149
юқоридаги феъл (бошқарувчи) зарурий валентлик мақомида туради ва
мазкур зарурий ҳамда имконий валентлик бирлашиб, уйғунлашиб Т → Ҳ
(тобе → ҳоким) муносабатини воқелантиради. Сўзнинг лексик-семантик
валентлигига янги синтактик қобилият бағишловчи қаратқич, тушум,
жўналиш, ўрин, чиқиш келишиги хусусияти билан танишгач, бош
келишик ва унинг синтактик валентлиги ҳақида фикр юритса бўлади.
Илмий адабиётда бош келишик сўз шаклининг ўзига хос синтактик
вазифаси деярли ҳар бир тавсифда оддий ҳақиқат сифатида қайд этилса-да,
баъзан тадқиқотчи уни «эсдан чиқариб қўйишади». Ўзбек тилида гап
қурилишида эга мавқеида келган бирликнинг морфологик шакли фақат
бош келишик шаклигина бўла олади; бош келишик шакли гапда эгадан
бошқа бўлак мавқеида бемалол кела олади, лекин гапнинг эгаси бош
келишикдан ўзга бўлак шаклида бўла олмайди.
Бош келишикнинг қолган
барча келишик шакли маъно ва вазифасида кела олиши эса, бу шаклнинг
грамматик категория ичида доминанта (нейтрал) шакл мавқеида
келаётганидан далолат беради.
Юқоридаги тавсифдан хулоса қилишимиз мумкинки, келишик шакли
ўзи бирикиб келган асос лексема семантик-синтактик валентлигига шу
келишик шакли билан бирикиш факультатив имкониятига эга бўлган
бирлик билан тобе мавқеда боғланиш зарурий валентлигини беради.
Бунда
эгалик ва келишик категорияси орасида асос лексема лексик-семантик
валентлигини кенгайтиришда ўзаро зиддиятли йўналиш ва қобилият
мавжуд: эгалик шакли сўз бирикмаси таркибида ҳоким мавқеда келиш ва
шу асосда тобе бўлак билан имконий бирикиш валентлигини берса,
келишик шакли сўз бирикмаси таркибида тобе мавқеда келиш ва шу
келишик шакли билан имконий бирикишга эга бўлган бирликка
тобеланишни зарурий валентлик сифатида беради.
Достарыңызбен бөлісу: