ағаш жапырақ-
та-п, гүл-де-й-ді, ж еміс-те-н-еді
т.т. осылар
тәрізді. Б ұлар да ілкілерм ен жасалу қалпы ,
жұрнақты болғанм ен, логикалы қ тұрғы сы нан
келгенде сабақтылар.
Ендігі бір топ
-ла, -ле
жұрнақты сабақты-
ларда: мыс.:
еденді сыр-ла, шүберекті су-ла, теке-
мет т і өрнек-те
т.т. нені? немен? деген тәрізді
бір, негізгі объектіні екінші бір объектімен жаб-
дықтау, бояу, сырлау, тігіп ш ығару т.т. екіден
кем емес объектілер арқылы жүзеге асатын нақты
іс-әрекетгері жасалады. Сөйлемде бір ғана негізгі
толықтауышы беріліп, өзгелері туынды түбір ет-
істіктердің семантикасын, өзін негіздейді.
Ағаіи-
ты ара-ла
(арамен кес),
шөркені балта-ла
(бал-
тамен уат),
қозаны кетпен-де, баланы таяқ-та
т.б.
осылар сияқты.
-ла, -ле
жұрнақтардың ендігі бір үлкен тобы
сын есім негізділерге жатады.
Заттың, бір нәрсенің сын, сапасын өзгерту,
басқа қалып, түр-түске ауыстыру т.т. осы тәрізді
етістіктер:
а) түсін өзгерту:
ақ-та, қара-ла, сары-ла;
б) көлемін:
үзын-да, қысқа-ла, үлкен-де, кіші-
ле, домалақ-та, жалпақ-та, ірі-ле, жуқа-ла;
в) дәмін
\ащы-ла, түщы-ла, түз-да, қант-та,
тэтті-ле;
г) сапасын:
жаңа-ла, таза-ла, кір-ле, бүтін-
де, жүмсақ-та, сүйық-та, қою-ла.
Ж оғары да келтірілген зат есім, сын есім
негізді нақты, көз көріп, қолмен ұстайтын объек-
^гілері бар (тура толықтауыш), ішкі объектілі етістік
т.т. басқа да сөйлемде тура толықтауышын мең-
геретін есім негізді туынды түбір етістіктер бар.
а)
ой-ла, амал-да, айла-ла, дайын-да, даяр-ла,
ет-те, ептеп-септеп; әзіл-де, қсиіжың-да
т.т. нақты
материалдық заттар емес, ойға, ақы лға салып
барып, солардан туған рухани мүмкіндіктер ар-
қылы объекті(лер)ні пайдаға икемдеу, іске жара-
ту т.т. нәтижелі іс-әрекет, яғн и етістіктер туады.
Мыс.:
болашақты ой-ла, неше түрлі ойларды
ойла-п, еп-те-ген екі емер, әзіл-де-п көңілімізді
көтеретін; бэрімізді алдын ала дайындайтын;
ақылың жетсе, айлала мені
т.т.
б)
түжырым-да, сара-ла, сүрып-та, есе-ле, ти-
янақ-та, пайым-да, нақты-ла, түспал-да, мөлшер-
ле, абай-ла, екше-ле, бажай-ла, бақы-ла
т.т., ой-
сана қы зметтерінің түрлі көріністі әрекеттерді
білдіреді.
в)
М ына есім негізділер:
тэрбие-ле, жөн-де,
тэртіп-те, бау-ла, бау-ра, бау-лы, жер-ле
(көшу ма-
ғынасында емес),
сақта, мадақа-ла, дэріп-те, ақ-
та, қара-ла
(түс мағынасында емес) т.т. объект-
ілерді рухани
сана
тұрғы сы нан өзгерту, икемдеу
етістіктерінің тобы наж атады .
Тіл-де, боқ-та, ба-
лағат -т а
т.т. да - осы топ сабақты туынды түбір
етістіктерге жатады.
Кінэ тағу, сотқа тарту, сый, қүрмет, жәбір,
зорлық көрсету
сияқты осы құранды етістік мэнде-
ріне сай
-ла,
-лсж ұрн ақты етістіктер арқылы да
беріледі. Л
йып-та, кінэ-ла, сот-та, қүрмет-те, сый-
ла, күіи-те, зор-ла,
сондай-ақ
ай-да, жетек-те, ая-
ла, қуғын-да, қадаға-ла, қорға-ла, жүн-де, күн-де
т.т. субъектінің белсенділігі мен объектінің бей-
тарапты лы ғы нан негіз болып тұрған белгілі ма-
ғы налы іс-әрекетке душ ар етуі, я ғ н и объектінің
душ ар болуы - етістік болмы сы нда ап-айқы н
көрінеді.
Үрыны Кодекстің бірнеше бабымен ай-
ыптап, Южылға соттады. Ая-ла, қүрмет-те, күш-
Достарыңызбен бөлісу: |