Хабаршы вестник
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
ГОВОРЛАРДАҒЫ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ Ш.Қ. Искакова - Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының аға оқытушысы, Қостанай қаласы Лексикалық сипаты жағынан говорлардағы күрделі сөздер (КС) әр жақты болып келеді. КС сыңарлары барлық сөз табынан жасалады, бірақ олардың өнімділігін бірдей деуге болмайды. КС-дің қай - қайсысы болсын біртұтас мағынаны білдіретіндіктен, міндетті түрде белгілі бір сөз табына қатысты болады, соған тән қызмет атқарады. Говорлардағы КС-дің қай сөз табына жататыны негізінен олардың соңғы сыңары арқылы анықталады. Мысалы, аткөшек (Алм.: Кег.) «қайта көшіп келген (адам)», атжол (Қ.орда) «көпір», атқұлақ (Шымк.) « томарбояу», атшөлке (Қ.орда) «киіз қамыт», дарұлтан (Орал) «мәсі», дәсорамал (Шымк.) «беторамал», дүбіраяқ (Сем.) «ерте туған төл», жар газет (Ақт.; Орал) «қабырға газет» т.б. зат есімдерге; айқұлақтану (Қыт.) «шағындап қаулай өсу», дауел болу (Сарат.) «дауласу, керісу», демі қосылу (Қыт.) «ынтымақтасу, сыйласу», т.б. етістіктерге; дем сағатта (Талд.) «лезде», жебеқабыл (Гур.) «жедеқабыл, асығыс», бір пәс (Алм.) «біраз, сәл», еркесоқ (Маңғ.) «ерке, шолжың», жалбызбалап (Шығ. Қаз.) «ептеп, аздап» т.б. үстеулерге; ешнәсте (Алм.) «ешнәрсе», ешқайға (Тау Қош.) «ешқайда», т.б. есімдіктерге; жалаңқат (Жамб.) «жалаң қабат», жанды жұтқан (Түрікм.) «жүрек жұтқан», жаны өткір (Көкш.) «қайратты, өткір», жел бұйре (Қыт.) «жеңіл мінезді, желөкпе», көкпекөк (Алм.) «үшінші қайтара егілген жоңышқа» т.б. сын есімдерге жатады. Ф.Ганиев КС-дің қай сөз табына жататынын соңғы сыңарға қарап анықтауға болмайтын түрлерін ерекшелік түрінде көрсетеді де, оған татар тіліндегі сонғы сөзі демеулік болса да, сын есім болатын шарсыман «шар сияқты», соңғы сөз қимыл есімнен болса да, зат есім болатын жиртетреу «жер сілкіну» сияқты КС-ді жатқызады [1: 22]. Қазақ говорларында мұндай құбылыс соңғы сыңары демеулік немесе қимыл есімі болатын тек біраз КС-ге қатысты ерекшелік түрінде емес, біріккен тіркесті КС-дің үлкен тобына тән екенін көреміз. Әсіресе зат есім КС-де көп кездеседі. Мысалы, батыр шалыс (Қар.) «батырсымақ, батырлау», бау сұрау (Жамб.) «егін орып баулап жатқанда сұраушыларға берілетін үлес», бауыр aлy (Жамб.) «бала тез еңбектеу үшін жасалатын ырым», бауыркеппе (Көкш.) «бір ұршық жіп», баутағар (Түрікм.) «білезік», бірсапар (Көкш.) «ердің бір түрі, желқом», көріс айтты (Қыт.) «көрісу, жоқтау», қарақасқа (Жамб.) «асыл мата», құбиын керегі (Моңғ.) «іс жөніндегі кітапша», мәдембоз (Ақт.) «жұқа ақ мата» т.б. сияқты КС-дің соңғы сыңарының басқа сөз таптарынан екеніне қарамастан, зат есімдер болып тұр. Екінші сыңары басқа сөз таптарынан болған басқа сөз таптары да баршылық. Мысалы, дәм атан (Маңғ.) «оқыған, білімді, көзі ашық», бұлды сатпайы (Арал) «артық сөйлейтін», ақ қаптал (Алм.) «білімді», көрсе басар (Жамб.) «корсе қызар», қосабала (Жезк.) «орнықты, байыпты», қосурей (Қ.орда) «жарамсыз, нашар», құйрығы жоқ ит (Қыт.) «баянсыз, екіжүзді», құлан тағы (Орал) «құлантаза, үзілді- кесілді» т.б. сын есімдер мағынасында; мәзі жоқ (Маңғ.) «берекесі жоқ», мұз қаракөк (Маңғ., Орал) «түгел, тегіс аман», неше кәрре (Қост.) «бірнеше, әлденеше», нешік түрлі (Павл.) «неше түрлі», недейбір (Маңг.) «қайсыбір», не секілді (Тау Қош.) «неше түрлі» т.б. есімдік мағынасында қолданылып жүр. Жоғарыда келтірілген біріккен және тіркесті күрделі сөздердің сөз таптарына қатысы жағынан талдасақ, олардың бірыңғай сипатта емес екенін көреміз. Мәселен, сабақтас байланысудың түріне жататын изафеттік 1, 2, 3 типтері арқылы жасалған КС өз ішінде анықтаушы - анықталушышық қатынаста қосымшасыз қабысу арқылы (1 тип), анықтаушы - атау септігінде, анықталушы сыңары тәуелдік жалғаудың 3 жағында келуі арқылы (2 тип) немесе анықтаушы сыңары ілік жалғауда, анықталушы сыңары тәуелдіктің 3 жағында келуі арқылы (3 тип) қалыптасқанымен, олардың бәрінің сыңарлары зат есімдерден жасалып тұр. Ср. изафеттің I типіндегі ешкіқұйрық, шишақпақ, атжал; изафеттің 2 типіндегі сияшыны, ағаш шайы, дихыл күні; изафеттің 3 типіндегі тасбақаның дауылы, жайдың тырнағы, бостың суы т.б. Сабақтаса байланысуға жататын толықтаушы - толықтанушы, пысықтаушы - пысықталушы қатынастарға негізделген біріккен және тіркесті күрделі сөздердің сыңарлары, 54 Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. изафет типтеріндегідей бір сөз табынан емес, әртүрлі сөз табынан жасалатыны байқалады. Ср. айғабағар (күнбағыс) зат есім мен етістіктің есімше тұлғасынан, алақансоқпақ (ойын атауы) зат есім мен етістіктің қимыл атауынан, ақ байпақ (мал індеті) сын есім мен зат есімнен, қырық, жілік (деңгене) сан есім мен зат есімнен, маралап тарту (көкпар түрі) етістіктің көсемшелі және қимыл атау тұлғаларынан, бауыр алу (ырым түрі) зат есім мен қимыл атауы етістігінен жасалғанын байқау қиын емес. Біріккен, кіріккен және тіркесті күрделі сөздердің сыңарлары өздерінің лексика-грамматикалық дербестігінен айырылып, семантикалық бірлікке ие болады. Күрделі сөздердің бұдан былайғы грамматикалық өзгерістері олардың жеке сыңарларына емес, біртұтас лексика-грамматикалық құрылымына қатысты болып келеді. Әдетте күрделі сөздердің грамматикалық өзгерістерін, олардың екінші сыңарлары білдіреді. Мысалы: Бұл фактілерге Сортастың мектеп директоры да ешқандай шара көрген жоқ («Қарабұғаз» газеті) деген сөйлемде шара қолдану мағынасындағы шара көру күрделі тіркесінің көру сыңары басқа сөзбен байланыста көрген түрінде өзгерген. Жел құрттай сабу болса, аушылар бір-біріне тез қосылар еді (Гур.) дегендегі сабу болу күрделі тіркесінің болу сыңары сөйлем ішінде шартты райлық тұлғада (болса) қолданылып тұр. Говорларда КС қатарына жататын тіркесті күрделі сөздер де аз емес. Теориялық тұрғыдан тіркесті КС лексикалық құрамының тұрақтылығы, семантикалық тұтастығы, сөйлемде атқаратын кызметі сияқты негізгі белгілері жағынан КС-дің басқа түрлерінен айырмасы шамалы. «Біріккен, қос сөздер сияқты тіркесті күрделі сөздер де екі не одан да көп мағыналы сыңарлардан жасалып, біртұтас лексикалық мағына береді, сөйлемге дайын лексема қызметінде кіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады, бір ырғақпен арасы бөлінбей айтылады. Тіркесті күрделі сөздердің де құрамы тұрақты, сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды. Біріккен, қос сөздерден бұл мәселелерде тіркесті күрделі сөздің ешбір айырмасы жоқ» [2: 259]. Дегенмен, тіркесті КС-дің өзіндік ерекшеліктері бар. Тіркесті КС-дің біріккен, қос сөздерден бірінші айырмашылығы сыңарлары бөлек-бөлек жазылатындығында. Бірақ «түркі тілдерінде емле шартты белгі танылып, оның сөзді ажыратуда түркі тілдерінде қызмет атқара алмайтынын тәжірибенің өзі-ақ дәлелдейді [2: 259]. Қазақ тілінде біріккен және тіркесті күрделі сөздердің жазылу емлесі әлі тұрақтамай келеді. Сол себепті бір күрделі сөздің өзі сөздіктерде түрліше беріліп жүргені белгілі. Бұл жайт біріккен және тіркесті күрделі сөздерді ажыратуда қиындық тудырады. Мысалы: ақбалшық (үй ақтайтын әк), ақбайпақ (сиыр малының індеті), бадамшай (бадам өсімдігінен жасалған шай), бойдақшай (сүтсіз шай), бойтемір (диірмен кұралы), бойжүгері (жүгерінің бір түрі), қараөлең (шөп түрі)сөздері 2005 ж. орфографиялық сөздікте бірге жазылған, бойдақшай, бойтемір сөздері 2007 ж. сөздікте мүлде берілмеген. Қалай жазылатыны белгісіз. Осы айтылған сөздердің бәрі де 2005 ж. «Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде» бөлек жазылған. Күрделі сөздердің жазылу емлесінде мұндай ала-құлалықтар аз емес. Дегенмен, 2007 ж. өңделген соңғы орфографиялық сөздікте біріккен және тіркесті күрделі сөздердің жазылу емлесін жетілдіру мақсаты көзделген. Біз өз жұмысымызда КС-дің түрлерін ажыратуда осында берілген емлеге сүйенеміз. КС жасалуында олардың сыңарларының атқаратын қызметінде айырмашылық бар. «Қазақ грамматикасында» тіркесті КС-дін әртүрлі тобында бірінші, екінші сыңардың атқаратын қызметі әрқилы болып келетіні көрсетілген. Мысалы, алып кел, беріп кел, көріп кел, қызмет еm, жәрдем ет, жақсылық ет дегенде бірінші сыңарлары өзгеріп, екінші сыңарлары тұрақты болып тұр. Сары май, тоң май, жер май, иіс май дегендер де осы сияқты. Ал он бір, он екі, он үш сияқты күрделі сандарда керісінше бірінші сыңары трақты, екінші сыңарлары өзгеріп тұр. Осыған байланысты КС құрамындағы тұрақты сөздер - тірек сыңар деп, ал өзгеріп отыратын сыңар - ауыспалы сыңар деп аталған. Мұның өзінде тірек сыңардың күрделі сөз жасаудағы қызметіне айрықша мән берілген. Бұдан ары тірек сыңардың қызметі туынды түбірлер жасайтын жұрнақтардың қызметімен салыстырылып, олардың ұксастығы көрсетілген. Мысалы, мал қора, сиыр қора, қой қора дегендегі соңғы сыңары қора сөзі жұмысшы, етікші, егінші дегендегі -шы, -ші жұрнағы сияқты туынды сөз жасауға тірек болып тұрғаны айтылған [2: 260-261 ]. «Қазақ грамматикасының» түсіндіруінше, ауыспалы сыңарды тірек сыңарға тіркесу арқылы КС жасайтын сыңар деп қарауға болады. Тілде ауыспалы сыңар қызметіндегі сөздер тірек сыңарлардан әлдеқайда көп. Өйткені бір тірек сыңар арқылы бірнеше күрделі сөз жасалады, сондықтан тілдегі ауыспалы сыңар қызметіндегі сөздер мен тірек сыңар қызметіндегі сөздердің саны тең бола алмайды[2: 261]. КС-дің тірек және ауыспалы сыңарлары туралы айтылған пікірді говорлардағы 55 Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. аныктауыштық қатынас негізінде қалыптасқан біріккен және тіркесті күрделі сөздердің бірінші сыңары есім сөздер (сын есім, сан есім, есімдік), екінші сыңары зат есім болып келетін түрлері айқын дәлелдейді. Мысалы: тура не ауыс мағынадағы ақ сөзінің тірек болуымен говорларда адам мінезіне катысты атаулар туған: ақкөйлек, ақшелек, ақкөбелек, ақкөкірек «ақкөңіл» ақдаңғыл «шешен», ақжайма «нәзік, ұяң», ақиық болу «жария болу» ақбайтал «аузы жеңіл, өсекшіл», аққаптал «білімпаз», ақкөз «надан, есер» т.б.; Жан-жануарлар атаулары: ақкеп «ақ көгершін», ақкіс «кеміргіш, ақ тышқан», ақсона «сона», ақторта, аққұлақ, ақкөз, ақмарқа, ақтабан, ақсыла «балық аттары», ақбалдақ, ақбура, ақиық, ақбас «түйе атаулары», г.б.; Өсімдік атаулары: ақжирен, ақжусан, ақсырғақ, ақжүрек, аққына, ақжалау, ақмия, ақтікен, ақолең, ақтаспа, ақшеңгел, ақшиіт, ақотау, ақбоз (шөп), ақсарымсақ, ақмәнжін «шалғам», ақгүлқайыр, т.б.; Дәнді дақылдар атаулары: ақтон, ақайдар, ақастық (бидай, сұлы т.б.), ақжаздық (ақбидай), ақсақал (семіп қалған бидай), аққұла (кеусен), т.б.; қауын атаулары: ақнәует, ақнабат, ақбілек, ақдәрметін, ақұрық, аққытайы т.б. Говорларда осы сияқты тура не ауыс мағынасында қара, қызыл, көк, айыр, жайдақ т.б. сын есімдердің, жер, су, жел, үй, mac, түйе, сиыр, қой, құлақ, көз, ауыз, қазан, көңіл, жүрек, ас т.б. зат есімдердің, бір, екі, үш, бес т.б. сан есімдердің тірек болуымен әртурлі мағынада туған күрделі сөздер аз емес. Өнімді болмағанмен, тірек сыңар қызметін атқаратын басқа да сөздер кездеседі. Олардың ішінде түбір сөздермен бірге туынды түбірлер де бар. Мысалы: жатақ сөзінің тірек болуы арқылы жатақ бөрік (Өзб.) «жатарда киетін бөрік», жатақ қайық (Маңғ.) «адам жататын орны бар қайық», жетім сөзінен: жетім бидай (Қост.) «жабайы өскен бидай». жетім жақ (Арал) «балықты қақ бөлгендегі сол жағы», жетім қазан (Түрікм.) «ескі қазан», жетім сағанақ (Қарақ.) «керегінің бір бөлігі», жетім сиыр (Тау Қош.) «жалмауық сиыр», жетім ұлтан (Түрікм.) «ұлтаны тозған аяқкиімге екінші рет қағылатын шолақ ұлтан» сияқты КС туған. Біріккен және тіркесті күрделі сөздердің екінші сыңарларынан күрделі сөз жасалмайтыны белгілі. Екінші сыңар бірінші сыңармен бірігіп не тіркесіп КС-ді жасайды да, КС-дің қандай мағына білдіретінін, қай сөз табына жататынын білдіреді. Екінші сыңар ауыспалы дегенді тұрақты бірінші сыңарға бірігетін не тіркесетін сөздердің әртүрлі сипатта болатыны, өзгеріп тұратыны тұрғысында түсіну керек. Мысалы, жетім сөзінің тірек болуымен туған жетім қаған, жетім сағанақ, жетім ұлтан т.б. сөздерде қандайда бір олқылық, жетімсіздік ұғымы сезіледі, ал қазан, сағанақ, ұлтан сияқты екінші сыңарлар сол ұғымды нақтылап, оның нақты заттық көрінісін білдіріп тұр. Сыңарлары толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастағы біріккен я тіркесті КС-дің бірінші сыңарлары меңгерілген толықтауыш я пысықтауыш болады да, екінші сыңарлары негізінен баяндауыш, пысықтауыш ыңғайындағы сөздер болып келеді. Мысалы: айлыққа жүру, айтарға жоқ, алақанға тұру, айғабағар, алағаудан болу, ала көбеде, айтқанында отыр т.б. КС тек анықтауыштық, толықтауыштық я пысықтауыштық катынастағы сыңарлардың бірігуі я тіркесуі арқылы жасалмайды. КС-дің жасалуында сөз тіркесінің лексикалануыңың өзіндік орны бар. Мысалы, әдеби теміржол, қосаяқ, қолғап, ақсақал, шаңбасар, бесатар, ышқыр, былтыр, бүгін т.б. [3: 99], говорлардағы шоқайағаш (тісағаш), шолақ жең (камзол), шалғыорақ (шалғы), шалықора (қамыс қора), сарыоба (адырлы жер), сарымелле (шикіл сары - қарақалпақ тілінде мелле - сары), мәкібас (шортанның бір түрі - қарақалпақта мәкі - қайғы кебіс) мәнінде жай сөз тіркестерінен лексикаланып туған КС-ге жатады. 1. Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарским языке- Москва: Наука, 1982. -150 с. 2. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис - Астана, 2002. —783 б. 3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. - Алматы:, 1974. - 408 б. Резюме В статье освещаются лексико-грамматические особеннос ти сложных слов в казахских говорах. 56 Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. Summary The article considers the lexico-grammatical peculiarities of compound words in Kazakh dialects. МОДАЛЬДІЛІК ЖӘНЕ МОДАЛЬ СӨЗДЕР Ж.А.Құсайынова - филол.ғыл.к., С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті Грамматикалық қызметінің орнықкандығына қарамастан, бүгінге дейін модаль сөздердің жеке сөз табы ретінде танылуы біркелкі сипатталмайды. Бұл мәселеге қатысты екі түрлі көзқарас орын алған: 1- ден, модаль сөздер жеке сөз табы емес; 2- ден, модаль сөздер жеке сөз табы. Н. Оралбаева модаль сөздерді жеке сөз табына жатқызбайды. Автор бұл туралы: «Модаль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдік көрсеткіш болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматикалық көрсеткіштер қалпында қалады және олардың саны аз» - деген тұжырым жасаған (1,63). Дегенмен сөйлеу тілінде модаль сөздердің қолданыстағы қажеттілігін, грамматикалық қызметін үнемі аңғарамыз. Бұл модаль сөздерді жеке сөз табы деп қабылдауға негіз болады. Қарапайым екі мысалды салыстырыңыз: Ол кеше айтқан. Ол кеше айтқан сияқты. Бірінші сөйлемде сенімді, нақтыланған хабар туралы айтылса, екінші сөйлемдегі «сияқты» сөзі хабардың модальді мағынасын түрлендіруге себепші болған. Яғни, болжалды, жорамалды көзқарасты даралауға тірек болатын негізгі грамматикалық көрсеткіш ретінде қабылдаймыз.Сонымен қатар, модаль сөздердің семантикалық реңкі тек аналитикалық форманттар құрамынан ғана көрінбейді, олар зат есімдермен тіркесіп те модальді реңк үстеуге қабілетгі. Мысалы: Талай түсіп жүрген үйі тәрізді (М.Мағауин). Басқа бір жақтың, ырысты, берекелі ауылдың адамдары сияқты (М.Мағауин). Домбай сезімтал, сергек, әсершіл жігіт сияқты (М.Мағауин). Бұл салыстырулардан модаль сөздердің грамматикалық рөлін, сөйлеу әрекетінде көрініс беретін модальді мағынаны түрлендіруге септігі барын нақты ажыратамыз. Демек, олардың сөз табы ретіндегі дербестігін даралауға барлық негіз бар. Ал ғылыми негізде жүйелесек, модаль сөздердің бойында оның дербестігін танығатын категориялық мағына орын алған. Бұл туралы «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында А.Салқынбай төмендегідей ой қорытқан: «Модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде танытатын негізгі белгі - оның жалпы категориялық мағынасының болуы. Лебізде айтылатын хабарға сөйлеушінің жеке қатынасы мен көзқарасының болуы модаль сөздердің жалпы категориялық мағынасы болып саналады» (2, 310). Келтірілген ғылыми пікірлер және қолданыстағы модаль сөздердің ерекшелігі оларды модальділік санатының негізгі көрсеткіштері ретінде бағалауға мүмкіндік береді. Тіл білімінде модаль сөздерді арнайы зерттеген еңбектер олардың дербес сөз табы ретіндегі орнын анықтап берді. Бұған үлес қосқан, модаль сөздерді арнайы зерттеген ғалым - Е.Жанпейісов (3, 27-31). Автор модаль сөздердің қалыптасу тарихымен сабақтастыра, оның сөйлемдегі орнын, модальді реңк үстеудегі үлесін жан-жақты саралаған. Модаль сөздерді дербес сөз табы деп қарастырған зерттеуші - С.Исаев (4,290). Р.А.Камильджанова модаль сөздердің сөйлем аясындағы қолданысына назар аудара келе, олардың дербес, оқшау және етістік сөздермен бірлікте қолданысын сипаттайды. Автор осындай ерекшелігіне қарай модаль сөздерді «қыстырма модаль сөздер», ««компонент құраушы модаль сөздер» деп жіктейді (5, 20-22). М.З.Закиев модаль сөздерді «етістік қызметіндегі» немесе «етістік құрамындағы» және «қыстырма сөздер қызметіндегі» деп топтастырып, сөйлем аясындағы модальді мағынаға әсерін арнайы талдаған (6, 350-352). Қ.Мамаділов модаль сөздердің қызметін етістіктің модальдық құрылымдарын талдаған еңбегінде қарастырған. Зерттеу еңбегінде модаль сөздер етістіктің модальді құрылымын қалыптастыратын тұрақты құрамды бөлігі ретінде танылған. Автор етістікті сөздермен бірлікте қолданылған модаль сөздердің ара қатынасын былай сипаттайды: «ЕМҚ - ЕАФ сияқты тілдегі аналитизм заңдылығының жемісі. ЕАФ-тың қапыптасуы оның кұрамындағы морфемалардың жеке қолданылғандағы мағынасынан айырылып, жалпы бір 57 Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. мағынаға, бір қызметке көшуімен байланысты. ЕМҚ-ның да қалыптасуы осыған ұқсас, ЕМҚ білдіретін модальдық мағына оның құрамындағы морфемаларың тығыз бірлігінен туындайды» (7, 11-12). Қазіргі модаль сөздердің сөйлемдегі қолданысын екі құрылымда кездестіруге болады. Біріншіден, кейбір модаль сөздер сөйлем құрылымында дербес қолданылса, кейбір құрылымдар етістікті тұлғалармен бірлікте жұмсалады. Осыған сәйкес модаль сөздерді 3-ке бөлеміз: 1) толық дербестенген модаль сөздер; 2) жартылай дербестенген модаль сөздер; 3) дербестенбеген модаль сөздер. Толық дербестенген модаль сөздер қазіргі оқулықтарда «қыстырма сөздер» деп топталуда. Бұлардың сөз табына қатысы бірізді айтылмай жүр. Толық окшауланған модаль сөздердің семантикасы, модальді мағынаны түрлендіруге қосар үлесі өзгермегенмен, грамматикалық қолданысы оқшауланған. Кейбір оқулықтарда толық дербестенген модаль сөздер мен етістік құрамындағы модаль сөздерді екі түрлі грамматикалық категория деп қабылдаған. Бұл туралы А.Салқынбай: «Модаль сөздер мен қыстырма сөздердің арасында кейде ұқсастық болуы да ықтимал. Модаль сөздер көбінесе қыстырма сөздер ретінде қолданылуға бейім. Дей тұрғанмен Мәтіндегі қолданыс қызметі мен семантикалық құрылымы арқылы оларды екі грамматикалық категория ретінде ажырату маңызды. Модаль сөздерге предикативтік тән болса, қыстырма сөздер көп жағдайда сөздің басында немесе ортасында келеді» (2. 312). Біздің ойымызша, толық дербестенген модаль сөздер де о баста жетекші сөздердің құрамында айтылса керек. Сөйлемдегі сөздердің орын ауыстыруы, жылысу, ауысу кұбылысының салдарынан бұл модаль сөздер өзі тәуелді жетекші сөздерінен алшақтап, дербес интонациялық жікпен айтылатындай дәрежедегі сапалық өзгерістерге түскен. Бұл қатардағы модаль сөздерге: бәлкім, бәлки, әрине, әлбетте, анығында, шамасы, расы, расында, шынында, шындығында сөздері жатады. Қолданыста «сірә» модаль сөзі күдікті, болжал, жорамалды мағынаны ашуға тірек болады. Мысалы: Сірә, әкесі бір, шешесі бөлек болды (М.Мағауин). Төс жара болып қалар, сірә (М.Мағауин). Қасында, сірә, қала тұрғыны болса керек, интеллигент кейіпті жас жігіт бар (М.Мағауин). Бұл қатарға құптау, субъекті сенімін даралайтын «әрине» сөзін де жатқызамыз. Мысалы: Әрине, мен мұнымен өкініп тұрғаным жоқ бүгін (Ә.Нұршайықов). Әрине, атты солай суреттеу орынды (Ә Нұршайықов). Әрине,одан да қатты, анық айтылса (М.Мағауин). Содан соң киноға барамыз ба? - Әрине... (М.Мағауин). «Кім біледі» дербестенген модаль сөзінің мәтіндегі қызметі ауқымды. Бұл сөзді бірнеше мақсатта жұмсауға болады. Бірде субъектінің үмітін, бірде күдігін, бірде болжап, жорамалын, құптауын ажыратады. Яғни, қолданыста белсенділігімен, көп мағыналылығымен көзге түседі. Мысалы: Өлгенін өз көзіммен көргенім жоқ. Бір жерде жүр ме, кім білсін (М.Мағауин). Бәлкім, бір қарағанда біреуге біреу жаман көрінгенмен, негізінде ол жақсы адам боп шығар, кім білсін (Ә.Нұршайықов) сөйлемдерінде субъектінің үміті жанданса соңғы сөйлемдерде аталған модаль сөздің ықпалымен субъектінің болжалды, сенімсіз көзқарастары көрініс тапқан. Мысалы: Бұл қайраттың қай межеге жеткізерін, кім білсін?! (С.Досанов). Жартылай дербестенген модаль сөзге «мүмкін» сөзін жатқызуға болады (яғни, кейде сөйлем құрылымынан оқшауланып, кейде етістікті тұлғалармен бірлікте жұмсалады). Қыстырма сөздер құрамындағы «мүмкін» модаль сөзін қалыпты модаль сөздер қатарынан деп топшылауымызға негіз бар: 1- ден, сөйлем құрылымынан оқшауланып тұрса да модальді мағына үстейтін семантикасын жоймайды; 2- ден, қазіргі әдеби тілімізде «мүмкін» модаль сөзінің дербестену сатысынан хабардар ететін тілдік деректер де орын алған. Ойымызды төмендегі мысалдармен бекітуге болады. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|