналуында түбір мен
ж ұрнақтар да ілкі тұлғалары н аны қ танытса, о-
д -ы р-ай мен о -ж -ы р -ай , б е-з-ір -ей мен бе-д-ір
(салыст.:
бедер: бедер-лі, бедер-сіз)-еи, а-д-ыр
(адыр-лы жар)
мен
а-ж -ыр
(аж ы ры қ-ш өп - осы
түбірден), олардан өрбіген:
акыр-ай, ажыр-ай,
сондай-ақ,
бүк-ш-и
мен
бүг-ж-и, бүг-е-жек-тетл.
толып жатқан туынды түбір етістіктер қайсысы
қайсысына негіз немесе орбіген екенін анықтау-
ға қиы нды қ келтіретіндей өзгерістерге ұш ыра-
ған.
-ла, -ле
мен соңғы тілдік деректер, олардың
динамикасына қарап,
-ла,
-лежұрнағы н озгелер-
ден соң пайда болған құбылыстар қатарына қосу-
ға да болар еді.
Мұны онімділігі ж ағы нан
-ла, -ле
аффиксі-
нен соңғы
-а,
-етұ л ғал ы туынды түбір етістік-
терден де аны қ байқауға болады. Бұл ж ұрнақ-
тылар да кобінесе зат есім, сондай-ақ дыбыстау
одағайы, дыбыс еліктеу создерінен жасалған ту-
ынды түбір етістіктерге жатады. Зат есім не-
гізділердің копшілігі сабақты, одағай, еліктеуіш-
терден жасалғандар салт етістік болады.
1.
Мін, сын, өрт
т.б. осылар тәрізді біреудің
мінін айтып кемшілігін сы нға алу немесе ортке
дұшар ету жағдайымен байланысты етістіктер
-а,
-еаф ф иксі қосылып, синтетикалық амалмен са-
бақты етістіктерге айналады.
Сын-а, мін-е, өрт-е,
кан-а
(қаны н ішу тәрізді ауыспалы мағы нада),
кау(ы)з-а, ас-а,
сондай-ақ
түз-е, ки(ы)н-а, жас(ы)к-
а
тәрізді сы н есім н егізд іл ер д е суб ъектін ің
объектіні аталмыш мағыналы қимыл іс-әрекетіне
дұшар ететін етістіктер тобын құрайды.
2. М ұны ң керісінш е:
пиязды от-а,
яғн и пи-
язды оттан (арам шоптерден) арылту мағынасын-
да айтылатын туынды түбір етістіктер де бар.
Бала
тіс-е-п жүр
(тісі түсіп жүр - сүтпен шыққан тістің
орны на тұрақты тістің ш ығуы) деген салт етіс-
тікте де бардың ж оқ болу процесі беріледі. Кес-
кен жерден қан ш ығу, коп ш ықса, қансыз-дану-
ға, қа н -сы р а-у ға ә к е л е т ін
қан-а,
сондай-а
ксу-а л
туынды түбір етістіктері де осы топқа жатады.
3. Ж оқты бар ету, мысалы, ж ақсы лы қ жас-а,
жаман-дық, рақым жас-а, туған балаға, затқа, ат
беру, айдар тағу. Мыс.:
ат-а, тең-е
тәрізділер де
- сабақты етістіктер. Ж иы н жию, ойын ойнау,
сон д ай -ақ бар нәрселерден бүтін ш ығару т.б.
мәніндегі:
жи(ы)н-а, ой(ы)н-а, қүр-а, сүр-а
(езбек
тілінде сур-у дейді:
мендан сур-ди -
сұрады) т.т. -
өз алдына жеке топтағы сабақты етістіктер.
4.
Бер
етістігімен бүтін жасайтын:
дем, жүмыс
(дем бер, жұмыс бер) т.б.
дем-е, жүм(ы)-са,
сон-
д ай -ақ (несиесін, қары зы н беру)
өт-е
тәрізділер
де - сабақты туынды түбір етістіктер.
5. Бос болу, жас
(неше
ж дс-тддегенде), ғұмыр
сүру, түн откізу ыңғайында айтылатын
бос-а, жас-
а, түн-е
мен
күн-елт
(олмей, күндерді откізіп,
ғұмырын жалғастыру д.м.) т.т. салт етістіктер бар.
6 .
Жөн-е, үз-а, жан-а, жол-а, тақ-а, ор(ы)н-а
т.б. оздеріне негіз болған есімдер бағытымен қоз-
ғалу: алыстау не жақындау немесе тұрақтау етіс-
тіктерін құрайды.
Біз-дең үзады, бізге тақап келді,
одан да жақын келу - ж ол-а-улс
гендерде: 3 етістік
субъектілері бірінде әрі қарай, екінш ісінде бері
қарай бет алады, үшіншісі - тікелей келу -
жаз-а,
жол-ық,
ж ол-дя-сдеген дердегіж дя-я-дағы
жан:
үйдің жанына кел
дегендегі
ж ан
созі.
7. Дауыс, дыбыс ш ы ғару т.б. құлақпен есі-
тетін сан алуан создер.
Сылдыр-а, шүлдір-е, был-
дыр-а, сарқыр-а, арқыр-а, дабыр-ла, күркір-е, дүркір-
е, шылдыр-а, қорқыр-а, бырқыр-а
т.т. салт етістіктер
тобын құрайды.
8. Тұлғалары тап осылар тәрізді:
солбыр-а,
салбыр-а, балбыр-а, болбыр-а, қолбыр-а, үлбір-е, елбір-
е, жалбыр-а, желбір-е, қолдыр-а, күлдір-е, күлт '-іл-
де, мөлдір-е (мөл-т, мөл-т -іл-де)
т.т. салт етістік-
тер сол оздеріне негіз болған создер сипатына
оту әрекеттерін нақтылай танытады.
М ұндағы түбірлер - туынды түбір зат есім-
дер. Олардың туа түрлері:
салп, балп, күлт, қолп,
мөлт , елп -
бейнелеуіш создер.
|