Байынқол Қалиұлы

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНДЕРІ 
 
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ халқының «рухани көсемі» ғана емес, 
сонымен бірге ол қазақ тіл білімінің қайнар көзі, нәр алар алғашқы 
бастауы. Өзі жазып қалдырған 16 кітабының 12-сінің қазақ тіліне арналуы 
соның айғағы болса керек. 
Ахаң деген – биік шың, шыңырау құз. Ол кісінің тұңғиығына бойлау, 
оның ойы жеткен жерге ой жеткізу – оңай бола қоймас. Дегенмен біз бұл 
жерде Ахаң тындырған істердің бірі – қазақ терминдерінің жасалуы 
жайында ой қозғамақпыз. 
Қазақ терминдері қыр-сыры мол, дау-дамайы жетіп артылатын, 
қиыншылығы да жетерлік, күрделі құбылыс. Оның бәрін түгендеп жату, 
саралау бір мақаланың жүгіне сыймайды. Сондықтан мұнда Ахаңның 
«терминдер қалай жасалыну керек?» деген бір-ақ пікірінің ауқымынан 
шықпағанды жөн көрдік. 
Өздеріңіз білесіздер: Ахаң өзі жасаған ғылыми атауларды біз құсап 
«термин» деп парасаттаған жоқ. Ол кісі терминді «пән сөзі» деген 
қарапайым сөзбен атаған. Шындығында да, терминдер – әрбір пәннің 
өздеріне ғана тән сөздер мен сөз тіркестері. Ол сөздер мен тіркестер тек 
сол пәннің ауқымында ғана пайдаланылады және сол пәннің мамандарына 
ғана түсінікті болады. 
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақша терминдерді жасаушы алғашқы адам. 
Ғұлама ғалым қазақ тіл білімінің қазіргі терминдерінің бәрін бір өзі 
жасады десек, артық айтқандық емес. Айталық, 
зат есім, сын есім, 
бастауыш, баяндауыш, дыбыс, буын, жұрнақ, жалғау (көмектес 
септіктен басқа септіктердің бәрінің аты бар – Б.Қ.), жақ, шақ, рай, 
көсемше, есімше, етіс, қаратпа сөз, қыстырма сөз, жай сөйлем, құрмалас 
сөйлем 
... деген сияқты жүздеген-мыңдаған қазақша терминдер Ахаңның өз 
қаламынан туған туындылар. Бұл жердегі әңгіме Ахаң жасаған 
терминдердің бәрін санап шығуда емес. Әңгіме Ахаңның сол терминдерді 
қандай ұстанымдармен жасағандығы жайында болғалы отыр.
Мұның жауабы әзір: Ахаң пән сөздерін (терминдерді) тек ұлт тілі – 
қазақ тілі негізінде жасаған. 
Ахаң өзінің «Тіл - құрал» (1914) деген кітабының алғы сөзінде: «Тіл - 
құрал» деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі 
67 

кезде сондай жат көрінер. Үйткені бұл – қазақта бұрын болмаған жаңа зат. 
Халықта бұрын болмаған нәрсе жаңа шыққан кезінде жат көрініп, бірте-
бірте бойы үйренген соң, жатырқау қалатын», - депті [1]. 
Ахаңның осы сөзін өзі жасаған қазақша терминдерге байланысты да 
айтуға болады. Өйткені Ахаң жасаған қазақша терминдердің де алғашқы 
кезде көп адамдарға жат көрінгендігі ақиқат. Қазір біраз уақыт өткеннен 
кейін біз үшін бұл терминдерден өткен етене жақын терминдер жоқ. 
Бұлардан біз ешқандай жасандылықты да, жаттықты да байқамаймыз. 
Неге екенін қайдам, қазіргі кезде біреу-міреу Ахаң жолымен қазақша 
терминдер жасай қалса болды, бұлар «түсініксіз», «мағынасыз», 
«жарамсыз», «қайдағы бір құлақ естіп, көз көрмеген сөз» болып шыға 
келеді. Олардың, Ахаң айтқандай, «бірте-бірте бой үйренген соң» 
қалыптасып кететіндігіне ой жүгіртпейді. 
Мен «Қазақ әдебиеті» газетінен Т.Беркімбаевтың «Бояушы, бояушы 
дегенге» деп аталатын мақаласын оқыдым [2]. Онда 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: