380
СӨЗЖАСАМ
ертеден келе жатқан дайын м одель-мағы налар-
дан өрбитіні де тілдік деректермен дәлелденді.
М ы сал ы : д е н е м ү ш ел е р ін ің
атау л ар ы н
алайық:
бас, аяқ, көз, құлақ, қол, тізе; өкпе, мойын,
жанбас, тіс, тіл, жақ, арқа, төбе, жігер
т.т.
Тілімізде, дәлірек айтсақ, түсіндірме сөздікте
осылар негіз болып, етістікке айналған:
бас-та,
аяқ-та, көз-де, қол-да, тізе-ле, жанбас-та, арқа-
ла, өкпе-ле, тіл-де, мойын-да
т.т. реестрлер бар.
Бұлар, басқа да туынды түбір етістіктердің бәрі
атам зам аннан бері қолданылып келеді (жасалу,
ш ы ғу тектерінің бірдейлігіне қарамай), сабақты
немесе салт етістік болулары ж ағы н ан
айырма-
лары бар.
а)
тізе-ле, жан-бас-та
дегендері - салт, өзге-
лері - сабақты;
б)
бас
пен дя/сдегендердің тікелей м ағы на-
л ары нан өрбігендері: “бас болу, басш ы болу”
м әндерін беретіндері:
бас-қар
мен
бас-та,
сон-
д а й -а қ
аяқ-т а
етістіктері;
в)
төбесіне періп жіберу
дегеннен туған “төбе-
л е ” м ағы насы кеңи келе жалпы:
біреуді бас са-
лы п ұру, ал
төбе-ле-с
деген ж ұды ры қта т.т. да
білдіреді;
г)
сөзді бас-та, мэж ілісті аяқ-т а
дегендер
“не нәрсенің де басы бар” деген тұрғыдан өрбіген;
д)
тізе-ле, жанбас-та, қолтық-та, арқа-ла
т.т.
қим ы лға мекен, орын болып жүзеге асатын етіс-
тіктер;
е) /сездегенге:
көз-ік, көз-дес
дегендерде (бірін-
бірі көру, /сөзайдын болу т.б.) тура мағы на, мақ-
сатты көздеу, нысана ету,
алысты болжау, алыс-
қа көз жіберу, ой таразы сы на салу т.т.
кең де
ауыспалы мәндерді білдіреді;
ж)
өкпе-ле
деген ренжу, біреуге өкпесін арту,
я ғн и тура м ағы налы дем алатын мүше - өкпе
емес, кінә, наз т.т. мағы на;
з)
м ойын-да -
м ойны на
тағы лған қы лмыс,
кінә т .б .
рас-т а-у,
м ойнына алу;
и)
қ ү ла қ-т а -н
(осыдан:
қүлақ-т а-н-ды р,
құлақтандыру);
құлағы на жету, тию, есіту, ха-
бардар болу т.т. білдіреді;
к)
Достарыңызбен бөлісу: