ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДИСКУРСТЫҢ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

175 
— Иван Владимирович, айтыңызшы. Сахалинге дейін неше шақырым? 
Мұғалім тосылып қалды. Сәлден соң: 
— Шамамен, бес-алты мың шығар. Айтпақшы, өлшеп көруге болады. Әлгі линейка 
қайда? 
Өз үстелінің тұсында ілулі тұрған отыз сантиметрлік линейканы алып тұрып, 
картаның астындағы жазуға қарады. 
— Кәне, өлшеп көрейік. Мерке мұнда делік. Так. Алпыс бес сантиметріміз болады 
жеті мың бес жүз шақырым. Оһо, көрдің бе біздің империямыз қандай байтақ. 
— Иван Владимирович, — деді Тұрар тағы да қолын көтеріп. — Жаяу адам 
Сахалинге қанша күнде жетер еді? 
Мұғалім Тұрарға тағы да үнсіз қарап, біраз ойланып тұрды. Содан соң: 
— Несі бар, есептеп көрейік, — деді. — Шамамен, кісі күніне елу шақырым ала алар. 
Елу де елу — жүз. Бұл екі күн. Так, так... Шамамен, жүз елу — жүз алпыс күн керек, 
бауырым. Ал арада ит мұрны өтпес тайға жатқанын, өткел бермес өзендер, теңіз барын 
есептесек, бұдан да көбірек күндер керек шығар. Немене, Қырғызбаев, саяхат жасайын деп 
пе едің? 
— Жоқ, әшейін, — деді бала біртүрлі мұңайып. Әлдеқандай үміті ақталмағандай, 
әлдекім алдап кеткендей, нәресте жүзін мұң шалып өткендей болды [2]. 
2) Бағалау. Бұл педагогикалық дискурс стратегиясы бағалау стереотиптерімен 
сипатталады. Бағалау стратегиясының негізгі ерекшелігі – бағалау шкаласының болуы. Бұл 
шкаладағы жолақтар білім деңгейін мүмкіндігінше дұрыс анықтау үшін бұрыннан 
анықталған принциптерге сәйкес орналастырылған. Бұл стратегия мұғалімнің қоғам өкілі 
ретіндегі маңыздылығын білдіреді, ол оның оқушының жетістіктерін бағалау өкілеттігімен 
анықталады.
Анфиса Михайловна тақтаға шақырып сұрай бастады. Әуелі Балабекова деп, 
Жанарды атады. Жанар сабаққа дайындалмай келуші ме еді. 
Буря мглою небо кроет, 
Вихри снежные крутя, — 
деп бастады да, сыдыртып, тоқталмай айтып шықты. 
— Жарайсың, Балабекова, отыр [3]. 
«Менің атым – Қожа» романынан келтірілген бұл мәнмәтіннен оқытушының оқушы 
жетістігін «Жарайсың!» мадақтау сөзі арқылы бағалап тұрғанын көреміз. Ал «Қызыл жебе» 
романынан алынған төмендегі мәнмәтінде адресант адресат жетістігін «бестік» бағалау 
шкаласы арқылы бағалайды. Осы берілген мәнмәтіндер арқылы педагогикалық дискурстың 
бағалау стратегиясы бағалау стереотиптерімен сипатталатынын анық айта аламыз: 
— Кәне, Айбаров, тақтаға енді сен шыға ғой. Атың кім, сенің? 
— Атамырза. 
— Ал кәне, Атамырза. Қырғызбаевтың қалай жазғанын көрдің ғой. Тамаша. Оған 
мен «бес» деген баға қойдым. Мә, қолыңа шүберек ал. Қырғызбаевтың жазғанын өшір [2]. 
3) Бақылау. Бақылау стратегиясын «кері байланыс» ретінде анықтауға болады. Ол 
оқушының жаңа білімді игеруге дайындығын тексеруде көрінеді. Мұғалім материалды 
оқушының қаншалықты меңгергенін бақылайды. Кері байланыс - адресатпен байланыста 
болуды білдіреді. Кері байланыстың арқасында мұғалім оқушымен бірлескен іс-әрекетті 
жобалайды.
— «Қайталау — білімнің анасы», — деген бар. Әрі десе мектепте сабақ жүйелі түрде 
жүреді. Кәне, тақтаға шықшы. 
Тұрар тақтаға шыққанда бүкіл сынып тына қалды. «Не болар екен?» — деген сұрақ 
бәрінің көзінде жазулы тұрған сияқты. Тақта алдында тұрған баланың тұрқына, тұла 
бойына қарағанда басы үлкендеу сияқты. Шекелігі шығыңқы. Көзінің алақ-жұлағы жоқ, бек 
сабырлы. Оның бет-әлпетінде сәбиге тән мүше тек ерні ғана еді. Қалыңдау келген үлбіреген 
еріннен нәрестелік табы кетпеген. 
— Бор ал, — деді мұғалім. — Жаз. Жоғарыдағы әріптерді қайталап жаз. 

176 
Бала оң қолын көтеріп, «А» деген әріпті әдемілеп, мұғалімдікінен айнытпай сызып 
шықты [2]. 
Мәнмәтіннен көріп тұрғанымыздай, оқытушы оқушы әрекетіне бақылау 
стратегиясын жүргізу арқылы оның жаңа білімді игеруге дайындығын тексеруден өткізуде. 
Сонымен қатар, бақылау стратегиясында адресант адресаттың материалды қаншалықты 
меңгергенін бақылауда ұстайды. Оқушымен кері байланыс жасайды: 
Класс алдағы мемлекеттік емтиханға дайындалып жатқан кез еді. Тарих пәнінің 
мұғалімі шәкірттерін тағы бір пысықтап, дайындықтарын байқап тұрған. 
Сонымен, ұлы француз революциясының көсемдері кімдер? — деп сұрады бетін 
әжім басқан, бурыл шашын желкесіне түйген, қап-қара көздерін әлдебір мұң кіреукелеген 
кішкентай әйел Элеонора Давидовна. — Кәне, кім айтады? 
Екі-үш бала қол көтерді. 
— Аз, аз, — деді мұғалім класты күстаналап. — Ал Рысқұлов, кәне, сен айта қойшы. 
Ескендір Рысқұлов партаның қақпағын қайырып, орнынан түрегеліп, құдды әкесінің 
шашындай қайратты, қалың қара шашын қолымен қайырып қойып, жауап берді: 
— Ұлы француз революциясының көсемдері: Марат, Дантон, Робеспьер. 
— Дұрыс, — деді мұғалім. 
— Тағы не айтасың, Ескіндір? — деді, Элеонора Давидовна шәкіртінің соңғы сөзін 
тыңдап тұрғандай қайғылы үнмен. 
— Тағы айтарым: бұл үш көсем бірін-бірі жалмап қойды, — деді Ескендір Рысқұлов. 
— Дантон мен Робеспьер Маратты құлатты. Келесі кезекте Робеспьер Дантонды өлтірді. 
Ақыр соңында Робеспьердің өз басы гильотинаға түсті. Бұлар осылай бірін-бірі жайратып 
жатқанда, кішкентай генерал Наполеон Бонапарт шыға келді. 
— Жарайды, отыр, — деді мұғалім баланың жауабын асығыс тоқтатып. Неге 
сескенгені белгісіз [4]. 
4) Үлес қосу. Жарнамалық стратегияның мақсаты – адресаттың қателіктерін қолдау 
және түзету және оның әрі қарай өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасау. Жарнамалық 
және бақылау стратегияларының арасында көптеген ұқсастықтарды табуға болады, бірақ 
түбегейлі айырмашылық мынада: бақылау стратегиясы істің жағдайын объективті 
анықтауға бағытталған, ал жарнамалық стратегия тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үшін 
қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған.
Қарт мұғалима Жақыпбекке ойлы көзімен біраз қарап отырды да, өз сөзін жаңа 
арнаға сала бастады. 
— Сіздің талабыңыз орынды-ақ. Ал, мен кластағы қатеңізді ойласам да, таба алмай 
отырмын, Бәрі де заңды, орынды тәрізді. Әр жазушы сияқты, әр педагогтің де сабақ беруде 
өз стилі болады. Стиліңізден де пәлендей оғаш тұрған түрпілік көрмеймін... Менің 
шамалауымша, сіздің қатеңіз мынау ғой деймін... Ал, мұның өзі көбіміздің басымызда бар 
қателік. Біз балаға бала деп қараймыз да, артынан өзіміз соның зардабын тартамыз. Рас, 
бала — сөз жоқ, бала. Оның өз бойына тән жақсылы-жаманды қасиеті бар. Бұл даусыз. 
Бірақ, «мен үлкенмін, ақылдымын, сен кішісің — ақылсызсың» деген ұғыммен өзің тым 
биікке қойып, көпті көргендікке салыппын, шәкірттерді өнермен алам, ақылгөй сөзіме 
еліктіріп, өз соңымнан ертемін деп үміттену алдамыш ой, ағат ниет екенін аңғара 
бермейміз. Сіз балалар салған жерден маған еріп кетпеді, шешіліп сөйлеспеді, бұл менің 
мұғалімдік өнерімнің аздығы деп өзіңізге кінә артасыз. Ал, мен: бұл өнерсіздігіңізден туған 
сәтсіздік емес, балалар жөніндегі теріс ұғымыңыздан туған қате дер едім... Егер сіз өзіңіз 
айтқандай шебер мұғалім болсаңыз, балаларды келмей жатып соңыңыздан ертіп әкеткен 
болар едім деп ойлайсыз ба? Жоқ қателесесіз!..
Міне, міне, сіз маған үлкен ой салдыңыз. Айтқандарыңыз, ұсақ, елеусіз деген 
нәрселерден елеулі іс туатынына көзімді, көп жаңа ойларға мегзегенін көрмейсіз бе. Көп, 
көп, рақмет, — деп Жақыпбек қатты риза болғандығын білдірді [5,40-41]. 

177 
5) 
Ұйымдастыру. 
Ұйымдастыру 
стратегиясы 
педагогикалық 
әңгімеге 
қатысушылардың бірлескен іс-әрекетінен тұрады. Бұл жерде оқу іс-әрекетін де, сыныптан 
тыс жұмысты да ұйымдастыру туралы айтуға болады. 
Бұдан былай біреуді келемеждеп сөйлеудің қандай екенін білуі үшін, Жантасты 
мұрынға сырт еткізіп бірді шерттім де, жүгіре жөнелдім. Сол бойда екпіндеген қалпыммен 
мұғалімдер бөлмесіне алқынып кіріп бардым. Майқанова бірдеңе жазып, жалғыз отыр екен, 
маған басын көтеріп алып, таңырқаған кейіппен қарады: 
— Не болды? Не болды, Қадыров? 
— Лагерьге жолдама беріңізші маған. 
— Саған бұл жолы жолдама берілмейді. Екінші кезекте барасың. 
— Неге? 
— Неге болушы еді: барлық оқушыға бірден жетіспейді. Ал екіншіден, ең әуелі, біз 
лагерьге үлгілі, тәртіпті оқушыларды жібереміз. 
— Жантас немене... менен артық болғаны ма? 
Майқанова екі бүйірінен біреу қысып қалғандай еңсесін кілт көтеріп алды: 
— Сен немене? Мені тергегелі тұрсың ба? 
Майқанованың көкшіл көзі шатынай бастады. Оның бір ашуланса, шапылдап, жуық 
арада толас бермейтінін білем. 
— Бермесеңіз, қойыңыз, — дедім де, жалт бұрылып, есікті бар күшіммен тарс 
жауып, жөнеле бердім. Осындай әділетсіздікке қаның қалай тана қайнамайды. Жантас 
біреуді біреуге атыстырып, от тастап жүретін қу, сабақ үстінде сыбырлап-сыпсыңдағыш, 
өзі тақтаға шыққанда көрінгенге құлақ түргіш Жантас үлгілі оқушы болғаны да, мен үлгісіз 
болғаным. Менің сабақ үлгеруім одан көш ілгері екені, екпінділігім ешқандай есеп емес 
[3,16-17]. 
Қорытындылай келе, педагогикалық дискурс жанрлары жоғарыда аталған 
стратегиялармен тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн. Мысалы, педагогикалық 
дискурс жанрларының бірі – түсіндіру стратегиясының маңызды құрамдас бөлігі болып 
табылатынының анықтамасы бола алады. Білім беру анықтамаларының ғылыми 
анықтамалардан айырмашылығы бар, өйткені оқу интерпретациясын түсіну үшін 
ақпараттың толықтығының белгісі (яғни, құбылыстың объективті сипаттамасы) сияқты 
ақпараттың жеткіліктілігінің белгісі де (яғни, оқушының бекітілген біліміне сүйену) 
маңызды рөл атқарады. 
Педагогикалық дискурс үлкен аудиторияны қамтиды және жалпы қоғамның 
этникалық құндылықтарын және белгілі бір әлеуметтік топтың құндылықтарын көрсетеді. 
Педагогикалық дискурс институционалдық дискурс ретінде қарым-қатынастың барлық 
қатысушыларын, 
мақсатын, 
құндылықтарын, 
нормаларын, 
жанрларын 
және 
стратегияларын қамтиды,- деп қорытынды жасауға болады. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Карасик В. И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. — Волгоград: 
Перемена, 2002.–304 с.
2. Мұртаза Ш. «Қызыл жебе» II кітап https://kitap.kz/book/qyzyl-zhebe-ii-kitap  
3. Соқпақбаев Б. «Менің атым – Қожа».- Алматы: Елорда,1999.- 468 б. 
4. Мұртаза Ш. «Қызыл жебе» V кітап https://kitap.kz/book/qyzyl-zhebe-v-kitap  
5. Иманжанов М. «Алғашқы айлар».- Алматы: Атамұра,2003.- 216 б. 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: