Алматы «рауан» 1991

жағынан да, тіркескен сөздердің тіркесу тәсілі жағынан да 
ақса-
қал
мен 
қара сақал
дегендерде айырмашылық жоқ. Бірақ сөздікте 
біреуі бірге, екіншісі бөлек жазылған. Бұны дәлелдеп жаткан ка- 
ғиданың өзі де жоқ. Сондықтан графикалык, фонетикалық сөз 
деген түсінік шартты түсінік болуы керек.
«Сөз — күрделі құбылыс» дегенде біз тек тұлғасын есепке 
алып қана қоймай, сөздердің басқа жақтарын да есепке алуымыз 
керек. Қазіргі күнде сөздерді мағына мен дыбыстың (дыбыстар 
тізбегінің) бірлігі деп тану кең таралған, көпшілік ғалымдар қол- 
дайтын пікір десек те жаңылыспаймыз. Бірақ тілшілер арасында 
бұл екі категорияны әр түрлі түсінушілер бар екендігін жасыруға 
болмайды. Осындай пікір айтқан ғалымдарды, пікірлерінің ьің- 
ғайына карай, бірнеше топка бөлуге болады. Бірінші топка сөз — 
екі жақты категория деушілерді, екінші топка сөз — үш жакты ка­
тегория деушілерді, үшінші топка сөз — таңба деушілерді енгізуге 
болады. Сөз екі жакты не үш жақты деушілер арасында тек сөз 
элементтерінің саны үшін ғана пікір таласы бар деу жаңсактық 
болар еді. Қөпшілік ғалымдар бұл мәселеге философиялық астар 
беріп, методологиялық негізде бағалап жүр. Дегенмен де бұл мә- 
селені философиялык астар бермей-ак қолданып жүрген авторла- 
рымыз да жоқ емес.
Қай нәрсеге болмасын анықтама беру деген сөз оның барлық 
қасиеттерін санап корсету не қамту деген сөз емес. Сондыктан 
заттарға не құбылыстарға аныктама бергенде олардың басты 
белгілерін қамтудың өзі де жеткілікті болады. Мысалы, адам екі 
аякты, екі қолды, тік жүретін деп аныктама берсек күлкілі болар 
еді. Д. П. Горский аныктаманын екі түрі бар екендігін (а) бізді 
қызықтырған затты баска заттардан ажырату; ә) жаңа термин- 
дердің не бұрыннан бар терминдердің мағынасын аныктау) айта 
отырып, аныктама берілетін зат не терминнін күрделілігіне қарай 
отырып, аныктама берудің он төрт түрі барлығын көрсеткен бола- 
тын (Горский 74) *. Аныктама аныктама болғандығы үшін де 
аныкталатын заттың не ұғымның негізгі белгілерін өз ішіне енгізуі 
шарт. В. II. Ленин Авенариус пен Богдановтың матерняға берген 
аныктамасын сынай отырып: «Аныктама беру деген не? Бұл — ең 
алдымен, алға койылып отырылған үғымды баска, кенірек ұғымға 
келтіру деген сөз. Мысалы, есек — айуан деп аныктама бергенде. 
мен «есек» деген ұғымды кеңірек ұғымға келтірсмін»,— деген бола- 
тын (Ленин 18, 158) *. Сөзге анықтама бергенде де сөз түсінігін 
өзінен кеңірек түсінік құрамына енгізу керек. Яғнн «Сөз дегеніміз 
тілдін бір элементі». Бірақ кандай элементі?
Сөздіц тілдің кандай элементі екендігін көрсету үшін сөздін 
тіл кұрылымындағы оның баска элементтерімен кандай катынаста 
болатындығын аныктау керек. Ол үшін сөздін ішкі кұрылымын, 
кызметін ашып алу кажет-ақ. Бұлай деуімізге себеп: біріншідені 
сөэ бір не екі элементтерден ғана кұралмайды. Егер күрделі сөз 
туралы пікір айтатын болсак, онда ойлау, ұғым, объективті дүние- 
дегі заттар сиякты түсініктермен бірге ішкі форманы есепке алу 
керек болады. Екіншіден, дыбыс пен мағына жалаң өмір сүрмейді,
14

олар өзара бір-бірімен белгілі қатынаста болады. Ф. де Соссюр 
мағына мен дыбыстың арақатынасын ақ қағаздың екі бетіые те- 
ңейді. Дегенмен дыбыстар сөз құрамына енгенде қандай қызмет 
атқарады? Мағына қандай қызмет атқарады? Бұл сұраулардың 
да жауабы күні бүгінге дейін бір ізді емес. Үшіншіден, сөз бір 
дыбыстан да, дыбыстар тізбегінен де, көбіне дыбыстар тізбегінен 
жасалады. Әр сөздің құрамындағы дыбыстардың өзара іштей 
байланыстары қандай заңдылықтарға, неге сүйенеді? Бұл сұрау- 
лар қарапайым көрінгенмен ойланып жауап беруді талап етеді.. 
Төртіншіден, мағына түсінігі де жалаң түсінік емес, олардың да 
бірнеше кіші (семаларға) элементтерге бөлінетіндігі анық.
Сөздің құрамды элементтері қаншалықты көп болмасын, олар- 
дың барлығын анықтауға, олардың негізгі қызметі мен табиғатын,. 
шығу жолын, даму процесін ғылыми негізде талдауға мүмкіндік 
бар. Бірақ бұл да анықтама болып саналмайды. Анықтама беру 
үшін сол элементтердің ең негізгісін, бастыларын анықтау керек. 
Бұны жаңалық деп те айтуға болмайды, себебі сөзге берілген 
анықтамаларда келтірілген белгілерді авторлар негізгі белгі деп 
сұрыптап алғандығы мәлім. Бірақ айтылып жүрген көптеген анық- 
тамалардың өте оңай сынға жауап бере алмай жатқандығы да 
шындық. Салыстырыңыз: «Сөз — мағына мен дыбыстардың бір- 
лігі» деген анықтаманың өте-мөте дұрыс еместігін, қосымшаларда 
да мағынаның болатындығын проф. Б. Н. Головин дәлелдеген. Ал, 
«Сөз — белгілі бір ұғымды білдіретін дыбыстар тізбегі» деген анық- 
таманы, кей сөздер ұғымды білдірмейтіндіктен 
(мысалы, орыс 
тіліндегі 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: