Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| Екінші сабақ (бір жарым сағат)
Алды мен кешегі үйреткендерімізді еске түсіру үшін, мына бір ауыз тақпақты жатқа жаздырып алдық. Жаңа əліп – жаңа дəуір. Жаңалыққа бассын ауыл. Ноқат-соқат ескі əлір: Жоламаймын: жолың ауыр. Көршілер тақпақтың бір жолын жазып бітірген кезде мен де дереу жаза қоям. Қата жерлеріңді соған қарап түзетіңдер деймін. Сөйтіп жаздыру мен түзету қолма-қол қатар жүріп отырады. Ол оны мен тұрды. 1. Ендігі мақсат: жаңа əліп пен жазғанда көбірек қаталасатын жерлеріне тоқтау, төселдіру, көп шатастыра- тын: ұзын «и» мен ұзын «ұ». «и» ге төселдіру үшін жаздырылған сөздер кейінгі: Содан кейін газетте басылған мына сөздерді оқыттық. Əр сөйлемін бір адам оқып шықты (газетте 13-ыншы сабақтың аяғындағы сөз). Енді «ұу»-ға көштік. Ескі емле мен «ұу» ды қандайлық дұрыс жазатынын байқау үшін, ескіше мынау мысалдарды жаздырып алдық: «Туған-туысқан тату тұрмайды. Қу мерген аққу атып алды, асудан ассаң, алдың үлкен су. Бұудан жол табу қиын. Қол жуудан қажу жарамас». Жалғыз жарым болмаса, көпшілігі дұрыс жазды. Содан кейін: деген сөздерді осы тəртіп пен (ескісі мен жаңасын қатар) жаздырып, «ұу» лардың ескіше неше түрлі, жаңаша неше түрлі жазылатынын тапқыздық. Ескіше екі түрде жазылуға дəйекші мен «к, г, е» лердің көмегі тигенін, жаңаша 4 түрде жазудың қолайсыздығын ескерттік. Мынау екі түрін жазатын болсақ, қайтер еді? деп ұу мен үу-ді көрсеткенде, «жақсы болар еді» деп, шу ете түсті. Осы жоба өтеді, көпшілік те, пұрапесірлерде осыны қолдап отыр дедік. 538 539 сияқты азырақ мысал жаздырып, «ұу» дың түрлеріне төселдірдік. Енді жаңа əліпті тəртібі мен нөмірлеп жазып, көшірттік. Жазу баған тəртібі мен болды. Əсіресе, сот. Тегеу қызметшілеріне бір нəрсені нөмірлеуге əліп тəртібін білдіру керек. Бұдан кейін əріптерді түріне қарай сұрыптап жазып көрсеттік. Жолдың үстіне шығатын алты əріп, астына түсетін алты əріп, екенін көрді, көшіріп алды. Жалғыз ақ ç, η-ның құйрығы жолдан əнтек төмен түсіп тұрады. Бірақ ұзармайды, оны ескеріп алды. 3. Барлық дыбыстар дауысты, дауыссыз болып, əуелі екіге бөлінеді. Дауыстылар екі түрлі: 1) жуан, 2) жіңішке. Жуан: a, o, у, н Жіңішке: ə, ө, і, ү, е Жалғыз е «е» ден басқа жуан, жіңішке дауыстылар сөздің естілуіне қарай бірінің орнына бірі жүреді. Дауыссыздар төртке бөлінеді: Ымыралы (плавные) 1) Ымырасыз (носовые) 2) Ұяң (звонкие) 3) Қатаң (глухие) 4) а) Ұяң, қатаңдар қос-қостан егізі мен жүреді. Бұлардың ішінде c, s, з, z төртеуі болмаса, өзге егіз дыбыстар. Сөз өзгергенде, бірінің орнын бірі басып отырады. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|