Хабаршы вестник

70
 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. 
 
 
Слова  Зейноллы  Сериккали,  носящего  в  среде  казахской  интеллегенции  имя 
«казахского Белинского», можно смело отнести к такому явлению как Аймауытов: «Чтобы 
понять явления крупное, исключительно самобытное, воплощающее в себе  все признаки и 
качества  поэтичности  и  совестливости  в  их  неразрывном  единстве,  следует,  очевидно, 
познакомиться с жизнью, творческими исканиями этой личности, осознать эту личность как 
органически  связанное  звено  со  всей  предыдущей  золотой  цепью  казахской  культуры  и 
литературы, не преуменьшая и не переоценивая достоинства этого феномена по сравнению с 
далекими предшественниками и ныне живущими современниками. Только при этом условии 
мы  сможем  понять  и  объективно  оценить  крупную  творческую  личность,  всесторонне 
увидеть смысл и особенности ее деятельности» [1]. 
Русская и казахская литература, а также литературные связи были постоянно в центре 
изучения  критиков.  Особо  следует  подчеркнуть  значительный  вклад  Жусипбека 
Аймауытова  в  раскрытие  художественного  своеобразия  и  пропаганды  русской  литературы 
среди  казахского  читателя,  в  развитии  исторически  закономерного  и  плодотворною 
культурного сотрудничества. 
Из истории русской критики мы можем назвать имена Добролюбова, Чернышевского, 
A.
 
П. 
Григорьева,  Писарева,  Страхова,  Михайловского.  За  несколько  лет  до 
появления первых статей 
B.
 
Г. 
Белинского  А.С.  Пушкиным  было  сказано,  что  литература  в  России  есть,  но 
нет  критики.  Критические  статьи  печатались,  но  они  бессильны  в  осмыслении  тех  новых 
процессов,  которые  вызревали  в  русской  литературе  с  появлением  Грибоедова,  Пушкина, 
Лермонтова, Гоголя. Белинский судил о значении произведения с точки зрения того, сколь 
достоверно и глубоко оно отражает действительность. 
Одна  из  важнейших  идей  В.Г.  Белинского  была  связана  с  представлением 
общественной роли искусства, которое должно служить человеку. 
Критике,  начато  которой  положил  Белинский,  довелось  сыграть  великую  роль  в 
истории  русской  литературы,  она  теоретически  обобщила  художественный  опыт 
отечественной и зарубежной литературы, и прежде всего - Пушкина, Лермонтова, Гоголя, в 
истолковании  творчества  которого  она  имела  особое  значение.  Ей  было  предназначено 
освещать путь дальнейшего развития всей русской литературы. 
«...Дело  критики,  -  высказался  Белинский  еще  в  1843  г.,-  совсем  не  в  том,  чтоб 
провозгласить  писателя  великим  талантом  или  гением:  это  скорее  дело  общественного 
мнения,  чем  критики.  Дело  критики  -  привести  в  сознание,  путем  анализа,  общественное 
мнение и показать значение, смысл таланта или гения, определить тот жизненный элемент, 
который  составляет  исключительное  свойство  его  произведении  и  которым  он  обогатил 
родную литературу и жизнь своего общества» [2]. А в письме к Гоголю от 20 апреля 1842 г. 
он  со  всей  откровенностью  писал:  «Конечно,  критика  не  сделает  дурака  умным  и  толпу 
мыслящею; но она у одних может просветлить сознанием безотчетное чувство, а у других - 
возбудить мыслию инстинкт» [3]. 
В  «Речи  о  критике...»  В.Г.  Белинский  говорил:  «Каждое  произведение  искусства 
непременно должно рассматриваться в отношении к эпохе, к исторической современности, и 
в  отношениях  художника  к  обществ.  С  другой  стороны,  невозможно  упускать  из  виду  и 
собственно  эстетических  требований  искусства.  Скажем  более:  определение  степени 
эстетического  достоинства  произведения  должно  быть  первым  делом  критики.  Когда 
произведение  не  выдержит  эстетического  разбора,  оно  уже  не  стоит  исторической 
критики...». 
Известно,  что  исходя  из  эстетической  природы  искусства,  критик  в  своем  анализе 
должен  стремиться  рассматривать  содержание  и  форму  художественных  явлений  в  их 
диалектическом единстве. Не случайны слова В.Г.  Белинского:  «Критика историческая без 
эстетической,  и  наоборот,  эстетическая  без  исторической,  будет  одностороння,  а 
следовательно,  и  ложна.  Критика  должна  быть  одна,  и  разносторонность  взглядов  должна 
выходить  у  нее  из  одного  общего  источника,  из  одной  системы,  из  одного  созерцания 
искусства» [4]. 
Сердцевину  того,  что  Белинский  условно  называет  «эстетической  критикой»,  тесно 
связывая ее с критикой «исторической», составляет рассмотрение содержания и формы в их 
диалектической  взаимообусловленности,  «когда  форма  есть  выражение  содержания,  она 
связана  с  ним  так  тесно,  что  отделить  ее  от  содержания,  значит  уничтожить  самое 
содержание;  и  наоборот:  отделить  содержание  от  формы,  значит  уничтожить  форму». 
Подобного  рода  гармоничная  диалектическая  взаимопереходность  содержания  и  формы 
составляет  идеал  художественного  творчества,  идеал,  который  полностью,  до  конца, 

71
 
Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
 
исчерпать  не  дано  даже  гению.  Между  формой  и  содержанием  всегда  существует 
определенное  противоречие  и  составляет  объективную  неизбежность  художественного 
развития. Поэтому можно говорить о мере соответствия избранной автором формы данному 
художественному произведению. 
Русская и казахская литература, а также литературные связи были постоянно в центре 
внимания  и  изучения  критиков.  Особо  следует  подчеркнуть  значительный  вклад 
Ж.Аймауытова  в  раскрытие  художественного  своеобразия  и  пропаганды  русской 
литературы  среди  казахского  читателя,  в  развитии  исторически  закономерного  и 
плодотворного  культурного  сотрудничества  Востока  и  Запада  на  казахстанской  земле. 
Компаративистика,  как  известно,  в  первую  очередь,  исследует  межнациональные  связи,  а 
также  типологические  схождения,  образующиеся  на  идентичных  стадиях  развития  наций, 
цивилизаций  или  культурных  общностей.  Компаративистику,  прежде  всего,  интересует 
«материал»  литературного  творчества,  а  также  исторически  сходные  жизненные 
(социальные,  экономические,  цивилизационные)  условия  возникновения,  типологически 
сходных мотивов, сюжетов, образов. 
Мысль  о  необходимости  и  обязательности  для  критика  и  художника  слова  точного 
вкуса, четких социальных и нравственных ориентиров проходит лейтмотивом в критических 
работах  Ж.Аймауытова,  являющимися  актуальными  и  сегодня.  Известными  критиками 
Казахстана  С.Кирабаевым,  Каратаевым  М.,  Кундакбаевым  Б.,  Нургали  Р.,  Турысбеком  Р., 
дана оценка творческому наследию Ж.Аймауытова на современном этапе. 
Известно высказывание казахстанского писателя К.Искакова в адрес Ж. Аймауытова-
критика, где он восторгаясь критической статьей о творчестве Магжана Жумабаева, отмечая 
обстоятельный  анализ,  «глубокое  литературное  исследование».  Он  утверждает,  что  стиль 
русской литературы в казахскую прозу принес Жусипбек Аймауытов [5]. 
Объясняя  те  или  иные  моменты  в  творчестве  Магжана  Жумабаева  в  статье 
«Мағжанның  ақындығы  туралы»,  Жусипбек  Аймауытов  не  раз  в  своих  сравнениях 
обращается  к  русской  литературе.  Например:  «Атақты  Пушкин  өз  заманында  оқиғаларды 
түгел суреттей алмаған, қайта Гоголь әлеумет мінін көбірек көрген». (Пушкин в свое время 
не  имел  возможности  открыто  говорить  о  действительности,  по  сравнению  с  ним  Гоголю 
больше довелось отобразить политическую обстановку» (Г.С). Вместе с тем Ж. Аймауытов 
указывает на то, что Магжан Жумабаев склонен к подражанию:  « Пушкин мен Лермонтов 
Байронға,  Шекспирге  еліктеген.  Толстой  сықылды  әлемге  аты  шыққан  жазушы  да 
Пушкинге,  Гогольге  еліктеп  жазған:  Леонид  Андрей  (Леонид  Андреев  -  Г.С.)  Чехов, 
Рысбашев,  Сологов  сықылды  ақындар  Достоевскийге  еліктеген,  Максим  Горький, 
Пушкиндерді  жатқа  білген.  Абай  Лермонтов.  Пушкинге  еліктеп  жазған.  Бір  ақын  көп 
еліктесе,  сол  көп  еліктеуші  Мағжан  деуге  болады.  Мағжан  еліктегенде  орыс,  қазақ,  татар, 
араб  деп  талғамайды.  Кімнің  сөзі  көңіліңе  жақса,  соған  еліктеп  жазады.  Сондықтан 
Мағжанның  алғашқы  кездегі  өлеңдерінде  неше  түрлі  рух  бар.  Сыртқы  түрінде  орыстың 
бейнешілеріне 
(символист) 
еліктесе, 
ішкі 
рухында, 
күйректік, 
жылауықтық 
(сентиментализм),  романтизм  болады».  Несомненно,  что  развитию  казахской  литературы 
начала XX века способствовали переводы из русской классической литературы. В эти годы 
был  заметен  интерес  казахских  писателе!]  к  творчеству  Пушкина,Крылова,  Лермонтова, 
Толстого и Горького. Если остановиться на творчестве М.Горького, то нельзя не упомянуть 
о  критической  статье  Аймауытова,  напечатанной  в  первом  номере  сборника  «Терме», 
изданном в 1925г. в Ташкенте, в разделе «Критика». В этом же номере была опубликована 
его  статья  «О  переводе»,  подписанная  псевдонимом  «Жік».  Приведем  отрывок  из  него: 
«Орыс тілінде жазылған кітаптарды қазақшаға аударушылардың есіне салатын бір сөз бар. 
Осы  күнде  үлкен-үлкен  пән  кітаптарын,  уақ  кітапшаларды  (брошюра),  әдебиет 
әңгімелер  қазақшаға  әркімдер  аударып  жүр.  Аудармалардың  (перевод)  кейбірі  жақсы, 
кейбірі  жаман  делініп,  сын,  тексеру  жазылып  жүр.  Аудармаға  қандай  шарт,  қандай  тілек 
қоюымыз керек? Қайткенде аударма дұрыс болады? 
Бір  пікір  бар: сөзге сөз тауып, орысшасынан бұлжытпай, дәл қылып аудару керек,  - 
дейді. Тағы бір пікір: сөзге сөз тауып, дәл аудару керек емес. Оқушының ұғымына лайықтап, 
қазақтың өз тіліне, тілінің заңына, өзгешелігіне қарай аудару керек, - дейді. 
Біздің  ойымызша  екеуі  де  өз  орнында  дұрыс  болуға  тиіс.  Белгілі  ереже,  заң,  өрнек 
ұғымдарын  баяндайтын,  бұрақтатса,  мазмұны  (мәнісі)  бұзылатын  сөздерді,  сөз  жоқ,  дәл 
қылып  аудару  керек.  Мұндай  сөздер,  көбінесе,  пән  кітаптарында,  математика  заңдас 
ғылымдарда жолығады. 
Одан әрі  баспасөз беттерінде де  аударма ісі  қандай болу керек деген сұраққа жауап 
іздейді.  Онда  аударма  өнеріне  жетілу  үшін,  біріншіден,  шығарма  қай  тілге  аударылса,  сол 

72
 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. 
 
 
тілді, яғни қазақ тілін жақсы білу керектігін, екіншіден, шығарма қай тілден аударылса, сол 
тілді  жақсы  білу  қажеттігін,  үшіншіден,  аудармашы  аударылатын  шығарманың  мазмұнын, 
оның  жазылған  дәуірін,  сол  дәуірдегі  тарихи  оқиғаларды  зерттеп  білуге  міндеттілігі 
айтылады  да  «тек  осындай  шарттар  орындалғанда  ғана  аударма  өнеріне  жетілуге  болады. 
Асылында  ғылыми  дәл  аударма  ғана  дұрыс  аударма  деп  танылуы  қажет.  Дәл  аудару  - 
автордың  пікірін,  оның  стилін  толық  сақтай  отырып,  шығарманың  мазмұнын  халыққа 
түсінікті тілмен жеткізу деген сөз делінеді. 
В переводе отрывка из этой статьи на русский так говорится: 
«Дня  заметки  переводчикам  с  русского  на  казахский  язык  хотелось  бы  вот  о  чем 
порассуждать. 
В  настоящее  время  многие  взялись  за  перевод  серьезных  научных  трудов  и 
небольших брошюр, а также художественных рассказов. 
«Для  заметки  переводчикам  с  русского  на  казахский  язык  хотелось  бы  вот  о  чем 
порассуждать.  В  настоящее  время  многие  взялись  за  перевод  серьезных  научных  трудов  и 
небольших  брошюр,  а  также  художественных  рассказов.  На  эти  переводы  пишут 
критические статьи. Так есть ли какие-бы то ни было каноны и требования для совершенных 
переводов?  Какие  переводы  считать  совершенными?  Есть  первая  точка  зрения.  Находить 
точный перевод каждого слова, не выходя за рамки русского текста сделать точный перевод. 
Другая  точка:  не  следует  делать  перевод  точный  перевод,  подыскивая  для  каждого  слова 
перевод.  Необходимо  переводить  на  понятный  ученику  язык,  подчиняясь  законам 
казахского  языка.  Какую  точку  зрения  взять  за  основу?  По  нашему  мнению  оба  взгляда 
могут  иметь  место.  Общепринятые  правила,  теоремы,  термины  и  понятия,  несомненно, 
требуют точного перевода. Такое, в основном, встречается в учебниках, в научных трудах с 
математическими расчетами», (перевод Г.С.) 
Представителями  передовой  казахской  интеллигенции  20-х  годов  XX  века  было 
начато  движение  по  воплощению  идеи,  направленное  на  просвещение  своего  народа. 
Жусипбек  Аймауытов  был  одним  из  основателей  казахской  переводческой  школы.  На 
казахском языке заговорили персонажи русской и зарубежной классики. 
Приведем высказывание известного ученого С. Кирабаева: «Жүсіпбек - өз заманының 
белгілі сыншысы болған, әдебиет мәселеріне қатысты көптеген ой-пікір қалдырған жазушы. 
Оның мақаларынан, хаттарынан, тіпті көркем шығармаларың ішінен де автордың жазу өнері 
жайлы,  оның  ерешеліктері  туралы,  суреткердің  психологиялық,  творчестволық  сипатын 
түсінудіц  принциптері  жайлы  қызықты  ойлар  кездеседі.  Әдебиеттің  жаңа  дәуірдегі 
міндеттерін  тусіне  білген  жаңа  көзқарасты  қаламгер  ретінде    сөз  өнеріне,  оның  өкілдеріне 
міндеттер  артады.  Олардың  ішінде  белгілі  бір  дәуір  әдебиеті  дамуына  арналған  шолу  да, 
жеке  акынның  шығармашылық  бетін  анықтауға  құрылған  портрет  те,  рецензиялар  да 
кездеседі». 
Критические статьи Аймауытова, это не столь критика, сколько обобщения и выводы, 
основанные на опыте собственного  художественного творчества, которое служило ему как 
критику  основанием  для  утверждения  новых  путей  и  возможностей  литературы  в  той  же 
мере, что и творчество русских и зарубежных писателей, которых он читал и переводил. Эго 
и Пушкин, и Л.'Голсгой, и Гоголь, и Горький, и Шекспир, и Мопассан, и Тагор... 
Критическая мысль Аймауытова явилась как бы дополнением ко всему творческому 
наследию  гениального  писателя,  как  мысль  просветляющая  и  ведущая  общественное 
сознание.  В  его  таланте  критика  есть  сила,  происходящая  от  его  убеждений  и 
образованности,  которой  он  стремился  делиться,  передать  в  дар  своим  современникам. 
Художественный талант сам по себе, без достойной его критической мысли о нем, лоистине 
-  талант  наполовину,  а  порой  и  более,  зарытый  в  землю.  Можно  смело  говорить,  что  поэт 
Магжан  Жумабаев  своей  знаменитости  обязан  не  только  собственному  таланту,  но  и 
Аймауыгову  -  критику,  сумевшем  ярко,  щедро  и  откровенно  преподнести  нам  «своего» 
Магжан а. Бесспорно, что от этого Магжан поднялся еше на более высокую ступень своего 
творчества  О  критической  точке  зрения  Аймауытова  приведем  выводы  С.Кирабаева: 
«Жүсіпбектің  сыншылық  көзкарасында  жазушы  не  ақын  шығармашылығын  оның  өзі  өмір 
сүрген  дәуірдің  көкейкесті  мәселелерімен,  өнер  адамына  тән  ерекшеліктерімен  есептесе 
отырып талдау концепциясы бірінші орында тұрады. Ол Мағжан Жұмабаев шығармаларына 
осы  тұрғыдан  баға  береді».[7]  Критическая  статья  о  Магжане  Жумабаеве  -  образец 
критической мысли, благодаря которому современным критикам есть на кого равняться. 
Известно,  что  первая  критическая  статья  ЖАймауытова  совместно  с  МАуэзовым 
вышла  в  Ташкенте  в  1917  году  в  №15  газеты  «Алаш»  под  названием  «Қазақтыц  өзгеше 
мінездері»  (Черты  характера,  свойственные  казахам  Г.С.),  подписанная  так:  «Семей 

73
 
Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
 
семинариясында  оқитын:  Аймауытов  һэм  Эуезов»  (Семинаристы  Семипалатинской 
семинарии Аймауытов и Ауэзов 1914-1919гт.). Волею судьбы объединенных два гениальных 
представителей  казахской  интеллигенции  подпсывали  совместные  статьи  «Екеу»  («Двое» 
Г.С.).  Вдвоем  они  опубликовали  известные  в  настоящее  время  литературно-критические 
статьи:  «Послеабаевские  поэты»  в  журнале  «Абай»  (№5  1917г.),  «Творчество  молодых»  в 
журнале «Жас қазақ»(№2-3,1924г.) и другие. 
Вопрос об Аймауытове - критике не стал еще предметом специального исследования. 
Его  статьи  и  отдельные  высказывания  о  М  Жумабаеве,  М.  Горьком,  его  оригинальные 
размышления о переводе, о педагогике и психологии в большей своей части несут на себе 
печать  непреходящей  ценности  и  сегодня  воспринимаются  как  живое,  страстное,  именно 
современное  слово.  И  если  это  даже  слово  о  прошлом,  то  именно  через  него  отчетливо 
видится  настоящее  и  будущее.  Критические  статьи  и  сама  деятельность  ЖАймауытова 
нельзя  назвать  побочным  плодом  творческого  самопроявления  писателя.  В  эпоху 
грандиозных  перемен  он  чувствовал  обязанным  высказаться.  Аймауытов  как  творческая 
личность  не  вмещался  в  рамки  сугубо  художественной  деятельности,  что  характерно  для 
большого писателя. 
1.
 
           Серикка/т 
3.  Золотая  эмблема  (КритикаРазмышления),-Алматы: 
Раритет, 2005,-С. 125. 
2.
 
          Белинский В Г. Пат. собр. соч., -М., 1955.т. 7 - С. 142-143. 
3           Белинский В.Г. Пат. собр. соч.,-М., 1955.т.12. - С. 109. 
4.
 
Белинский В. Г Пат собр. соч.. -М., 1955.т.6. -С.284. 
5. 
Амантай  Д.  Тоска  по  классике,  или  литературные  беседы  с  Калихтом 
Искаковьш. / «Начнем с понедельника». 4-10 июля, 2008г. 
6.         Аймауытов Ж. Аударма туралы. //Қазақ әдебиеті, қаңтар, 1989. 
7.
 
Қирабаев С. Қайта  ораған қаламгер, -Алматы, 2003,- С.22. 
Резюме 
В  статье  говорится  о  творчестве  Жусупбека  Аймауытове,  многожанровом  писателе, 
основоположнике  драмы  и  романов  на  казахском  языке,  переводчике.  Автор  в  своих 
исследованиях  творчества  уделяет  внимание  переводам  Ж.Аймауытова  произведений 
классиков мировой литературы сцелью обогащения жанров казахской литературы. 
Summary 
In  this  article  the  authoress  examines  the  translator  creative  works  of  writer  JAimauytov. 
'[he  translations  of  Russian  and  foreign  writers  were  not  the  end  in  himseif.He  was  interested  in 
cultural communication, in my opinion, to enrich Kazakh literature by the various genres. First of 
all he was interested in prose.The authoress touches up also the problem of translation as a form of 
the intercultural communication. 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ 
ШӘКӘРІМНІҢ «НАРТАЙЛАҚ-АЙСҰЛУ» ПОЭМАСЫНДАҒЫ ДРАМАТИЗМ 
 
 А.С. Ақтанова - 
филол. гыл. к., 
Семей мемлекеттік педагогикалъщ институты 
Шәкәрім қаламынан туған үш поэма да бұрындары өткен аңыздық сюжетке құрылған. 
Шәкәрімнің  «Қалқаман-Мамыр»,  «Еңлік-Кебек»,  «Нартайлақ-Айсұлу»  поэмалары  шынайы 
сурет  пен  нақтылы  әлеуметтік  мәселелерді  көтеріп,  терең  философиялық  толғамдарға 
кұрылған. Осы үш поэмасының ішіндегі оқиғаның өрбуі, көркемдігі жағынан басқаларынан 
қарағанда төмеңдеу саналатыны «Нартайлақ- Айсұлу» поэмасы. 
Ғалымдардың  мұндай  пікірлердің  тууына  Шәкәрімнің  өзінің  берген  бағасы  себеп 
болса керек. Ақын өзінің бұл поэмасына көңілі онша толмайтынын: «Жазған поэмаларымда 

74
 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. 
 
 
«Нартайлақ-Айсұлу» 
поэмасының 
поэзиялық 
жағы 
«Дубровский», 
«Ләйлә-
Мәжнүн»поэмаларынан төмен. Оның негізгі себебі асығыс жазылуынан болса керек . Бірақ 
оның уақиғасы егер пьесаға аударылса қызықты болар еді»- деген сөздерімен береді. [I.] 
Дегенмен  ақынның  өзінің  шығармашылығына  қойған  жоғары  талаптарына  қарамай, 
қазақ әдебиетіндегі  алғашқы поэмалардың бірі  екенін ескере отырып,  «Нартайлақ-Айсұлу» 
поэмасының көркемдік жүйесіндегі пегізгі тірек болып тұрған драмалық тартыс мәселесіне 
тоқталуды  жөн  көрдік.  «Нартайлақ-Айсұлу»  поэмасындағы  негізгі  тартыс  Айсұлу  мен 
Нартайлақтың  бір-біріне  ғашық  болып,  сөз  байласқан  тұсынан  басталады.  Себебі  екі 
ғашықтың  қосылмайтынын,  олардың  махаббаттарына  көп  бөгеттер  кездесетінін  автор 
алғашқы  баяндауынан-ақ,  білдіріп  өтеді.  Жалпы  алда  болар  оқиғадан  хабар  беріп  отыру 
Шәкәрім  стиліне  тән  құбылыс.  Мұндай  оқиғадан  хабар  беру  тәсілі  «Қалқаман-Мамыр», 
«Еңлік-Кебек» поэмаларында да бар. Автор алғашқы : 
Естілер көп жазады әңгімені, 
Жазбайды ермек үшін әлденені. 
«Жиреніп жаманынан, жақсыны ұғып 
Алсын»деп жазады өнегені: 
Залымды жек көргізіп, күйгізеді, 
Ақ жүрек әділетті сүйгізеді. 
Өгейлік, өзімшілдік, бақ-күндестік, 
Мейірімсіз  залалкесті  білгізеді.-,[2.394.]  деген  шумақтар  арқылы  поэма  жазудағы 
мақсатын бідіріп кетеді. Поэмадағы қарапайым тұрмыстық тартыстан басталатын оқиға өрби 
келе, ел, жер мәселесіне байланысты оқиғаға ұласады. Айсұлу мен Нартайлақтың бір-біріне 
қосыла алмауларының бірнеше себептері бар. Олар да Қалқаман мен Мамыр сияқты аталас 
туыстар. Бірақ шиеленіскен оқиға соңына таман билік ету құқығына ие болған Қандығатай : 
«Қосады  немерені  шариғаттан  деген  билік  айтады.  Сонда  -  поэмадағы  тартыс  әйел  адам 
басындағы өз билігі жоқтық пен жетімдер тағдырының жаны ашымас туыстардың қолында 
болуы  мәселесінен  шығады.  Шәкәрім  шежіреші  ақын  ретінде  әр  оқиғаға  қатысты 
адамдардың  тарихи  өмірлерінен  де  хабар  беріп  отырады.  Мұның  өзі  Айсұлу  мен 
Нартайлаққа  байланысты  оқиғаның  тарихи  жағынан  нақтылы  болған  оқиға  екеніне  дәлел 
бола  алады.  Нақтылы  тарихи  оқиға  мен  әдеби  тарихилықтың  арасындағы  ерекшеліктер 
туралы айтылған пікірлердің біріне тоқтала кетсек: «Ақынның мақсаты шынымен болғанды 
емес,  не  болуы  мүмкін,  мүмкіндіктен  әлде  кездейсоқтықтан  ба,міне,  осыны  жеткізу. 
Тарихшы  мен  ақынды  бір-бірінен  өлең  өлшемін  қолданады,  екіншісі  қолданбайды  деп 
ажыратпаймыз.  Бірақ  олардың  айырмашылығы  мынада:  біріншісі  өмірде  болған  оқиғаны 
айтса, екіншісі болуы мүмкін болған оқиғаны айтады.Сондықтан да поэзияның ерекшелігі- 
ол тарихқа қарағанда маңызды әрі философиялық мәні бар нәрселер жайлы, ал тарих жалпы 
халық жайлы айтады. » [3.67-68.] Miнe осы арадан тарихи шындық пен көркем шындықтың 
арасын ажырататын негізгі критерийлер шығады. 
Шәкәрім  тарихи  оқиғалар  мен  жер-су  атауларының  тарихын  жетік  білген. 
«Нартайлақ-Айсұлу»  поэмасында  ақын  тарихи  атаулардың  мән-мағынасын  аша  отырып 
поэма оқиғасына байланысты негізгі тартысты ашып отырады. Мәселен, 
Сол тастың жырасында бір үңгір бар, 
Жатуға екі кісі болмайды тар. 
Ол тасты «Айсұлудың Ақтасы » деп, 
Атапты бізден гөрі бұрынғылар, 
-
 
дей  келе,  негізгі  тартыс  басталатын  оқиғаға  әкеледі.  Шығарма  соңындағы 
шиеленісті  жағдайға  апаратын  трагедиялық  шешім  басы  Айсұлуды  :  «Балғаның  тірісінде 
Айсұлуды Матайға бермек болған баталасып» деген жолдардан басталады. Алайда болашақ 
күйеуіне  Айсұлудың  да,  Балғаның  да  көңілдері  толмай,  қалың  малын  алмай  қашқақтап 
жүреді.Олардың  мұндай  пейілін  сезген  құдасы  баласына  Ханым  деген  қызды  алып  береді. 
Ақын алдыда болатын оқиғаларға себепші болатын Ханым қыз туралы да бір ауыз сөз айтып 
кетеді.Сол  арқылы  Ханымның  мінезін  байқатады.  Себебі  Ханым  мен  Айсұлу  арасындағы 
күндестіктен туған қақтығыс нәтижесі бүкіл поэма оқиғасының аяқталып, шешімге әкеледі. 
«Тантық  қыз  Ханым  деген  ол  алғаны,  Аузына  келген  сөзді  шатар  еді.»  -  ,  деген  жолдар 
Айсұлу тағдырындағы қатыгез де, ақымақ әйелдің бір қырынан көрсететін жолдар. Поэмада 
бір-бірімен байланысты ұсақты-ірілі тартыстар көп. Олар: Айсұлу- Ханым, Айсұлу- Барғана, 
Айсұлу-  Барлы,  Нартайлақ-Барлы,  Нартайлақ-  Самсы  арасындағы  оқиғаларға  байланысты 
өрбиді.  Бір  қарағанда  әр  тартыс  жеке  оқиғаларға  құрылғандай  көрінгенімен  барлық 
қақтығыс  пен  тартыс  негізгі  идеяны,  адам  бостандығы,  адамгершілік  байланысты  идеяны 

75
 
Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
 
 
ашуға бағытталады. 
Жалпы  поэма  кейіпкерлері  көп,  оқиғасы  шиеленіскен  болса  да  олардың 
әрқайсысының  өз  орындары  бар.  Оның  үстіне  шығарма  шежіре  үлгісінде  келетіндіктен 
окиғаға  қатысушылардың  барлығы  да  тарихта  болған  деуге  болады.Қазақ  қызының 
басындағы  тарихи-әлеуметтік  жағдай  мен  ру  аралық  тартыстар  бой  көрсететін  поэма 
соңында Айсұлу өлімі үшін Нартайлаққа жер, мал құнын төлеген Матай руының ауылы бұл 
арадан  көшіп  кеткенін  көрсетеді.  Мұндай  даулы  оқиғалардан  кейін  «Еңлік-  Кебекте»  де 
Матайлар  жерлерін  тастап  көшкені  мәлім.  Олай  болса,  көрші  отырған  екі  ру  Тобықтылар 
мен  Матайлардың  жер  дауына  байланысты  оқиғалардың  тарихи  шығуына  қанық  ақын  өз 
шығармасындағы негізгі тартысқа байланысты кірістіргені орынды деп санаймыз. 
Шәкәрім Нартайлақ пен Айсұлу арасындағы махаббат мәселесін көп суреттеп 
жатпайды. Ақын: Айсұлу ол кезінде он бесте екен; 
Күн сайын ол араны қылған мекен. 
Бірге ойнап Нартайлақпен сол үңгірде, 
Байласқан асықтыққа белді бекем, 
-
 
деп,  белді  бекем  буған  деген  сөздермен  ғана  береді.  Десек  те,  сол  замандағы  қыз 
баланың жігітпен оңаша кездесіп жүруінің өзі шынайы махаббат нәтижесі деп түсіну керек 
деп  ойлаймыз.  Сондықтан  болар  ақын  олардың  бір-біріне  сыр  ашып,  ғашықтық  сөздерін 
айту  сәттерін  суреттемейді.  Шәкәрім  қыздың  Нартайлаққа  өзінің  өгей  ағасынан  көрген 
қорлығын айтып мұң шағуы арқылы негізігі орталық тартыстың басын ашады. Қыз сөзінен 
кейін жігіт алып қашу туралы ойын айтады. Бауырмал мінезді Айсұлу сіңілісі Күнсұлудың 
да қорлықта жүргенін айтады. Ақынға сөз берсек: 
Қыз айтты: «Күнсұлуға қоштасайын, 
Айттым ғой, күң болмақшы оның жайын. 
Оны да реті келсе бірге алып қаш, 
Бола алсақ ертең кешке мұнда дайын. 
Тайлақжан, аз күн көрдім қызығыңды, 
Мандайда тағдыр жазған сызығымды. 
Босатпай, егер кетсем ұзатылып, 
Жіберем Күнсұлуға жүзігімді  
Сол жүзік тиісімен өз қолыңа, 
Құрбанмын, кел де алып каш, мен жолыңа. 
Алты айлық құрсағымда балаң жатыр, 
Тапсырар соны өзіңе күн болар ма?» 
-
 
деп,  Нартайлақтың  енді  не  үшін күресетінін, не  үшін  тартысқа  түсетінін  айқындап 
береді.  Осы  үзіндідегі  шағын  ғана  деталь  жүзік  болашактағы  трагедиялық  оқиғалардың 
жиынтық бейнесіндей. Себебі оқиға желісі ары қарай осы жүзіктің Нартайлақ қолына түспей 
қалуымен жатғасады. 
Поэмада  негізгі  идеяны  қозғаушы  образ  ретінде  Айсұлу  бейнесі  алынады.  Шәкәрім 
Ақтас үңгірінің Айсұлу ағымен аталуын басында баяндап өткендей, Нартайлақпен екеуінің 
махаббат  байланысына  да  өзі  себепкер  болғандай  әсер  береді.  Айсұлу  поэмада  өз  сөзіне 
берік, сүйгеніне адал, ақылды қыз болып суреттеледі. Оньң қанша қиындық көріп, таяқ жеп 
жүрсе  де,  өзінің  адам  деген  атын  биік  ұстап,  тағдыр  салған  іске  аса  мойымай  күреске  бел 
буғанынан көреміз. Жеңгесімен болған диалогга: Айсұлу айтты ызалы күлкіменен: 
«Барлыға қосылмайды менің денем, 
Не басқа біреу алар, не жер алар, 
Ол сырды жасырмаймын сырды сенен», 
-деп төтесінен тартады. Мұндай мінез сол кездегі кез келген қыздың қолынан келетін 
шаруа  емес.  Айсұлу  бойында  Шәкәрімнің  адамгершілік  идеясына  тән  қасиеттер  көп. 
Мәселен қаншама жауыздық істеген ағасына кешірім жасап : 
Сәлем де үш қайтара Барғанаға 
Тапсырдым аруақ пенен Аллаға 
да. 
Әжемнен тумаса да, әкем бірге, 
Бармайды аузым оны қарғауғада, 
-дейді.Сондай-ақ, ақылды Айсұлу Күнсұлудың да жағдайын ойлап, жеңгесіне оны да 
аманат тап тапсырады. Мұнда ол : 
Барғана екеуіңнен бір тілегім, - 
Кетпесін ақиретте сізде кегім. 

76
 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. 
 
 
Беріңдер Күнсұлуды сүйгеніне, 
Самсыға қор болмасын жеткіншегім! 
-деп  өз  басындағы  қайғылы,  аянышты  хал-ахуалға  қарамай  сіңілісін  құтқаруды 
ойлайды.  Поэманың  бас  кейіпкерінің  бірі  Айсұлу  батыл  болғанымен,  екінші  бас  кейіпкер 
Нартайлақ қаһармандык дәрежеге жете алмайды. Олай дейтініміз сүйгені үшін ашық күреске 
де бірден шыға алмаған Нартайлақ үнемі сәтсіздікке ұшырай береді. Айсұлудың Былқылдақ 
жеңгесін  шығарып  салып  тұрып  қайтсең  де  Нартайлаққа  жүзігімді  бер  деп  тапсырады. 
Асығыс  атқа  қонған  Нартайлақ  жолда  Самсының  кедергісіне  жолығып  тағы  да  екі  айға 
кешігеді. Ол жараланып келгенде де ел адамдарынан не үшін жараланғанын жасырады. Бұл 
Айсұлуды құтқару жолында Нартайлақтың не еліне сенбеуінен, не оны ешкім қолдамауынан 
деуге  болар  еді.  Бірақ  оқиға  соңында  Айсұлу  үшін  құн  сұрау  сәтінде  ел  адамдары  мәселе 
шешуге араласады. 
Соған  қарағанда,  Нартайлақ  өзінің  Айсұлумен  арадағы  қарым-қатынасындағы 
туыстық  мәселеге  байланысты  руластарынан  қымсынған  сияқты.  Бұл  да  Нартайлақ 
мінезіндегі  бостықты  аңғартады.  Әр  күнін  тозақтың  отында  өткізіп  жүрген  Айсұлу  бұл 
мезгілде  айы-күні  жетіп  босанады.  Томан  күннің  арқасында  бала  да  анасы  да  бір  ажалдан 
қалады.  Бірақ  қоршаған  дүниедегі  барлық  әділетсіздік  қаршадай  қыздың  басына 
үйілгендіктен,  жас  өмір  өзіне  -  өзі  қол  жұмсап,  қыршынынан  қиылды.  Айсұлу  бейнесі 
арқылы өз бостандығы мен махаббаты, адамгершілік пен әділеттілік жолында құрбан болған 
қазақ қыздарының асқақтық болмысын көрсететін бейне. 
Жалпы,  Нартайлақ  образы  кеңінен  ашылмаған  бейне  ретінде  көптеген  зерттеушілер 
өз пікірлерін білдірген.(Қ. Мұхамедханов, М. Мағауин,т.б.) Мәселен, ғалым Б. Әбдіғазиұлы: 
«Нартайлақ  та  өзгелерден  ерекше  адам  емес.  Қарапайым  ел  азаматтарының  бірі.  Шәкәрім 
үшін  «Қаранайдың  бір  жалғызы»  ғана.  Поэманың  бас  кейіпкері  болғанымен  Нартайлақ 
образы шын мәніндегі көркемдік дәрежесіне жете алмаған оның қимыл-әрекеті босаң, тіпті 
кей сәтте нанымсыздау көрінеді. 
Шәкәрімнің  бұрынғы  дастандарындағы  ғашық  жігіттер  Қалқаман  мен  Кебек  өз 
мақсаттарына жету жолында өмірінің соңғы сәтіне дейін күресіп өтсе, Нартайлақты олай деу 
қиын.  Поэмадағы  Нартайлақтың  қатысуымен  өтетін  тартыс  сахналары  әлсіз.  Ол  ғашық 
жарының  тағдырына  ара  түсіп,  өз  махаббаты  жолында  құрбан  болмайды,  бар  қолынан 
келгені  оқиға  драматизміне  ілесу,  қайғының  орнын  толтыру  ғана  болады.  »,-  деп,  [4.  148.] 
Нартайлақ бейнесінің осал тұстарын көрсетеді. 
Шәкәрім  шығармашылығына  тән  адамгершілік,  кешірімшілдік  идеясы  «Нартайлақ-
Айсұлу»  поэмасында  да  бар.  Айсұлудың  өзіне  қастық  істеген  ағасы  мен  жеңгесін  кешіруі, 
Нартайлақтың Самсының күнәсін кешуі сияқты эпизодттар жалпы адамгершілік мәселесіне 
байланысты алынған. 
Соны ойлап аяды да қолын шешті, 
Шынымен екеуі де кештік десті. 
«Қызғану Айсұлуды айып 
емес»,- Десті де дұспандықты 
мүлде кесті, 
-
 
деген шумақтардағы негізгі идея Шәкәрім ұстанған жалпы адамгершілік мәселесінен 
шығады.  Қорыта  айтқанда,  «Нартайлақ-Айсұлу»  поэмасындағы  негізгі  тартыс  жүйесі 
Нартайлақ  пен  Айсұлудың  махаббат,  бостандық  үшін  күресіне  құрылған.  Ал,  калған 
кейіпкерлер  сол  тартыстың  туып,  өрістеуіне  қызмет  етеді.  Поэманың  басты  кейіпкерлері 
Нартайлақ  пен  Айсұлудың  өз  махаббаттары  үшін  тартысқа  түсу  сәттерін  талдай  келе  ең 
белсенді  кейіпкер  Айсұлу  екеніне  көз  жеткіздік.  Сондыктан  да,  халық  жадында  жер 
атаулары Айсұлудың есімімен байланысты сияқтанған сияқты. 
1 .Мұхамедханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы // Семей таңы, 1988,3 тамыз. 
2.
 
Шәкәрім. 2 томдыц шығармалар жинағы. —Алматы: Жібек жолы, 2006. -5216. 
3.
 
Аристотель . Поэтика.- М: Гослитиздат, 1957 
4.
 
Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім: дәстүр және көркемдік. Монография. Үш биік -Семей. 
2007.-225 б. 
Резюме 
В статье рассматривается проблемы конфликта героев в поэме « Нартайлак - Айсулу». 
Summary 
Problems the systems of the conflict in poem “Nartailak-Aysuly” are considered in article in 

77
 
Весіпниі: КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
 
works Shakarim. 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: