П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет491/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   487   488   489   490   491   492   493   494   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ағаш жапырақ-
та-п, гүл-де-й-ді, ж еміс-те-н-еді
т.т. осылар 
тәрізді. Б ұлар да ілкілерм ен жасалу қалпы , 
жұрнақты болғанм ен, логикалы қ тұрғы сы нан 
келгенде сабақтылар.
Ендігі бір топ 
-ла, -ле
жұрнақты сабақты- 
ларда: мыс.: 
еденді сыр-ла, шүберекті су-ла, теке-
мет т і өрнек-те
т.т. нені? немен? деген тәрізді 
бір, негізгі объектіні екінші бір объектімен жаб- 
дықтау, бояу, сырлау, тігіп ш ығару т.т. екіден 
кем емес объектілер арқылы жүзеге асатын нақты 
іс-әрекетгері жасалады. Сөйлемде бір ғана негізгі 
толықтауышы беріліп, өзгелері туынды түбір ет- 
істіктердің семантикасын, өзін негіздейді. 
Ағаіи-
ты ара-ла
(арамен кес), 
шөркені балта-ла
(бал- 
тамен уат), 
қозаны кетпен-де, баланы таяқ-та
т.б. 
осылар сияқты.
-ла, -ле
жұрнақтардың ендігі бір үлкен тобы 
сын есім негізділерге жатады.
Заттың, бір нәрсенің сын, сапасын өзгерту, 
басқа қалып, түр-түске ауыстыру т.т. осы тәрізді 
етістіктер:
а) түсін өзгерту: 
ақ-та, қара-ла, сары-ла;
б) көлемін: 
үзын-да, қысқа-ла, үлкен-де, кіші-
ле, домалақ-та, жалпақ-та, ірі-ле, жуқа-ла;
в) дәмін
\ащы-ла, түщы-ла, түз-да, қант-та,
тэтті-ле;
г) сапасын: 
жаңа-ла, таза-ла, кір-ле, бүтін-
де, жүмсақ-та, сүйық-та, қою-ла.
Ж оғары да келтірілген зат есім, сын есім 
негізді нақты, көз көріп, қолмен ұстайтын объек- 
^гілері бар (тура толықтауыш), ішкі объектілі етістік 
т.т. басқа да сөйлемде тура толықтауышын мең- 
геретін есім негізді туынды түбір етістіктер бар.
а) 
ой-ла, амал-да, айла-ла, дайын-да, даяр-ла,
ет-те, ептеп-септеп; әзіл-де, қсиіжың-да
т.т. нақты 
материалдық заттар емес, ойға, ақы лға салып 
барып, солардан туған рухани мүмкіндіктер ар- 
қылы объекті(лер)ні пайдаға икемдеу, іске жара- 
ту т.т. нәтижелі іс-әрекет, яғн и етістіктер туады. 
Мыс.: 
болашақты ой-ла, неше түрлі ойларды
ойла-п, еп-те-ген екі емер, әзіл-де-п көңілімізді
көтеретін; бэрімізді алдын ала дайындайтын;
ақылың жетсе, айлала мені
т.т.
б) 
түжырым-да, сара-ла, сүрып-та, есе-ле, ти-
янақ-та, пайым-да, нақты-ла, түспал-да, мөлшер-
ле, абай-ла, екше-ле, бажай-ла, бақы-ла
т.т., ой-
сана қы зметтерінің түрлі көріністі әрекеттерді 
білдіреді.
в) 
М ына есім негізділер: 
тэрбие-ле, жөн-де,
тэртіп-те, бау-ла, бау-ра, бау-лы, жер-ле
(көшу ма- 
ғынасында емес), 
сақта, мадақа-ла, дэріп-те, ақ-
та, қара-ла
(түс мағынасында емес) т.т. объект- 
ілерді рухани 
сана
тұрғы сы нан өзгерту, икемдеу 
етістіктерінің тобы наж атады . 
Тіл-де, боқ-та, ба-
лағат -т а
т.т. да - осы топ сабақты туынды түбір 
етістіктерге жатады.
Кінэ тағу, сотқа тарту, сый, қүрмет, жәбір,
зорлық көрсету
сияқты осы құранды етістік мэнде- 
ріне сай 
-ла,
-лсж ұрн ақты етістіктер арқылы да 
беріледі. Л
йып-та, кінэ-ла, сот-та, қүрмет-те, сый-
ла, күіи-те, зор-ла,
сондай-ақ 
ай-да, жетек-те, ая-
ла, қуғын-да, қадаға-ла, қорға-ла, жүн-де, күн-де
т.т. субъектінің белсенділігі мен объектінің бей- 
тарапты лы ғы нан негіз болып тұрған белгілі ма- 
ғы налы іс-әрекетке душ ар етуі, я ғ н и объектінің 
душ ар болуы - етістік болмы сы нда ап-айқы н 
көрінеді. 
Үрыны Кодекстің бірнеше бабымен ай-
ыптап, Южылға соттады. Ая-ла, қүрмет-те, күш-


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   487   488   489   490   491   492   493   494   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет