Хабаршы вестник
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
| Алматы ISSN 1728-7804 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Казахский национальный педагогический университет имени Абая ХАБАРШЫ ВЕСТНИК «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки» № 2 (32),2010г. Абай атындағы Қазақ ұлттык педагогикалық университеті ХАБАРШЫ «Филология ғылымдары» сериясы №2 (32), 2010ж. Шығару жиілігі - жылына 4 номер. 2000 ж. Бастап шығады. Бас редактор - филол.гыл.д.проф. Б. Әбдіғазиұлы Бас ред. орынбасарлары: пед.ғыл.д.,проф. Ф.Ш.Оразбаева, филол.ғыл. д., проф. С.Д.Әбішева Ғылыми редакторлар: филол.гыл.д.,проф. Т.С.Тебегенов, филол.ғыл.д.,проф. А.Қ.Жұмабекова, филол.ғыл.д.,проф. Т.В.Шевякова, филол.гыл.д.,проф. М.Ш.Мұсатаева Редакциялык алқа мүшелері: пед.ғыл.д.,проф. Г.А.Қажығалиева, фшол.ғыл.д.,проф. К.И.Мирзоев, пед. ғыл. д., проф. Т.Қ.Жұмажанова, филол.ғыл.к,,доц. Н.Ж.Нұртаева, профессор Н.М.Исмаил Жауапты хатшысы: филол.ғыл.д.,проф. Б.Қасым, филол.ғыл.д.,проф. Л.Т.Килевая, оқытушы Г.Б.Нүптекеева ©Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,2010 Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпарат министрлігінде 2009 жылы мамырдың 8-де тіркелген №10109-Ж Басуға 10.06.2010 қол қойылды. Пішімі 60x84 1/8.Көлемі 14,1 е.б.т. Таралымы 300 дана. Тапсырыс 186. 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Абай атындағы КазҰПУ Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің өндірістік-жарнама бөлімінің баспаханасы М А 3 М Ұ Н Ы ЛИНГВИСТИКА. ПСИХОЛИНГВИСТИ КА. СОЦИОЛИНГВИСТИ КА Айтқұлова Қ. Қазақ поэзиясындағы элегия ......................... ........................................................................ 3 Кадеева М.И. Способы репрезентации концепта«Норма» в современной лингвокультуралогии .................................... 5 Қдсым Б. Сөз мағынасы, метафораның қызметі ............... 9 Қарымбаева С.М. «Еңбек» атауының когнитивті- семантикалық кұрылымы ................................................... 12 Тәттібаева А.Е. Мединица аталымдарындағы номинативтік бірліктер....................................................... 15 Мүрсәлімов Т.К. Адам мен жан-жануарлардың жас мөлшері мен жынысын білдіретін қабыса байланысқан «Зат есім - зат есім» үлгісіндегі сөз тіркестерінің мағыналық құрылымы ............................................................................ 18 Мырзашова А.К. Культурно-образная специфика фразеологоизмов, репрезентирующих когнитивную деятельность ........................................................................ 20 Насыритдинова Ә.Н. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған техникалық терминдер ....................................... 23 Оразалиева Э.Н. Тіл және әлеуметтік таным сабақтастығы ....................................................................... 27 Шадрин Н.С., Нурсеитова Х.Х. Проблема уровней этически ориентированного и мифологизированного дискурса в современной лингвистике и теории коммуникации. ................................................................. . 31 ҚОЛДАНБАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ Ақажанова А.А. Әдет-ғұрып ойындарының атаулары .. 36 Болатова Г. Психологическая функция перевода в контексте воссоздания взаимоотношений героев (на материале романа- эпопеи М.О. Ауэзова «Путь Абая») .................................. 40 Ибраева Ж.Қ. Қазақстанның саяси дискурсындағы саясаткердің тілдік тұлғасы ............................................. 43 Искакова Ш.Қ.Говорлардағы күрделі сөздердің лексика- грамматикалық сипаты ............ ......................................... 47 Құсайынова Ж.А. Модальділік және модаль сөздер ..... 50 Нәсіпқазы Е. Кытай тіліндегі жаңа сөздер және олардың жасалуы туралы ................................................................... 54 Садықова Р.К. Түр мен түс атаулары - күрделі құбылыс ............................................................................... 56 Тухметов H.O. Султанкулова Ш.О. Антонимдік аударманың ерекшеліктері .................... ........................... 58 Тұрабаева Л.Қ. Электронды окулык және оны қолдану ................................................................................. 61 Сулейменова Г.Е. Литературное наследие Жусипбека Аймауытова.......................................................................... 63 Казахский национальный педагогический университет имени Абая ВЕСТНИК Серия «Филологические науки» №2 (32), 2010 г. Периодичность - 4 номера в год. Выходит с 2000 года. Главный редактор д.филол.н., проф. Б.Абдигазиев Зам.гл.редактора д.п.н.,проф. Ф.Ш.Оразбаева, д.филол.н., проф. С.Д.Абишева Научные редакторы: д.филол.н.,проф. М.Ш.Мусатаева, д.филол.н.,проф. Т.С.Тебегенов, д.филол.н.,проф. А.К.Жумабекова, д.филол.н.,проф. Т.Б.Шевякова Члены редколлегии: д.п.н.,проф. Г.А.Кажигалиева, д.филол.н., проф. К.И.Мирзоев, к.филол.н.,доц. Н.Ж.Нуртаева, д.п.н.,проф. Т.К.Жумажанова, профессор Н.М.Исмаил Ответственные секретари: д.филол.н., проф. Б.Касым, д.филол.н., проф. Л.Т.Килевая, преподаватель Г.Б.Нуптекеева ©Казахский национальный педагогический университет им.Абая,2010 Зарегистрировано в Министерстве культуры и информации РК 8 мая 2009г. Ш0109-Ж Подписано в печать 10.06.2010. Формат 60x84 1/8. Объем 14,1 уч- изд.л. Тираж 300 экз. Заказ 186. 050010, г.Алматы, пр.Достык, 13. КазНПУ им.Абая Типография производственно- рекламного отдела Казахского национального педагогического университета имени Абая ӘДЕБИЕТТАНУ Ақтанова А.С. Шәкәрімнің «Нартайлақ-Айсұлу» поэмасындағы драматизм...................................... ...... 67 Ахмет К.С. Сәбит Мұқанов Шоқан ізімен .......... ...... 70 Әділханова Ж.С. А.С.Пушкин шығармашылығы- С.Сейітов еңбегінде....................................................................... 73 Батаканова С.Т. Көркөм адабиятты окутуу аркылуу, окуучулардын илимий түшүнүктөрүн калыптандыруу ....................................................... ....... 76 Жүндібаева А.Қ. Шәкәрім шығармашылығындағы лирика әлемі және оның өзіндік ерекшеліктері ........ 79 Ізтілеуова С.Д. Абай жэне Шәкәрім шығармаларындағы рухани үндестік ................... ....... 83 Исина Н.У. Лирическое отступление как форма выражения авторской субъективности ................ ...... 86 Кенжеғараев Н. Әдеби дискурс және көркем мәтін ...... 89 Кенжалин Қ. Түркияда ертегілердің зерттелуі мен классификациясы.......... ........................................ ....... 92 Ментебаева А.Е. 30-жылдар поэзиясындағы өнер тақырыбы (Қ.Бекхожиннің «Ақсақ құлан» поэмасы туралы) .......................................................................... 95 Мүтиев 3. Өлең - сөздің өрімінен сыр тартқан (Ғалым С.Сейітов зерттеушілігі хақында) ....... ........ 97 Нөкен А.А. Зейнолла Серікқалиұлының балалар әдебиетіне катысты сындары...................................................... 101 Нурманова Ж.К. Статус киносценария в призме компаративистики..................................................................... .. 106 Токсамбаева А.О. Түркі фольклоры және Мәшһүр Жүсіп..... .................................................................. .... 110 Шабан Айдоғду Түркі халықтарының эпикалық жырларындағы той сарыны мен оның баяндалу ерекшеліктері.......................................................... .... 114 Шаңбаева Г.Ә. А.П.Чеховтың «Құндақтаулы адам» шығармасындағы Беликовтың қоғамдық-саяси сипаттарын талдау.... ............................................ .... 117 Рамазанова Ш.Ә. Ақын өлеңдерінің поэтикасы .... 119 ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ Baisultanova S. The components of communicative competence of senior students at school .................. 123 Шыныбекова A.C. Драматургиялық шығарманың сөйлеу формалары .............................................................. 126 Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті Алкасының шешімі негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы журналының «Филология ғылымдары» сериясын педагогика ғылымдары бойынша диссертациялардың негізгі ғылымц нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне енгізілгені туралы хабарлайды. На основании решения Комитета по контролю в сфере образования и науки Вестник КазНПУ им.Абая. серия «Филологические науки» внесен в перечень изданий для публикации основных научных результатов диссертаций Печатается методом прямого репродуцирования Абай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серііясы, ЛЬ2 (32).2010ж ЛИНГВИСТИКА. ПСИХОЛИНГВИСТИКА. СОЦИОЛИНГВИСТИКА. ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЭЛЕГИЯ Қ. Айтқұлова - Абай атындағы ҚазҰПУ-дың қазақ әдебиеті кафедрасының ізденушісі Әдебиет, яғни сөз өнері эпос, лирика, драма дейтін негізі үш салаға жіктеледі.Әлемдік әдебиетте ертеден өріс алған лирикалық элегия (мұңды өлең), сонет, ода (мадақ өлең), эпиграмма (әжуа өлең), эпитафия (жоқтау) жанрлары қазақ поэзиясында XIX ғасырдан бастап толық орын алған. Элегия (грек, ebeqeia - мұнды ән, жыр)-лирикалық поэзияның жанры.[ 1,502-бет] Медитативтық немесе эмоцианалдық мағынада (әдетте мұңды боп келеді) жалпы айқындауыш композициясы бірінші жақта айтылатын көлемі орташа жыр. Элегия Грекияда б.э.д. VII ғасырда дами бастады. Элегияның бастапкыда моральдық- саяси маңыздылығы мен мағынасы басым болды, кейіннен эллинистік және Рим поэзияларында (Тибул, Овидий) махаббат тақырыбына көп көңіл бөліне бастады. Ескі элегияның негізгі формасы-элегиялық дистих жаңа еуропалық үлгі болып есептеледі. Еуропалық әдеби дамудағы романтизм мен оның алдыңғы кезеңі элегияның кең өріс алған кезі болды. (А. Ламартин, Э. Парни). Кейіннен элегия бірте-бірте жанрлық айқындылығын жоғалта бастады. Орыс поэзиясында К.Н Батюшковтың, А.С. Пушкиннің «Күндізгі шырақ сөнгенде», «Ойсыз жылдардың сауық-сайраны басылды», т.б. шығармашылығында айқын көрініс тапты. XIX және XX ғасырдың екінші жартысында элегия деген сөз топтамаларының тақырыбы ретінде ғана қолданылды. (А.Фет, А. Ахматова). Қазақ поэзиясының даму жолында элегия жанрының поэтикалық табиғатына сай көркемдік дәстүрі қалыптасқан. Элегиялық мазмұны жағынан қазақ әдебиетінде Абай Құнанбаевтың кейбір шығармаларын айтамыз. Қасым Аманжоловтың "Балалық шақ туралы","Өтеді күндер" Әбділдә Тәжібаевтың "Мұң туралы "Көңіл күйі" "Арман" атты өлеңдерінде элегиялық сарын бар. Лирикалық кейіпкердің ішкі жан әлеміндегі мұңды - шерлі тебіреністер арқылы адамдарға ортақ сыршылдық танылады. Қазақ поэзиясында елеулі орын алатын, ақын Қасым Аманжоловтың "Балалық шақ туралы" өлеңіндегі элегиялық сарын адам жан әлеміндегі романтикалық және реалистік болмыс тұтастығын аңғартады: Түседі еске жалаңаяқ күндерім, Ақсүйекті ала қашқан түндерім; Сол қашканнан мол қашыпты балалық, Қайда екенін көптен бері-ақ білмедім. Қуар едім осы күні етікшең, Бірақ маған, жалаңаяқ жеткізсең, Мен мұндамын, сен кайдасың білмеймін, Жеңіл аяқты жетім болып кеттің сен. Өткен екен талай жылдар, талай күн, Өмір жолын, өлең жолын санаймын, Сонау қарттың жөтелгенін есітіп, Есік жаққа қайта-қайта караймын[2,32-бет] деп, ақын балалық шақтың көзді ашып-жұмғанша өте шығатынын, уақытты кері қайтаруға болмайтынын, өмірдің жалған, өмір заңдылығына адамзаттың бағынышты екенін көркем шындықпен суреттеген. Қазақ поэзиясындағы элегия жабырқаулы, мұңды сезім күйлерін білдіретін лирикалық өлеңдер қатарындағы поэтикалық сипатымен ерекшеленеді. Лирикалық шығармада негізінен алғанда жеке адамның көңіл-күйі, сезімі суреттелетіні белгілі. Жеке адам-бүкіл адамзат ұрпақтарына ортақ көңіл-күй тебіреністерін Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. аңғартатын әлеуметтік тұлға. Ақындар жеке тұлғаларға тән көңіл-күй толғаныстарын (қуануды, мұңаюды т.б.)жырлау арқылы саналы тіршілік иелеріне тән психологиялық-философиялық ой әлемін байқатады. Ал көрнекті ақын, поэзия атасы Әбділдә Тәжібаевтың «Мұң туралы» өлеңіндегі лирикалық кейіпкердің психологиялық егіздеумен жырлаған сырлары адам жан дүниесінің күрделі әлемін аңғартады: Мұңдымын деп шағынбаймын қашанда, Қорқам бірақ тіпті мұңсыз жасауға. Мүмкін бе екен шексіз сүйіп өмірді, Сол өмірдің мұңдарынан босауға. Сүйем жаздың - көбелегін, гүлдерін, Сүйем жаздың - жылы, жібек түндерін. Сүйем жазда-періштедей сәбидің Көбелекпен ойнап бірге жүргенін. Күз келеді, көбелектер өледі, Күз келеді, гүл солады, семеді, Жоқтап гүлін, жоқтап көбелектерін Күрсінеді ақынның да өлеңі. Әнмен айтып, әнмен жырлап кетерлік От мінездер, отты көздер жетерлік. «От мінездер, отты көздер үшін!»-деп Толтырып біз бокалдар да көтердік. Кейде қасірет күзгі бұлттай төнеді, Мұң басады, отты көздер сөнеді. Сонда баяу домбыраға қосылып, Күрсінеді ақынның да өлеңі,[3,23-бет] дей келіп, өмірде қуаныш пен қайғының, жақсылық пен жаманның, табиғаттың жыл мезгілдері жаз бен күздей кезектесіп, адамдарға бірде қуаныш, ал бірде өкінішті жеткізеді. В.Г. Белинскийдін "Ұлы ақын өзі жайлы, өзінің жеке басы жайлы айтса да, көптің тағдырын, адамзат жайын сөз етеді" деуі тегін айтылмаған. Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын, тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір коғамды, заманды сипаттайды. Мұхтар Әуезов XIX ғасырдың 90-жылдарында Абай басында ауыр қасірет болғанын, тұрмыстың қайшылықтары, қасіретті оқиғалар ақын өлеңдеріне өмірден түңілу сарынын әкелгенін айтқан. Олай болса, көңіл кұбылыстарының сөз жанарына тебуі дарынның сипатын танытады. Абайдың элегиялық сипатты өлеңдері адам мен жаратылыс, табиғат кұбылыстарының үндес, біртұтас болмысының поэтикалық ерекшелігін даралайды: Көк ала бұлт сөгіліп, Күн жауады кей шақта. Өне бойың егіліп, Жас ағады аулақта. Жауған күнмен жаңғырып, Жер көгеріп күш алар. Аққан жасқа қаңғырып, Бас ауырып, іш жанар...,- деген өлеңінен сөз нұсқасын, ойлау жүйесін, көңіл күйді бейнелеудің символдық тәсілін тану қиын емес. Ақындық өнер психологиясын зерделеу-қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселесі. Адамдардың жан әлеміндегі мұңды-шерлі сезім тебіреністерін өлең өрнектерімен жырлаған ақындар шығармалары көңіл-күй әлемінің күрделі сипатын таныту қызметін атқарады. Поэзияның эстетикалық-психологиялык сырын "Қуатты ойдан бас құрап, еркеленіп Абай атындагы ҚачҮ11У-дың Хабаршысы. «Филология гылымдары» серияси, МЬ2 (і2).2010ж. шығар сөз" деп түйген Абай шымырлық пен сұлулык тұтасқан адам жан дүниесінің болмысын оқырманның көңіліне ұялатады. Әдебиет, ең алдымен сөздің тарихи төркінінен, өсу өзгеру катпынан , қилы ұғымынан құралады. Қазақ поэзиясындағы элегиялық өлеңдер де адам көңілінде туындаған көрікті ойлардың көркем шындықпен өрнектелген сипатын танытады. Элегиялық өлеңдердегі тілдік қолданыстар да сөз өнері шығармаларының эстетикалық - поэтикалық мол мүмкіндігін байқатады. Қазақ және әлем поэзиясындағы элегиялық өлеңдер адамзат ұрпақтарына ортақ жан дүние әлемінің сезім тебіреністерінің болмысын дәлелдей түсті. Адамдардың арман мен үмітке, сезім мен сәтсіздікке, т.б. жағдайларға толы тағдыры элегиялық өлеңдердің поэтикалық арқауында тұрақты жырланып келеді. Тіл де, сөз де - халықтікі. Әдебиет-халықтың көркем ойлауының көрсеткіші. Көркем шындық автордың шығармашылық болмысына тәуелді. Рас, пенде бір қалыпта тұрмайды. Құлпырады, қуарады; шалқиды, сазарады; күледі, күрсінеді. Ақын сондай құбылыстарды өлең арқылы өрнектейді. Элегия-лириканың классикалық түрі. Қазақ әдебиетінде Абай шығармаларында халықтың әлеуметтік тағдырын бейнелеген, адам сезімінің нәзік түйсінулерін көрсететін лирикалық шығармалар элегиялық өлендердің классикалық негізін қалыптастырды. Қазіргі қазақ лирикасында бұл үрдіс жалғасуда. Лирика - алдымен сезімнің гүлі, гүлдің хош иісі,көз жауын алған көркі. Қазақтың қазіргі поэзиясындағы элегиялық өлеңдер әлем өркениетіндегі классикалық дәстүрді жалғастыра дамытын, үлттык сипатта жаңа өрнектерді туындатып келеді. Шығыстың және Батыстың классикалық поэзиясында көркемдік негізі қалыптасқан элегиялық өлеңдер дәстүрі қазіргі заманғы әдеби үрдістегі сабақтастық жолын дамыта жалғастыруда. Бұл - әдеби ықпалдастық, үндестік зандылықтары сақталғандығының көрсеткіші. Қорыта айтқанда, қазақ поэзиясындағы элегиялық өлеңдер ұлттық және жалпы адамзаттық рухани құндылықтар тұтастығын дәлелдейді. Әдеби үдерістегі поэзиялық шығармалардың адамдар тағдырын, көңіл-күй тебіреністерін бейнелеуі арқылы ұрпақтар жалғастығының сезіммен өрілген жолы мәңгілік жалғаса береді. 1 .Қазақ әдебиеті (энцеклопедиялық анықтамалык) - Алматы: Аруна LTD, 2005. - 576 6. 2. Қасым Аманжолов. «Өлеңдер жинағы» - Алматы. Жалын, 1977.-5726. 3. Әбділда Тәжібаев. Шығармалар жинағы бес томдық. - Алматы: Жазушы, 1978.- 744бет. Резюме В статье рассматривается актуальные вопросы по поэтике жанра элегии, которое имеются в творчестве казахских и мировых литератур. Summary In this article was looked urgent questions to poetics genre of elegy which are taken in work Kazakh and world literature. СПОСОБЫ РЕПРЕЗЕНТАЦИИ КОНЦЕПТА «НОРМА» В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИИ М.И.Кадеева - ШИ МКТУ им. А.Ясави, г. Шымкент Взгляд на язык и культуру как на два неразрывных полюса объединенной культурно- языковой среды, консолидирующей этнос, имеет ряд важных теоретических и практических последствий. Во- первых, появляется реальная возможность соотносить единицы языка по признаку языковой/культурной информации в их содержании; во-вторых, оценивать их на основании разного объема и характера закрепленной за ними языковой и культурной информации; в-третьих, осмысливать соотносимые единицы в культурном пространстве в свете антиномии «свой»/«чужой». Указанные параметры в равной степени могут быть использованы в исследовании этнокультурной специфики концепта «нормы», являющегося одним из основных структурообразующих для культуры народа и языковой картины мира. Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. С термином норма, обладающим универсальным характером (при всем многообразии его толкования), связан стержневой концепт языкознания, который присутствует, очевидно, в любой этнической лингвокультуре. Концепт «норма», объединяя все виды и формы порядка - от естественных норм природы до созданных человеком правил и законов, может быть применен практически ко всем объектам и сферам жизни: «явлениям природы, естественным родам, выведенным культурам, артефактам, организациям и механизмам, погоде, социальным явлениям, поведению людей и их действиям (деонтические нормы), экономике, искусству, науке, языку и мышлению, профессиональным действиям, играм, спорту и т.п.» [3, 8]. На протяжении многих поколений людей норма, детерминируя национальные особенности индивидуального и социального поведения человека, его мирооценки, закрепляет и отражает этические, нравственные и ценностные приоритеты, которые, собственно говоря, и выступают основополагающими элементами этнокультурной модели мира. Таким образом, выявление специфики языковой картины мира сквозь призму оппозиции «норма/ антинорма (аномалия)» теснейшим образом связано с проблемой реконструкции «обыденного сознания» его носителей [12, 3]. Целью настоящей статьи является семантический анализ одного из фрагментов языковой картины мира, репрезентирующего концепт «нормы», Исследование его метафорической сочетаемости позволит выявить национально-культурную специфику наивной картины мира не только при фиксации данного абстрактного понятия в языке, но и при выявлении соответствий/ нарушений нормы, а также отношения социума к соблюдению/ нарушению норм. В лингвистических исследованиях норма, отраженная в семантике языковых единиц, обычно рассматривается в качестве оценочной категории, или как частная разновидность рациональной оценки [4, 198], противопоставленной оценке эмоциональной. Основной функцией нормы является оценка тех или иных явлений, т.е. их сопоставление с основанием. Эта общая функция осуществляется как ряд последовательных более частных функций или этапов нормативной оценки. Наиболее полная, с нашей точки зрения, характеристика нормы в аспекте выполняемых ею функций представлена в определении Ю.Д.Апресяна. Согласно этому определению, норма представляет собой «оценочное понятие, описывающее либо обычное, не отклоняющееся от среднего положение вещей, либо то положение вещей, которое является естественным для данной ситуации и воспринимается как должное, так что его отсутствие идет вразрез с ожиданиями потенциальных участников ситуации» [2, ХХХШ]. По мнению Н.Д.Арутюновой, концепт «норма» варьируется по следующим основным признакам, демонстрирующим возможность применения нормативного критерия «ко всему, что служит интересам человека»: 1) возможность/ невозможность отклонений (абсолютность/ относительность нормы); 2) социальность/ естественность («рукотворные»/ «нерукотворные» нормы); 3) позитивность/ негативность (рекомендательные/ запрещающие правила); 4) растяжимость (вариативность)/ стандартность (среднестатистические/ точные нормы); 5) диахроничность/ синхронность (закономерность развития/ правила функционирования); 6) престижность/ непрестижность (для социальных норм) [4, 69]. В концептуальное поле ненормативности входят имена действия и результата действия. Так, для концепта «антинорма» характерны следующие противопоставления: 1) возможность/ невозможность превращения отклонения в норму; 2) градуированность/ неградуированность отклонений; 3) позитивность/ негативность отклонений; 4) престижность/ непрестижность отклонений; 5) сознательность/ нечаянность отклонений (в сфере человеческих действий); 6) наказуемость/ ненаказуемость отклонений (в сфере поступков); 7) опасность/ безопасность нарушений нормы [4, 75]. Такая зависимость от объекта нормативной деятельности и характера ситуации, обусловливающая изменчивость содержания концепта «норма», позволяет выделить, вслед за Э.Лайзи, следующие разновидности норм: видовая норма (Speziesnorm), норма пропорции (Proportionsnorm), норма ожидания (Erwartungsnorm), ситуативная норма, или норма пригодности (Tauglichkeitsnorm) [4, 69]. Взаимодействие объективной действительности и человека в нормативно-оценочном аспекте отражается в языке, и прежде всего в его семантике, весьма сложно и многообразно. Для обозначения объекта нормативной оценки используются специальные лексические средства языка, входящие в число семантических примитивов и представленных в лексикографических толкованиях целым рядом существительных. Базой при составлении списка синонимов послужил словарь синонимов З.Е.Александровой [1], включающий лексему норма в ряд с заголовочным словом правило, а также дефиниции толковых словарей [5; 7; 8; И]. Так, словарь С.И.Ожегова трактует слово правило (применительно к рассматриваемому социальному феномену) как ‘образ мыслей, норма поведения, обыкновение, привычка’; в словаре Д.Н.Ушакова значение слова норма раскрывается как ‘обычный, признанный обязательным порядок, состояние’. С учетом предложенных в лексикографических источниках толкований ряд синонимических лексем, соотносимых с Абай атындагы ҚачҮ11У-дың Хабаршысы. «Филология гылымдары» серияси, МЬ2 (і2).2010ж. понятием нормы на языковом уровне, составили следующие единицы: норма, порядок, правило, образец, пример, обычай, обыкновение, привычка, граница, грань, предел, мера, рубеж, черта, линия, трафарет, стандарт, штамп, клише, шаблон, эталон, идеал, кодекс, закон, заповедь, режим, канон, рамки, стереотип и др. Содержащееся в них указание на ценностный характер нормы ассоциируется в первую очередь с каким-либо действием (войти в норму, держать себя в рамках), гранью (чувство меры, в пределах приличия), т.е. с такими когнитивными признаками, которые характеризуют специфические черты обыденного сознания этноса. Общепризнанно, что доминанта анализируемого синонимического ряда восходит к латинскому слову norma, которое переводится как ‘мерило, руководство, правило, закон, образец’ [6, 416]. Первоначально его значение трактовалось применительно к русскому языку, а двух смыслах: 1) ‘правило, образец’ (13); 2) ‘линейка-наугольник, норма, правило, образец’ [15]. В дальнейшем его содержание определенным образом меняется, обогащаясь целым рядом новых смысловых оттенков, и в современном русском языке лексема норма уже означает не только ‘правило, образец, руководящее начало’, но и приобретает значение ‘узаконенное установление, сложившийся порядок’, а также ‘мера, размер чего- либо, определенная величина’ и т.д. Вызывает споры и вопрос о языке-источнике появления латинского слова в русском языке. По мнению М.Фасмера, посредником мог выступать как немецкий, так и французский языки. Согласно П.Я.Черных, единицы с корнем -норм- обнаруживаются в следующей последовательности; нормальный (со второй половины XVIII в.), норма (с 1804 г.), нормировать (с 1933 г.), нормализовать и нормализировать (с 1938 г.). Слово норма представлено в словаре В.И.Дадя значением ‘общее правило, коему должно следовать во всех подобных случаях, образец или пример’; семантика прилагательного нормальное описана как ‘обычное, законное, правильное, не выходящее из порядка, не впадающее ни в какую крайность’. Состав исследуемой группы синонимов неоднороден также и с точки зрения происхождения: синонимический ряд включает как исконно русские (мера, грань, рубеж), так и заимствования (клише, трафарет, шаблон). Далеко не все единицы, вошедшие в синонимический ряд, обнаружены в этимологических словарях (в частности, не дается информации о происхождении русских слов предел, пример). На базе сходства этимологии в группе исконно русских слов выделяются существительные черта, рубеж, образец, грань, граница, репрезентирующие указание на допустимую меру, предел, границу чего-либо. Они соотносятся с глаголами, которые обозначают действия, направленные на объект с целью его преобразования и дальнейшего использования не только для номинации исключительно поведенческой сферы, но и как особого знака пространственных пределов. Так, в словаре В.И.Даля слово рубеж входит в словарную статью с заголовочным словом рубить и имеет значение 'зарубка, насечка, рубец, знак от тяпка или нарезки’. Древнерусское грань, согласно П.Я.Черных, представлено с XIV в. в исходном значении ‘знак (две перекрещивающиеся черты, вроде знака умножения) на деревьях на границе земельных или бортных участков’. М.Фасмер указывает, что первоначально семантика слова грань - ‘острие’. В.И,Даль приводит для слова грань следующие синонимы: рубеж, предел, межа, кон, край, кромки, конец и начало, стык, черта раздела - и отмечает, что «рубеж (рубить) и грань (гранить) встарь означали межу и межевые знаки, которые нередко нарубались на деревьях». Аналогичные данные обнаруживаются о происхождении и исходной семантике лексемы черта, появление которой в древнерусском языке датируется XI в.; ее значение раскрывается в словаре В.И.Даля как ‘всякий линейный знак, прямой или кривой, сделанный в один почерк или непрерывно; пометы, зарубки'; в словаре П.Я.Черных - это ‘узкая полоса, линия; след, оставленный на плоскости чем-либо острым’. Наиболее употребительными из этих синонимов являются слова граница и предел', лексема грань, характерная для литературной речи, уже несколько устарела. В толковых словарях эти номинанты трактуются один через другой, ср.: граница - «обычно мн., перен. предел, допустимая норма»; рамки - «пределы, границы чего-нибудь»; в пределах - «не выходя за какие-нибудь границы, рамки»; за пределы чего-л. - «из границ, из рамок чего-нибудь» [8]. Такое активное вхождение существительных в словарный состав языка и их сохранение подчеркивает необходимость для языкового сознания актуализации связи нормы с концептом «пространство», выступающим основным рубрикатором организации и членения концептосферы. В.Д.Плахов пишет в этой связи: «Слово “норма” употребляется в русском языке в двух значениях: меры и правила. Однако, если вдуматься в смысл того и другого, то станет очевидным, что, по существу, речь идет в обоих случаях об одном - границе, пределе. Норма - при всех условиях граница; и точно так же, как мера, означает помимо прочего предел» [9, 55]. Непосредственная связь нормы с концептом «пространство» подтверждается и следующими дефинициями толковых словарей, ср.: Предел - «начало или конец, кон, меж, Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. грань, раздел, край, рубеж или граница; конец одного и начало другого, в смысле вещественном и духовном. Предел власти, мера, степень, которую не должно нарушать. Предел ума, выше чего он не стает. Всему должен быть предел» [5]; Грань - «рубеж, предел, межа, кон, край, кромка, конец и начало, стык, черта раздела. Выходить за рамки приличия. Честолюбию его нет границ, ни меры. Межи да грани, ссоры да брани» [5]; Граница - «2. обычно мн., перен. Предел, допустимая норма. Его самолюбие не знает границ. Выходить из границ приличия» [7]; Рубеж - «2. // перен., чего. Предел, грань (книжн.). Знай всяк свои рубежи; Всяк держи свои рубежи» [11]. Н.К.Рябцева вслед за многими исследователями высказывает мысль о том, что язык предметного пространства становится пригодным для представления непредметных, неявных сущностей, что становится универсальным механизмом, названным исследовательницей «принципом наглядности в языке» [10, 125]. Этот принцип обусловливает неоднозначность взаимоотношений оппозитов «норма/ антинорма», кодированных в терминах пространства. С одной стороны, необычное, неправильное мы осознаем на фоне обычного (нормы), когда незаметность, немаркированность нормы делает ее фоном для различного рода отступлений. С другой стороны, регулярно появляющиеся указания на границы (ограниченность) нормы переворачивают картину, локализуя норму внутри охватывающего ее пространства антинормы. Пространственное членение как физического, так и по аналогии с ним ментального пространства представляет собой частный случай действия оппозиции «свой/чужой». Кроме того, на пространственное членение в этой связи неизбежно накладывается оценочная оппозиция «хороший/ плохой», «через которую “прогоняется” вообще весь набор оппозиций в любой модели мира» [14, 77]. Положительным при этом оказывается внутреннее, близкое, «свое», а отрицательным - внешнее, далекое, «чужое». Пространство, таким образом переходит в разряд аксиологических категорий, выражая разную степень возможного отклонения от нормативного положения. Значение дифференциации «нормы/антинормы», апелляция к факту непосредственной близости/возможности нарушения нормативности приближает нас к оппозиции «внутреннее/внешнее», также неоднозначной с точки зрения оценки по шкале «хорошо/плохо». С одной стороны, «внешнее», будучи экспликацией нарушения нормы, должно быть оценено негативно; с другой стороны, в идее открытого пространства (которое в данном случае соотносится с областью антинормы) содержится идея положительной оценки. Подобное оценочное совмещение возможно в силу того, что одним из компонентов семантики нормы является значение ограничения свободы человека, навязывания ему «сверху» каких-либо императивных предписаний, которым он вынужден подчиняться. Идея открытости/закрытости пространства соотносится с разными членами оппозиции «свобода/несвобода», где с несвободой отождествляется норма, понимаемая как запрет на проявление самостоятельности, индивидуальности. Таким образом, установленные в физическом и ментальном пространстве границы имеют очень неоднозначную оценку. С одной стороны, их существование (и установление) воспринимается как, безусловно положительный фактор - это способ защиты «своего» пространства, в то время как отсутствие каких бы то ни было границ оценивается отрицательно (ср.: беспредел). С другой стороны, границы сковывают свободу действия, изолируют одного человека от другого (отгородиться от мира, стена отчуждения, возвести стену непонимания)', осознание их контролируемости приводит к негативной оценке самого факта их существования. Ограниченность сферы нормы создает уверенность в безопасности, что, безусловно, оценивается положительно, но в то же время продуцирует значение скованности, ограничивает свободу выбора. Лексические единицы, обозначавшие пространственные ограничения и знаки, определяющие принадлежность индивида к конкретной территории, постепенно используются для номинации социальных действий, этической квалификации поступков членов социума Итак, этимологический анализ лексем предел, рамки, границы обнаруживает связь с концептом «пространство», лежащего в основе противопоставления «свой - чужой». Эволюцию семантики русских существительных со значением ‘норма’ можно представить таким образом: физическое восприятие пространства и выделение границ, знаковый характер установленных границ, перенос качественной квалификации в сферу социальных отношений, подкрепление со стороны власти, негативное отношение, если правилам поведения следуют, не испытывая внутренней потребности. 1. Александрова 3 Е. Словарь синонимов русского языка. - М.: Русский язык, 1989. - 495 с. 2. Апресян Ю.Д. Лингвистическая терминология словаря // Новый объяснительный Абай атындагы ҚачҮ11У-дың Хабаршысы. «Филология гылымдары» серияси, МЬ2 (і2).2010ж. словарь синонимов русского языка. 2-е изд., испр. и доп. /Под руководством Ю.Д.Апресяна. - М.: Школа «Языки славянской культуры», 2003. - C.XXIІ-LII. 3. Арутюнова Н.Д. Аномалии и язык (К проблеме языковой «картины мира») // Вопросы языкознания. - 1987. -№3. - С. 3-19. 4. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. —М.: Языки русской культуры, 1999. - 896 с. 5. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка; В 4 т. -М.: Русский язык, 1999. - Т.1. - 699 с., Т.2. - 779 с., Т.З. - 555 с., Т.4. - 68S с. 6. Латино-русский словарь / Сост. АМ. Малинин. - М.: Изд-во иностранных и национальных словарей, 1952. - 764 с. 7. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю.Шведовой. 18-е изд., стереотип. - М.: Русский язык, 1986. - 797 с. 8. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М.: Азъ, 1995. - 928 с. 9. Плохое В.Д. Традиции и общество. Опыт философско-социологического исследования. - М.: Мысль, 1982. - 220 с. 10. Рябцева Н.К. Язык и естественный интеллект /РАН. Институт языкознания. - М.: Academia, 2005.-640 с. 11. Толковый словарь русского языка: В 4 т. / Под ред. Д.Н. Ушакова-М.: ТЕРРА, 1996. 12. Урысон Е В. Языковая картина мира vs обиходные представления (модель восприятия в русском языке) // Вопросы языкознания. - 1998. - №2. - С. 3-21. 13. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В 4 т. - СПб.: Тера-Азбука, 1996. - Т. 1. - 576 с., Т.2. - 672 с., Т.З.- 832 с.. -Т.4.- 864 с. 14. Цивьян Т.В. Модель мира и ее лингвистические основы. - М.: УРСС, 2005. — 280 с. 15. Черных П.Я. Историко-этимологический словарь современного русского языка: В 2 т. - М.: Русский язык, 1999 - Т.1. — 624 с., Т.2. - 560 с. Түйін Норма концептуалдық өріс жаратылыстың табиғи нормасы және адам жасаған заң мен ереже тәртіптерінің барлық түрлері мен формаларын камтиды. Сондықтан «норма/аномалия» оппозиция тұрғысынан әлемдік ұлттық картинаға өзіндік көзқарасын анықтау қазіргі лингвомәдениеттануда барынша актуалды. Summary “Norm/abnorm” conceptual field covers all order types and forms both the natural norms and the rules and laws created by human beings. So, revealing of the world national (ethnic) image peculiarities through the opposition prism “norm /abnorm” is the most actual in the modern lingua culture science. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|