Синтагматикалық және эпидигматикалық қатынас

168
169
төзімді  спортшы  т.т.  мағыналары  үйлескен  басқаша  жүйе  құрайды 
да,  семантикада  сөз-синтагмалар  деп  аталады.  Ал  шайды  сорапта-
ды,  сүйекті  мүжіді,  қымызды  ішті  дегенде  айқын  синтагматикалық 
қатынастар, яғни лексикалық синтагматика пайда болады, сондықтан 
бұл жүйелер ішінде деривация өзіндік ерекшелігі арқылы жүзеге аса-
ды.  Ассоциациялы  деривация  «ішкі  сөздік»  және  «сөз  аралық»  бо-
лып  екіге  ажырайды  да  өзіндік  ерекшеліктерге  ие  сөз  дериваттарын 
туғызады. Қоршаған шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың 
семантикалық құбылуы бұл мәселені синтаксиске де апаруы мүмкін, 
дегенмен, бұл құбылу мағынаның өзгеруі, ауысуы сияқты таза семан-
тика еншісінде қала береді. Сондықтан синтагматикалық байланыстар 
негізінде  заттар  мен  құбылыстардың  кеңістік  пен  уақыттағы  себеп-
салдарлық  қатынастарынан  жасалған  когнитивті  моделі  болса  керек 
деп  топшылаймыз.  Мәселен,  полисемия  құбылысы  парадигматика 
мен синтагматикалық байланысқа ортақ болып келеді. Бұл өз алдына 
семантикалық  деривацияны  тудырады.  Семантикалық  тарихи  дери-
вация мәселесін арнайы қарастырған Ш.Ш.Жалмаханов деривацияға 
мынадай  анықтама  береді:  «деривация  процесі  –  тілдік  бірліктердің 
(дериваттардың)  формалық  (структуралық)  және  мазмұндық 
(семантикалық) өзгеруі» [51, 26]. Ал синхрониялық тұрғыдан келген-
де семантикалық деривацияның өзіндік ерекшелігі бар деп ойлаймыз. 
Мәселен, «Адам» тақырыптық тобы мынадай парадигмалық қатарлар 
құрайды да, деривациялық байланысқа түседі:
а) Ұлттық белгі (қазақ, орыс, өзбек т.т.).
б) Жас ерекшеліктері (бала, балақай, балақан, құлыншақ, қозым). 
осы  сөздердің  ауыспалы  мағынасынан  туған  сема  «тәжірибесіз» 
дегенді білдіреді. Мәселен: бала қойшы, далада ойнап қойшы. «Қасқыр 
өлеңі» (фольклордан).
в) Туыстық белгі (нағашы, жиен). Жас ерекшеліктермен ажыра-
тылып, нағашы сөзінде жасы үлкен семасы, жиен сөзінде жасы кіші 
семасы бар.
г) Адамның физиологиялық қалпы (жынды, мүгедек, есуас). Бұл 
сөздер  адамның  психикалық,  физиологиялық  қалпына  байланысты 
туған атаулар. Бұл сөз формалары ортақ қасиетке ие макросемалардан 
тұрып, жеке сөз парадигмаларын құрайды.
д) Байқалмайтын қасиеттер немесе ситуациялардан көрінетін сөз 
қатарлары  (ақымақ,  топас,  жалқау).  Заттанған  сын  есімдер  шоғыры 
болғандықтан әртүрлі сипатта, жүйеде қолданыла береді.
е) отбасылық жағдайы (бойдақ, жесір). Бұл сөздерге тән бекіген 
макросема  «жалғыздық».  Сондықтан  бұл  макросема  бекіген  сөздер 
жүйесі  болғандықтан    сөз  ауысу  міндетті  түрде  жүреді,  сол  себепті 
сөз дериваттары тіл жүйесіне енеді және сөз дериваттары болып қала 
береді. 
ж)  Қызмет  түрі  (дәрігер,  шопыр,  мұғалім  т.т).  Қарапайым 
парадигмалық қатар құрайды, бірақ деривациялық жүйеге ене алмай-
ды. 
и) Қасиеттері бойынша сөз тудыру жүйесі (сараң, мырза, сыпайы, 
көргенді, иманды т.т.). Басты парадигмалық мағына беретін жүйенің 
негізі болады. 
к) Әлеуметтік топтар түрі (басшы, қылмыскер, адвокат, сот, куәгер, 
айыпталушы).
л) Саяси лексика элементі ретінде көрінеді (министр, президент, ха-
ным, әкім, елші, төраға т.т.). Бұл тақырыптық топтағы парадигматикалық 
байланыстың тіл жүйесінде жүруі сөз тудыру деривациясының қабыса 
жүзеге асуын көрсетеді. Синонимдік, антонимдік ішінара полисемия 
құбылысы болғандықтан, парадигматикалық қатынаста үйлескен лексе-
маларды байқау қиын емес. Ал осы аралықтағы деривациямен астасқан 
валенттілікке сүйенген, сонымен қатар, семалық құрылымдағы өзара 
қатынасқа негізделген синтагматикалық байланыс ізін аңғару – оңай 
шаруа емес. Бұл лексикалық және синтаксистік деривацияға байланы-
сты мәселе, сондықтан деривацияның екі түрін ажырату әлі зерттелу 
үстінде екенін айтпақпыз [24, 145].
Енді «Адам» тақырыптық тобындағы синтагматикалық қатынасты 
қарастырайық: 
а) Ұлттық белгі; Мәселен; атам қазақ – қазақ ұлты деген жалпы 
түсінікті білдіреді. 
б) Жас ерекшеліктері; бала мінез, бала қылықты, бала бейне. Бұл 
сөз-синтагмалардың құбылу дәрежесі мәнмәтіннен байқалады. 
в) Туыстық белгі; нағашы жұрт, нағашы жақ, жиен-нағашы ойы-
ны т.т. Бұл сөз-синтагмалар сезімдік эмотемаларға ие болып, үйлесімді 
тіркесім құрайды. 
г) Адамның физиологиялық қалпы; мүгедек жан, жарымжан көңіл, 
жынды  ауру,  есуас  жігіт  т.т.  Қарама-қарсы,  коннекторлы  валенттілік 
болғанымен,  сөз-синтагмалар  тіл  жүйесіндегі  өзгеше  деривацияны 
көрсетіп тұр. 
д)  Адам  мінезі,  қасиеттері;  жалқау  жігіт,  топас  адам,  ақымақ 
жас т.т. Бұл сөз тіркесімдері өте кең тараған «сын – зат есім» үлгісі 
бойынша жасалған. Бұдан шығатын синтагматикалық жүйеге түскен 
сөз  тіркесімдері  лексикалық  синтагматика  құрайды.  Мәселен, 
жалқау  қызметкер  (дәстүрлі  үйлесімділік)  жалқау  келін  (дәстүрлі 
қатынасқа  сүйенген  сөз  дериваты)  жалқау  шабыт  (семалары  күрделі 
қатынасқа түскен мағыналық байланыс). Бұл ерекшелікке байланысты 

170
171
М.Г.Шкуропацкая былай дейді: «Нақтылы семалардың актуалдануы-
на байланысты семантикалық дериваттардың ерекше белгілері  сөздің 
сыртқы контексіне қарай бекіп, мазмұны тұрақталу сипатына ие бола-
ды» [57, 346]. Тұрақталу сипатына, әрине, семантикалық валенттіліктегі 
әсер етудің өзіндік дәрежелері болады. Бұл сұрақ күні бүгінге дейін 
қарастырылмаған,  сондықтан  синтагматикалық  қатынастардағы  сөз-
синтагмалардың жүзеге асу деңгейі күрделі күйінде қалып отыр.
е) отбасылық жағдай: бойдақ жүр, жесір боп қалды. Тіліміздің нор-
масына сай келмегенімен қолданылып жүрген бойдақ қой, бойдақ мал 
лексикалық қатынасқа ие емес, себебі синтагматикалық үйлесімділік 
болмағандықтан  нормаға  жатпай  отыр.  Ал  орыс  тіліндегі  «вдовец» 
сөзі  «әйелі  қайтқан»  сөз-синтагмасымен  беріліп,  субстантивтенген 
сөз-парадигмаға айналады. Жесір «вдова» сияқты бір формалы сөз де-
риватымен берілмейді. Жесір әйел, жесір келін контекст жағдайында 
семалары  арқылы  құбыла  алмайды  да,  тұрақталған  мазмұн  күйінде 
қалады.  Ал  лексикалық  синтагматика  мүлде  болмағандықтан  жесір 
гүл, жесір көңіл сөз тіркестері дериваттарға айнала алмайды. Бұндай 
сөз  тіркесімдері  сыртқы  формалары  жағынан  ғана  үйлескенімен 
валенттілік дәрежесі нөлге тең болып қала береді. Ал «соғыс жесірі» 
айқын  семалық  актуализаторға  ие  болады  да,  синтезделген  күйінде 
семантикалық  қатынас  түзеді.  д.Н.Шмелев  деривациялық  қатынас  
пен  синтагматикалық  қатынасты  қашанда  астасып  жатқан  жерінен 
бөліп  алуға  болатындығын  айтады.  деривациялық  қатынас  жершіл, 
жерлес, жерсін, жерсінбеу, жер қазушы, жер өлшеуші, жер тесуші, жер 
иеленуші  сөздерінде  анық  байқалса,  синтагматикалық  қатынастарға 
жер  қазу,  жер  бөлшегі,  жер  төсеу,  жерді  көру,  жақын  жер,  жер  түбі 
т.т.  синтагматикалық  тіркесімдерді  жатқызамыз.  Сөздердің  басқа 
жағы  «форма  қырлары»  басқа  сөздермен    формалды-лексикалық 
байланыстарға тәуелді болады [56, 194]. 
ж) Қызмет түрі; дәрігер емі, шопыр бала, мұғалім сабағы т.т. бұнда 
үлкен кең жүйедегі семантикалық өріс ішіндегі синтагматикалық бай-
ланыстар  жүріп  жатады.  дериваттар  жойылып,  айқын  интегралды 
семаларға сүйенген тіркесімділік жүзеге асады. Мәселен, дәрігер диа-
гнозы,  қате  диагноз,  дұрыс  емдеу,  ем  қабылдау,  дәрігер  қабылдауы, 
дәрігер қыз, дәрігер бақылауы, дәрігер оқуы, дәрілік рецепт, тәжірибелі 
дәрігер, дәрігер ақылы т.т. Интегралды семаларға алыс орналасқан пе-
рифериялы семалар да араласып, екі сөз арасында «итеративті» (в.Гак 
термині)  байланыс  орнайды.  Перифериялы  семалардан  жасалған 
итеративті байланысқа мысалы, қате диагноз, диагноз қою, дәрігерлік 
оқу, дәрілік рецепт, дәрігер ақылы т.т. сөздер шоғырын жатқызамыз. Ал 
«шопыр бала» дегенде бағалаушы коннотацияны бойына жинақтаған 
итеративтілі байланыс пайда болып тұр. Бұл сөздерде айқын сөз де-
риваты жоқ болғандықтан, қосымшалар арқылы ғана грамматикалық 
мағыналар  туады.  Мәселен,  «мұғалімдер  бөлмесі»  дегенде  айқын 
түрдегі деривациялық байланыс көрінеді. Жас мұғалім, мұғалім қыз, 
жаңадан келген мұғалім дегенде қалыпты лексикалық үйлесімділікке 
негізделген семантикалық қатынас орын алған. Бұларда семантикалық 
өріс ішіндегі күрделі қатынасқа ие сөздердің үйлесе жүзеге асып, тіл 
мазмұнында тұрақталған. 
и) Қасиеттері бойынша: сараң бай, жомарт көңіл, сыпайы жігіт, 
иманды  адам,  көргенді  қыз  тіркесімдерінде  барлық  макросемалар 
үйлескен синтагматика жүзеге асады. Ал сараң кедей деген сөз пара-
дигмасы болғанымен лексикалық синтагматика дәрежесі мүлде солғын, 
сондықтан  тілдің  қалыпты  үрдісін  бұзады.  «Сын  есім  –  зат  есім» 
үлгісіндегі синтагматикалық қатынас синтаксисте көп қаралғанымен 
үйлесу дәрежесіне үңілген зерттеушілер көп емес (орыс тіл білімінде 
Н.в.Юдинаның ғылыми зерттеу жұмысы осы мәселеге арналғанымен, 
лексикографиялық аспектіні қамтиды). Сол себепті, бұл құрылымдағы 
семалардың  итеративті  байланыс  деңгейі,  ондағы  ерекшеліктер, 
бүгінгі тіл білімінде мүлдем қарастырылмаған деуге болады. Мысалы, 
жомарт көңіл дегендегі бағалауыш дәрежесі коннотемалардың жоғары 
деңгейде  орналасуында  жатыр.  Енді  жомарттық  зияны  дегенде  бұл 
бағалауыштық  дәреже  жағымсыздықтың  орташа  дәрежесіне  ауыса-
ды да, -тық жұрнағы арқылы деривациялық қатынас әсерін тигізеді. 
деривацияның  семантикалық  жағын  ескеруді  ойламағандықтан 
деривацияның семантика ғылымындағы ерекшелігі толық зерттелмей 
жүр еді, соңғы кезде бұл бағытта ірі еңбектің бірі Ш.Ш.Жалмахановтың 
түркі  лексикасының  тарихи  семантикалық  деривациясын  зерттеген 
жұмысы жарық көргені үлкен үлес. ол былай деп көрсетеді: «Тілдік 
бірліктердің семантикалық негізі, мағынасы: 
а) парадигмалық (тілдік бірліктердің парадигмалық қатарлармен 
және семантикалық топтармен қатынасы); 
б) синтагмалық (тілдік бірліктердің сөйлеу бірліктерімен байла-
нысы);
в)  денотативтік  (тілдік  бірліктердің  өмір  шындығындағы 
таңбалануымен  қатынасы)  деген  үш  аспектіде  қарастырылады.  Сөз 
бен грамматикалық формалардың мағыналары: 
1)  парадигмадағы  немесе  семантикалық  өрістегі  орнымен 
анықталады және 
2) тілдің басқа бірліктерімен контекстік байланыста өзгереді. Сөздің 
(грамматикалық  формалардың)  мағынасының  парадигмалық  және 
синтагмалық  параметрлері  тілдік  бірліктің  тілдік  емес  объектісімен 

172
173
тікелей  байланыстағы  денотаттық  параметрден  туындаған»  [51, 
25].  Сонда  мағынаның  тілдің  лексикалық  жүйесінде  өзгеріп  оты-
ратын  ерекшелігінен  оның  барлық  шешілмей  жатқан  мәселелері 
келіп шығады. Ш.Ш.Жалмаханов ойын былай деп сабақтайды: «Сөз 
мағынасының тұрақтылық және өзгергіштік секілді қасиеттерінің бо-
луы табиғи тілдің қызмет етуі және дамуы үшін қажет» [51, 25].
к) Әлеуметтік топтар түрі: іскер басшы, жаңа қазақ, кәнігі ұры, 
айыпталушының соңғы сөзі т.т. Синтагматикалық қатынас мәнмәтіннен 
көрінетін  болғандықтан,  лексикалық  деривация  сөз  тұтасымдарына 
стилистикалық  бояуы  өзгеше  түр  береді.  Бұл  туралы  д.Әлкебаева: 
«жаңа  қазақ  таңбасын  қолданушы  адресант  адресатқа  төмендегідей 
прагматикалық мақсаттың нәтижесін бере алады: жаңа қазақ – қазіргі 
жаңа  заман  өкілі;  жаңа  қазақ  –  кекесін  мағынасын  көрсетеді;  жаңа 
қазақ – жаңа қоғамның өкілі, ақшалы бай қазақ; жаңа қазақ – ақылды, 
білімді  жаңа  мемлекет  өкілі.  Жаңа  қазақ  –  қазіргі  кәсіпкер,  жаңа 
заманның  зиялы  өкілі.  Сөйлеу  жағдаяттарына  және  контекстке  бай-
ланысты адресант жаңа қазақ сөзін қоғамдық рухани құндылықтарын 
жоғалтқан,  тек  дүниеге  қызығушы  ғана  ақшалы  адам  ретінде  айтуы 
да мүмкін», – дейді [169, 27]. Жаңа қазақ – лексикалық синтагмати-
касы әлсіз болғанымен тұрақталып кетті, оған себеп, коннотациялық 
бағалауыштың бекуі. Ал кәнігі ұры, қанды қол қылмыскер, әділ сот, 
сатылған сот тіркестерінің лексикалық синтагматикасы берік жүйедегі 
қалыпта орныққаны байқалады.
Лексикалық  синтагматика  қатынасы  негізінде  уәждік  синтагма 
бірлігі  тұрады.  Сөз  тудыруда  формалар  сөз  дериваттарын  туғызса, 
уәждік синтагма үйлесімділік тудырып лексикалық синтагматиканың 
орнығуына жол ашады. М.Г.Шкуропацкая кірігу процесінің лексикалық 
деривацияға,  оның  ішінде,  синтагматикаға  да  ортақ  болатындығын 
айтып, мынадай мысалдар келтіреді: вечнозеленый, долгоиграющий, 
сумаседший,  сиюминутный,  отсебятина,  христарадничать.  Сонымен 
қатар, ол синтагмо-дериваттарға мынадай сөздерді де қосады: человек-
невидимка,  сестра-хозяйка,  режиссер-постановщик,  дом-музей, 
дивань-кровать,  роман-газета,  ясли-сад.  Бұған  антонимдік  сипаттағы 
жаңа  сөз-синтагмаларды  да  енгізеді:  купля-продажа,  экспорт-
импорт,  приход-расход,  прием-выдача  т.т.  [57,  348].  Қазақ  тіліндегі 
жаңа  сөзжасам  жүйесіндегі  көптеген  сөздерді  синтагматикалық 
қатынасқа жатқыза алмаймыз. дегенмен, бірқатар кіріккен, қос сөздер 
мағыналарынан бірдейлескен итеративті, ассоциациялы байланыс ізін 
аңғарамыз. Мәселен: тіл-көзден сақтасын, үбірлі-шүбірлі бол, алғыс-
бата, келісімшарт, іші-бауырына кіру, ат-шапан айып, баспана, отбасы 
т.т. сөз синтагмалардың кішкене бөліктері идиомалыққа бейім келеді, 
ал тұтасқан қалында когнитологияның бірлігі болатын концептілердің 
актанттарын  құрайды.  Тілдің  бірліктері  екі  жақты  болғандықтан 
парадигматикалық  және  синтагматикалық  қатынас  түріне  ауысады, 
кейде  астасып  қолданылады  да  полисемантизмнің  күрделі  жүйесін 
құрайды. Лексикалық тіркесімділікке ие сөз бірліктеріне сыртқы фак-
торлар өз әсерін тигізеді де материалдық формамен мазмұндық ішкі 
жағы жаңа мәндік қолданыс туғызады.
л)  Саяси  лексика  элементтері:  бірінші  ханым  (елбасы  зайыбы), 
президент сайлауы, министр іссапары, т.т. Бірінші ханым дегенде ас-
социациялы қатынас солғын көрініп, лексикалық тіркесімділік айқын 
тұр,  өйткені  бойында  сезімдік  бояу  жамылған.  Сондықтан  тілдің 
лексикалық жүйесінде мағыналары бір-біріне үйлесімді келетін сөздер 
лексикалық  тіркесімділік  құрайды  да,  олардың  арасында  сөз  туды-
ру  қосымшалары  еніп,  кірігу,  қосарлану  араласып,  тіркесімділіктің 
күрделі  түрлері  жасалады.  осындай,  яғни  синтагматикалық 
қатынаспен араласа келетін лексика бірліктері арасындағы қатынасты 
синтагма-деривациялық  деп  атаймыз.  деривациялық  байланыс  пен 
синтагматикалық  қатынастың  араласа  тіл  лексикасында  қолданылу 
байланысын  д.Н.Шмелев  «эпидигматикалық»  деп  атайды  да,  бұл 
аталымды  «деривация»  атауымен  синонимді  түрде  қолданады  [56, 
191]. Е.С.Кубрякова: «мағынаның байланысы сөздің ең маңызды си-
паты», – дей келе, «сөзжасамдық мағына туынды сөзбен өзі көрінетін 
түрде  синтагматикалық  тізбектелу  бойынша  байланысады»,  –  деп 
жазады  [170,  7].  Өз  зерттеуінде  И.С.Улуханов  «сөзжасамдағы 
синтагматикалық  байланыс  –  бұл  сөзжасамдық  форманттардың 
уәжді  негіздермен  уәжделген  сөздің  құрамындағы  байланысы.  ол 
семантикалық,  стилистикалық,  құрылымды-сөзжасамдық  және  фор-
малды заңдылықтармен реттеледі», – деп, дривацияның синтагмалық 
қатынасын сөзжасамдық тұрғыдан анықтайды [123, 214]. Өлі түбірден 
өрбіген  сөздердің  синтагматикалық  қатынас  құрауы  деривация  мен 
синтагматиканың тығыз байланысын көрсетеді. Ж.Исаева бұл туралы 
былай дейді: «Қазіргі қазақ тілінде тыр – деген өлі түбір өз алдына жеке 
тұрып қолданылмайды. осы түбір морфемадан әр алуан қосымшалар 
жалғану  арқылы  әртүрлі  тұлғалы  сөздер  жасалады  да,  олар  бірнеше 
түрлі  мағына  беру  үшін  жұмсалады.  Мысалы,  тыр  жалаңаш  –  тыр-
дай жалаңаш, тырағай асу, тырапай асу» [171, 31]. Парадигматикалық 
қатынас  түріндегі  итеративті  байланыстың  қолданылу  дәрежесі  де 
әлі қарастырылмаған мәселелердің бірі. Тілде деривация мен мағына 
қатар дамып, құбылып отырады, яғни сөз – лексикалық синтагматика 
– сөйлем – контекст. осы құрылым бойынша тіл жүйесіндегі лексика 
бірліктері дамып, мәндері үйлесіп, өзіндік жүйе бойынша бір-бірімен 

174
175
байланысқа  түсіп  отырады.  Қорыта  айтқанда,  синтагматикалық, 
парадигматикалық қатынастар мен деривациялық қатынас байланысы 
тіліміздің жүйесіндегі тоқтаусыз жүріп жатқан күрделі құбылыс екенін 
айтқымыз келеді.

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: