ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР

127
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
немесе:
Шолпан жұлдыз жар алсаң,
Кіргізеді көркіңді-ай
Қызықтықпен өткен күн
Болмай кетер бір күндей (Майлықожа).
Сол  сияқты  қазақтың  танымында  қыздың  да  жас  шамасына 
сəйкес  кескін  келбеті,  сымбаты,  жүріс-тұрысы,  мінезі,  киімі  түгел 
таңбаланған:
Бұраңдап ақ моншақтай керілген қыз,
Оздырдың салтанатты еліңнен қыз.
Сəулесі ақ жүзіңнің жерге түссе,
Реңің сары алтындай көрінген қыз.
Бұлаңда дəурен өтпей басыңнан қыз,
Лебізің, сөзің шырын, маржан тісің,
Кеткісіз келген адам қасыңнан қыз...
Сөйлесең сүт шығады сөзіңнен қыз,
Құрбыңа салтанатың білінген қыз...
Қамқа бөрік, камзол бешпет, алтын ілгек,
Ақ көйлек, зер шашақтан киінген қыз 
Ақын-жыраулар  тілінде  «қазақ  əйелінің»  сұлулығы  да 
адамгершілік, этикалық, эстетикалық құндылықтармен сабақтасып, 
бағаланады: 
Алғаным Əли ағаның қызы еді.
Қас арудың өзі еді,
Маңдайы күнге тимеген,
Желге шашы үрмеген,
Серпіліп адам беті көрмеген  (Доспамбет жырау).
Қазақ тарихы мен мəдениетіндегі «қазақ əйелінің» мəнін эпостық 
жырлар мен ақын-жыраулардың шығармаларында сипатталғанкиiм 
атаулаpы,  олардыңғажайып  өнеp  туындысы  іспеттіалуан  түpлi 
топтаpы  мен  байлығы,жаpқындылық,  pомантикалық  pеңкі  «қазақ 
əйелі»  бейнесін  тануға,  əp  адамды  киiмiне  қаpап,  тегiн,  жасын, 
əлеуметтiк жайын ажыpатуға  көмектеседі:

128
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Yшiншi тiлек тiлеңiз 
Yшкiлсiз көйлек кимеске;
Yлдемен басын оpаған, 
Семсеpмен шашын таpаған;
Қыздаpына қызыл ала тонкигiзiп, 
Қыpмызыға малдыpып (Бұқар жырау).
Мысалы,  өзiнiң  баp  мəндi  өмipi  мен  тұpмысы  кең  даламен 
бiте  қайнаған  қазақ  үшiн  жайлауға  ия  жаңа  жұpтқа  көшу  ең  бip 
үлкен  салтанат,  қуаныш  болған.  Сондықтан  көшкенде  жүк  аpтқан 
түйелеpдiң үстiне кiлем жауып, өздеpi де сəндi киiнуге тыpысқан. 
Мұны «Қыз Жiбек» жыpындағы көшпен кетiп баpа жатқан қыздаpдың 
киiмiнен анық байқауға болады: 
Бip қыз кетiп баpады, 
Шытыpма көйлек етiнде 
Hұp сəулесi бетiнде... 
Шолпанның туған жұлдызы 
Кигенi алтай қыpмызы...
Танадай көзi жаpқылдап, 
Алтын шашбау шашында... 
Оpта бойлы дембелше 
Алтынды қамзол жейдеше... 
Қаpа жоpға – мiнгенi, 
Қаpа тоpқа – кигенi... 
Танадай көзi жалтылдап, 
Алтындай кебiс саpтылдап, 
Көштi таpтып баpады...
Демек,  талғам  мен  салтанаты  жаpасқан  қазақ  əйелінің  киiмiн 
ұлттық  мəдениеттiң  жаpқын  көpiнiсi  адам  жанына  лəззат  беpiп 
қана  қоймай,  еңсесiн  көтеpіп,  санасына  ұлттық  сəуле  құяды.
Сондықтан  тiлiмiзде  сақталған,  əсем  жыpлаp  аpқылы  жатталған 
қазақ қыздарының киiм атаулаpы – халық мұрасының озық үрдісін 
жаңғыртушы,  танымдық-тəpбиелiк  мəнi  бар  ана  тiлiмiздiң  асыл 
қазынасы iспеттi. 

129
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Мысалы, Қыз Жiбектiң киiмi былай суpеттеледi: 
Өзi он төpт жасында-ай 
Кебiсiнiңөкшесi
Бұқаpдың гауhаp тасындай. 
Ақ маңдайы жалтылдап, 
Танадай көзi жаpқылдап, 
Алтын шашбау шашында-ай 
Қыз Жiбектiң дидаpы 
Қоғалы көлдiң құpағы 
Көз сипатын қаpасаң, 
Hұp қызының шыpағы 
Дүp жауhаp сыpғасын
Көтеpе алмай тұp құлағы
«Қазақ  əйелін»  сипаттайтын  ұлттық  стереотиптердің  тек 
отбасындағы  қызметімен,  ия  сұлулық  сипатымен  ғана  шектелмей, 
оның  қазақ  қоғамындағы  əлеуметтік  орны  мен  парасат-пайымына 
қатысты  белгілі  этнограф-ғалым  Х.Арғынбаев  келтірген  екі 
деректі  атап  көрсеткіміз  келеді:  1.  «Жұпар  қорығы»  туралы  аңыз-
əңгіме:  Көп  жылдар  бойы  еліне  жайлы  қоныс  іздеген  Асан  қайғы 
Жиделібайсынға  көшпек  болып,  дайындыққа  кірісіпті.  Мұны 
естіген жесір жеңгесі Жұпар бəйбіше қайнысына келіп, жөн сұраса, 
Асан қайғы үш жылға дейін төрт түлікті төлдетпей, ту ұстап, 
қоңдандырып алып, қозғалатындығын айтады. Жұпар бəйбіше көш 
жолында кездесетін қандай қиындықтардың бар екенін сұрағанда, 
Асан  қайғы  жол  үстінде  «Хан  қорығы»  деп  аталатын  көлемді 
жайылымның кездесетіндігін айта келіп, ол арадан тоқталмай тез 
өтпесе,  қарақшы-хан  жендеттерінің  елге  жəбір  көрсететіндігін 
баяндайды. 
Жұпар  ауылына  келіп,  дереу  дайындыққа  кіріседі,  отыз  ұлына 
біркелкі киім, қару-жарақ, он ақ боз ат, он қара ат, он торы ат 
дайындайды.  Ту  бие  етін  мейіздей  кептіреді.  Екі  жылқының 
терісінен саба тіккізеді. Киіз үй жабдықтары мен үй жиһаздарын, 
ыдыс-аяқты мұқият əзірлейді. 
Мерзімді үш жыл өткен соң, Асан қайғы жолға шығады. Ал Жұпар 
балаларымен əдейі көш соңында болады. Асан қайғы Хан қорығынан 
суыт өтіп кетеді де, Жұпар көші қорықтың дəл ортасына келгенде 

130
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
қасақана арбаның мұрындығын сындырады. Бар жүкті түсіріп, көп 
малды қорыққа еркін қаптатып, еру болып қалады. Бұл жағдайды 
естіген Хан нөкерлерімен дереу аттанады. Мұндай істің боларын 
алдын-ала білген Жұпар сақадай сайланған ұлдарын түгелдей ауыл 
маңындағы биік төбе сыртына бой тасалатып қояды. 
Сөйткенше  болмай  Хан  да  жетіп,  бəйбішеден  жөн  сұрайды. 
Сонда Жұпар: «Алдияр тақсыр, жесір əйел едім, көш жөнекей осы 
араға  келгенде  арбам  қирап,  көшкен  елден  қалып  қойдым.  Алсаң 
бас міне, əйтпесе, төреңізге құлдық, көш жөнекей болса да сусын 
ішіңіз», – дейді.
Хан сөзге келіп, дəм татуға ризашылық білдіреді. «Ханиеме ашық 
далада  дастархан  жаймаймын,  үй  тігіңдер»,  –  деп  келіндеріне 
бұйрық  береді  Жұпар  бəйбіше.  Дереу  8  қанат  ақ  үй  тігіліп, 
мейізделген сарқымыз сапырылады да, тай қазандар да көтеріледі. 
Сол уақытта ауыл сыртындағы биік төбенің қалтарысынан қару-
жарақ асынған ылғи ақбоз атты он жігіт шыға келіп, бəйбішенің 
алдын ала айтуынша, қатар түзілген үйінде Хан отырған үйге келіп 
түседі. Қару-жарақтарын үйдің іргесіне сүйей салып, сəлем беріп, 
үйге  кіреді  де  бəйбішеден  төмен  қаз-қатар  отырысады.  Əлден 
уақытта жаңағы төбеден он қара атты, одан соң он оры атты 
жігіттер  жоғарыда  айылған  тəртіппен  үйге  кіріп,  отырысады. 
Жігіттердің біркелкі , жарасымды киімдері мен қару-жарақтары, 
өздерінің  сұстылығы  мен  əдептілігі,  үй-ішінің  салтанатымен 
көрсетіліп  жатқан  сый-сияпат  ханға  əбден  ұнағандықтан,  ол 
шешіле  сөйлеп,  əңгіме  арасында  «Мына  жігіттердің  бəрі  де 
өз  балаңыз  ба?»,  деген  сауал  қояды  бəйбішеге.  Сонда  бəйбіше: 
«Хан  жаманы  жер  қориды,  əйел  жаманы  ер  қориды»,  деген  ғой 
бұрынғылар, мен еріме өзімнің үстіме тағы екі əйел алғызған едім. 
Үшеумізден осы отырған 30 ұл туды, бəрі де өзімдікі ғой» депті. 
Хан  сөзден  жеңіліп,  қызғыштай  қорып  жүрген  жерін  бəйбішеге 
беріп,  оларды  сол  арада  қалдырыпты.  Осыдан  барып,  бұл  қорық 
ақылды  бəйбішенің  атымен  «Жұпар  қорығы»  атаныпты  дейді 
халық аңызы» (Х.Арғынбаев. Қазақтың мал шаруашылығы жайында 
этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969. 37-б.).
2. «Сəн салтанат құруды көксейтін ірі байларды былай қойып, 
өз  шаруасы  өзіне  жетерлік  орта  қазақ  семьясының  ең  алдымен 
əйел салтанатына көңіл бөлгендігін кім жоққа шығарады. Шамасы 
келген  семьяда  киімнің  асылын  əйел  киетіндігі,  алтын-күмістен 

131
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
жасалатын өте қымбат сəнді əшекейлердің əйелге арналатындығы, 
өте  əдемі  жəне  қымбат  ер-тұрмандар  мен  жүрісі  жайлы 
жорғалардың,  əдемі  сəйгүліктерді  парлап  жеккен  пəуескелердің 
əйелге арналатындығы кімге құпия? Əйел сыйламайтын халық та 
мұндай жағдай кездесер ме екен? Əрине, жоқ. «Əйел – ердің көркі» 
деген  қағида  халық  творчествосында  тегін  тумаған  болар.  Аты 
аңызға  айналған  ақылды,  тапқыр  аналардың  ісін  кейінгі  ұрпаққа 
үлгі  есебінде  əңгіме-жыр  ету  ауыз  əдебиет  үлгілерінде  өте  жиі 
кездеседі.  Халық  оларды  мадақтап,  мақтан  етеді»  (Х.Арғынбаев. 
Қазақ  халқындағы  семья  мен  неке:  тарихи-этнографиялық  шолу. 
Алматы: Ғылым, 1973. 72-б.).
Осы тектес «қазақ əйелі» болмысын сипаттайтын тілдегі таңбалық 
бірліктердің мазмұны халықтың дүниетанымы мен этноболмыстық,  
рухани  мəдениетінен,күнделікті  тұрмыс-тіршілігінентуындап,  өмір 
сүрген  ортасына  сəйкес  психологиясы,  əлеуметтік  қызметі  мен 
қоғамдағы орны туралы дерек береді.
Қорыта  айтқанда,  «адам  өзінің  əлемге  деген  көзқарасын, 
дүниетанымын,  өзіндік  «əлем  бейнесі»  тілдің  қызметі  арқылы 
қалыптастырады,  ал  əрбір  тілдің  ішкі  өзгешеліктері  бар 
болғандықтан,  əрбір  тіл  өз  ерекшелігімен  «əлем  бейнесін»  өзгеше 
қалыптастырады»,  –  деген  антропоөзектік  бағытқа  сай  қазіргі 
əлемдік тіл білімінде қалыптасқан қағиданы қазақ дүниесін, қазақ 
əлемін сипаттаған қазақ тілі деректері дəлелдейді.

132
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
ЗАМАНА СЫНЫ ЖƏНЕ ƏЙЕЛ ПАРАСАТЫ
Мақсат АЛПЫСБЕС,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті
Тарих факультетінің профессоры, 
тарих ғылымдараның докторы
ҰЛТ ШЕЖІРЕСІНДЕГІ АЙТУЛЫ 
ЕЛ АНАЛАРЫ МЕН ХАНЫМДАР
1465-1487  жылдары  аралығында  380  жылға  жалғасқан  Қазақ 
хандығы  құрылғанына  550  жыл  толуына  орай  тарихи  деректерді 
сөйлетуде,  хандық  дəуірдегі  ұлт  мəдениеті,  тұрмыс-тіршілігі,  өмір 
сүру  дағдылары,  неке  құру  рəсімдері  мен  отбасылық  дəстүрлері 
туралы тарих өрбітіп баяндау маңызды. Бұл мəселе бұқара əлеуметтің 
тарихи  санасын  қалыптастыру  мен  ұлттық  құндылықтарды 
дəріптеуге,  қазақ  халқына  тəн  əдептері  арқылы  мəдени  адам 
болмысының кемелденуіне қызмет етеді.
Қазақ  хандығы  жайлы  сөз  қозғап  айтқанымызда,  оның  тарихы 
туралы  зерделі  сөз  айтанымызда,  тек  қана  хандық  тарихының 
саяси  қырларына  ған  тоқталмай-ақ,  хандықа  аясында  дамыған 
қазақ  қоғамы,  оның  шаруашылық  тұрмысы  мен  қатар  əлеуметтік 
күнделікті  өмірі,  əлеуметтің  қалыптасу  мен  дамуы  жайында  да 
айтып отыру керек. Соның бір маңызды институты – отбасы, неке, 
туыстық қарым-қатынастар жəне соған байланысты басқа да əлеумет 
тарихы мəселелері жатады. Қазақтың шаңырақ, отбасы дəстүрлері 
тарих  жəне  этнография  ғылымында  отбасы  түрі,  əке  мұрасы  мен 
мұрагерлік құқы, туыстық қарым-қатынастар, туыстық жүйе құрау 
реті, дəстүрлі отбасыға тəн əйел жағдайы, бала асырап алу, көп əйел 
алу  салты,  бала  тəрбиесі,  қонақ  қабылдау  дəстүрі,  мəйітті  жерлеу 
жəне оның артын күту дəстүрі сияқты мəселелер зерттелген [1]. 
Қазақ тарихы, хандық тарихы туралы əртүрлі дерек көздері бар. 
Ол, əрине, қазақ ортасында болған, бақылаған сырткөз, жатжұрттық, 
көрші  елдердің  өкілдері,  елшілері,  саяхатшылары,  саудагерлері 
болған. Сондай деректердің ішінде қазақтың бала тəрбиесі, үйлену 
салттары,  қазақ  баласының,  қазақ  əйелінің  зерделілігі  айтылады. 
Ал  енді  қазақтың  өзіндік  тарихи  деректерін  айтатын  болсақ, 

133
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
бұған тарихи жырлар, шежірелер, əртүрлі əдеби нұсқалар жатады. 
Қазақтың отбасы рəсімі мен салт-дəстүрлерінің бір саласы дүниеге 
ұрпақ əкеліп, бала тəрбиелеу, некелесу, отау құру, үйлену мəселелерін 
қамтиды, енді бірі жерлеу рəсімдерімен байланысты. 
Шежіре сөйлетіп, тарих хаттаған ұлт тұлғалары – М.Ж.Көпейұлы, 
Н.Наушабайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Тынышбайұлының еңбектері 
тəуелсіздік  алған  жылдарда  жарияланып,  қайта  жарыққа  шықты. 
Шежіре дегеніміз халық жинаған тарихи білім, бұқара əлеуметтің 
насабнамалық  жадысы.  Халық  əйгілі  тарихи  тұлғалардың 
өмірбаянына қатысты оқиғаларды ұжымдық есте жақсы сақтайды. 
Осындай жадыға тоқылған сөзді ескі сөз, шежіре деп атайды. Қазақ 
қауымының өткен дəуірдегі рухани өмірі мен тұрмыс-тіршілігі туралы 
шындықты айтатын мағлұмат көзінің бірі – осы халық шежірелері, 
ескі  сөзі,  батырлық  жəне  тарихи  жырлар.  Қазақ  хандығының  да, 
қазақ халқының да тарихына қатысты тұжырымдамалық мəселелер 
тек қана қазақ шежіресі арқылы қамтылады. 
Қазақ жерінің əйгілі тарихи адамдары, қасиет тұтқан тұлғалары – 
бойына құт дарыған əулиелері, берекелі байлары, қадірлі ақсақалдары, 
аты ұранға айналған батырлары, дана билері туралы маңызды тарихи 
деректер осы қазақ шежірелерінен табылады. Шежірелер əуелден-
ақ қазақтың асыл бабалары жинаған өмір тəжірибесі ұрпаққа жету 
үшін рухани дəстүр ретінде жалғасқанын осы мысалдар айғақтайды. 
Қазақтың  батырлық  жырларында  айтылатын  маңызды  ой  –  елді, 
жерді  қорғау,  бұл  істің  өзі  мемлекетке,  мемлекетшілді  санаға  тəн 
отаншылдық сезім, туған жерді аялаумен тығыз байланысты. 
Шежірелерде  халықтың  есінде  сақталған  тарихи  тұлғалар 
туралы  айтылатын  болса,  көбіне  əділ  билер,  төрелік  құрған  хан, 
сұлтандар,  елге  береке  бітірген  мырзалар,  ержүрек  батырлар, 
даналық  дəнін  шашқан  ақындар  жайлы  айтады.  Сонымен  қатар, 
қазақ шежіресінде қазақ қоғамында жасаған  айтулы ел аналары мен 
ханымдар туралы да деректер молынан айтылады.  Қазақтың халық 
шежіресін  айтушылары  əйел  затын  шежіреден  қалдырған  емес. 
«Құда – мың жылдық», «қарға тамырлы қазақпыз» секілді мақалдар 
қазақ  халқының  ру-руға  қосылып  одақ,  бірлік,  бірлестіктер  құру 
сатысынан бірегей қазақ ұлтына айналуда қыз бала, одан əйел бала, 
одан келіп бəйбіше атанған əйел затының орны, маңызы ерекше зор 
болғаны көрініп тұр. Қазақ  адамдары «біз қарға тамырлы қазақпыз», 
«құдандалы  сары  сүйекпіз»  деп  сөйлейді.  Осы  нақылдарда  бір 
қырынан қазақ шежіресіндегі əйел затының орны көрсетіліп тұр. 

134
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Бұрынғы  ескі  сөз  халық  шежірелері  де  ел  анасы  болған,  ерге 
ақылшы,  екі  елдің  арасын  қосуда  ақылдылығы,  даналығымен  ел 
аузында есімі сақталған аналар туралы тарихта айтылып отыратын 
болған.  Әсіресе,  елге  келін  болып  түскен,  елді  өсірген  аналардың 
аты даңқты болған. Жақсы ана болатындай қыз тəрбиелеп өсіру – 
тым  арғы  замандардан  –  сақа  дəуірінен  сақталып  келе  жатқан  игі 
дəстүр. Түрік дəуірінде де, қазақ заманында да солай болды. Құмай-
ана,  Тумарыс  ана,  одан  соңғы  тарихи  эпос  жырлардағы  Құртқа 
ана, Гүлбаршын ана. Жиренше шешеннің жары əрі ақылшы серігі 
Қарашаш ана. Домалақ ана, Қызай ана, Болған ана, Айша бибі, беріде 
– Айғаным, Айпара, Зере бəйбіше, Күнжан, Айғыз, Шоқанның анасы 
Зейнеп.  Тоғжан  Самай  қызы  –  Жəмішбай,  Кемпірбай,  Сақау  ақын 
заманында болған атақты ақын əйел.
Абылайдың əйелі Топыш ханым, Кенесарының қарындасы Бопай 
ханым, бұлардың есімі барша қазаққа əйгілі. Ұлтқа-ұлысқа ұя болған 
аналарды  ел  ұстайтын  ер-отағасымен  қосып  атау  шежірешілердің 
жадынан еш шықпаған. Өйткені қазақ халқы «Ер жерді сақтайды, 
қыз ұлтты сақтайды» деген берік ұғымды ұранмен ұғындыра білген. 
Руыңды  сақтаймын  десең  –  ұл  өсір,  ұлтыңды  сақтаймын  десең 
–  қызыңды  тəрбиеле  деген.  Сəдуақас  Мұсаұлы  Шорманов:  Дінін 
күткен  шын  молла  пірден  артық,  ерін  күткен  жақсы  əйел  елден 
артық.  /Мысырда  патша  болып  тұрсаңдағы,  болмайды  өсіп-өнген 
жерден артық, – деп айтқан. Мəшһүр Жүсіп жазатын Ұлбикенің аты 
да əйгілі.
Сонымен,  шежіреде  гендерлік  жағынан  тарихқа  қатысты 
мəліметтер көбінесе ер кіндікті адамдардың ата-тектерін өрбітумен 
қатар  əйел  заты  туралы  да  айтуды  ұмытпаған.  Ескі  заманда 
көшпелілердің  дəстүрлі  əлеуметтік-шаруашылық  қатынастары, 
институттары патриархалдық сипатта дамумен тікелей байланысты 
болған соң, ер адам туралы мағлұматтар артық айтылады.  Алайда, 
түрік дəуірінен сақталған тас мүсін  ескерткіштерінде де ер адам мен 
əйел  адам  қатар  бейнеленген.  Мүсіндерді  зерттеген  ғалымдар,  мүсін 
тастардағы əйел бейнесінің қалыптасуы халықтың жартылай көшпелі, 
жартылай  отырықшы  тұрмыспен  байланысын  білдіреді  деген,    бұл 
байланыс  рудың,  адамдардың  мал-жанның  қорғаушысы  деп  саналған 
отбасы,  ошақ  қасының  құдай  анасы  –  Ұмайдың  бейнесінің  тууына 
түрткі болды дейді. От ана, Бай ана, жарылқа, деген тілеу болған. Содан 
келе ананы, жерді, суды, айды қадірлеу, ұрпақты қадірлеу Ұмай, немесе 
Бай-Ана бейнесі қалыптасқанға ұқсайды [2].

135
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
Шежіреде əйел заты туралы дерек тыс қалмаған. Алтын Ордадағы 
Жошы ұрпақтары шежіресінің өзіндік ерекшелігі: шежірелерге тек 
хан тұқымына жататын ұлдардың аттары ғана емес, қыз бала есімдері 
де  енгізіледі,  кейде  тіпті  кейбір  Жошы  ұрпақтарының  əйелдерінің 
аттары  да  шыққан  тегімен  қатар  көрсетіліп  отырады  [3].  Шежіреде 
əйел  затын  жəне  туыстық  қатынас  ретін  білдіретін  бойжеткен, 
бибі,  əйел,  бəйбіше,  ана,  апа,  шеше,  əже,  қалыңдық,  келін,  жеңге 
деген мағынадағы ұғымдар бар. Әлем халықтары өз тегін бірі – ата 
жағынан,  бірі  –  ана  жағынан  артық  айтып  өрбітеді.  Осы  тұрғыда 
қазақ  ортасында  шежірелер  мазмұнында  негізінен  ата-баба  тегі 
туралы өрбіткен, бірақ кейбір қария сөздерде ана жұрты, нағашылар 
кім  болғандығы  жайлы  да  жақсы  айтылады.  Мұның  өзі  туыстық 
ретіне ерекше əсер ететіні белгілі.
Қазақта  ұрпақ  өсімі бірнеше рулардың  анасы болған  үлкен  ана 
туралы  баяндайтын  шежіре  бар.  Мəшһүр  Жүсіп  былай  жазады: 
«Баяғы  Бегендіктен  Оразгелдіні,  Сүйіндіктен  Суғыншыны  тапқан 
қатын Сүйіндік өлген соң байға тиіп кетіп, қуандықта Темеш деген 
елде  Оразды  тапқан.  Бала  күнімізде  қариялар  аңыз  қылып  айтып 
отырушы  еді:  «бір  қатын  бес  елді  өсірген  екен»  деп  [4].  Бұл  енді 
бұрын  қазақта  болған  əмеңгерлік  дəстүрмен  байланысты  болған. 
Кіші  жүзде  «Күнжан  сұлу  əрі  ақылды  əйел  болған»,  он  екі  ата 
Байұлын  құрайтын  өскен  үш  тайпаның  анасы  деседі.  «Ертеден 
кəріқұлақтан атадан-атаға айтылып жүрген Беріш, Таз, Адай үшеуі 
бір ананың сүтін емген деген» сөз шежірелік деректе сақталған [5].  
Қыздың ұзатылған жерінде аналық қасиеті, даналығы, əдептілігі, 
ақыл-даналық қасиеттері арқылы ұлағатты мінез-қылығымен дүйім 
жұртқа, бүкіл ұлысқа ұйытқы болған, өрленіп өсіріп, өрісін ұлғайтқан 
аналар  атаусыз  еш  шежіре  тарихтан  қалмаған.  Бұған  мысалға 
келтіретін  дəлелдер  де  көп.  Мəшһүр  Жүсіп:  «Мейрам  сопының 
бəйбішесі Нұрпая Кіші жүз Құддыс бидің қызы еді..», – деп бастап, 
Мейрам ұрпағын Нұрпая ананың даналығын жəне ата-жұртын іздеп 
келіп Сүйіндікке еншілес етіп төрт ұлы Төртуыл атанған бірлестігі 
құрғанын  тамаша  үлгі  етіп  айтады.  «Сүйіндіктің  əйелі  үйсін  Өгіз 
бидің қызы еді» деп, Нұрпаядан басталған жəне оның төртуылдан 
тараған ұрпақтың бірлігін тамаша сақтағанын үлгі етіп əңгімелейді. 
Ерте  жəне  ортағасырлық  уақытта  билеуші  əулеттердің  өзара 
қарым-қатынастары  қыз  алысу  жолымен  ретелгені  анық.  «Ұлыс, 
рулар  қырқысып,  бірін-бірі  ала  алмаса  ымыраға  келіп  даудың 
түбін  қыз  бекітеді,  судын  түбін  шым  бекітеді  деп  қыз  беріп,  қыз 

136
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН АРУЛАР
алып, ілік-жілік, құда тамыр болып татуласып отырған. Қазақ пен 
қырғыз арасында болған кақтығысты енді ғаңа аяқтап, екі ұлт енді 
ғана ымыраға келіп, қырғыз ханы қызы Тұмарды Әбілпейізге беріп, 
сүйек болып бітісіп, тыныштық орнаған кез екен», – дейді шежіре 
деректері [6]. 
Көне  қытай  дерегі  қытай  патшаларының  көшпелі  жұртпен 
елшілік қарым-қатынас нығайтуда қыз беру салты соның бір өзегіне 
айналдырғанын байқатады. Бұл дəстүр ұзыннан-ұзақ тарихи дəурлер 
бойы  жалғасқан.  Қазақ-қалмақ  жəугершілік  заманында  да  қалмақ 
тарапынан  бейбіт  келісімнің  бекіту  шарты  есебінде  қыз  беріліп, 
саяси байланысты құдандалық, туыстық  арнаға салуға бет бұрған 
жақтары  болған.  «Әбілғазы  Баһадүр  хан  сөзінше  Шыңғыс  хан 
кезінде Ойрат ханы Құтлық деген еді. Басында жау болып аяғында 
жарасып қыз алып, қыз беріп қарады», – дейді шежірелік дерек [7].
Көшпелі  қазақ  жұртында  да  руаралық  қарым-қатынастардың 
тəтті  де,  тұзды  да  тұстары  осы  қыз  алу,  қыз  беру  мəселелерімен 
байланысты  болғаны,  бұл  мағынадағы  əлеуметтік  байланыстар 
қоғамдық  қатынастардың  маңызды  реттеуші  факторына 
айналғандығын  көрсетеді.  Осы  күнге  дейін  қазақта  «Ұл  өсірсең  – 
қорғаның,  қыз  өсірсең  –  өрісің»  («Қыз  –  өрісің,  ұл  –  қонысың»), 
«Астың  дəмін  келтірген  тұздан  айналайын,  елдің  арасын  қосқан 
қыздан  айналайын»  дегендей  көптеген  мақал-мəтел,  нақылдар 
бар. Қазақ шежіресі кім көрінген еркек кіндіктінің өзін де тізбелей 
бермейді. 
Қазақ  шежірелерінде  көбінесе  əйел  заты  қазақ  руларын 
бірлестіруде,  ұлтты  құрау  қызметін  атқарғаны  айтылады. 
Құдандаластық,  қарға  тамырлылықтың  сол  заманда  ру  одақтарды 
жақындастырып, ұйыстыратын ұлт құру ролі қазақ халқының бірегей 
тілі, салты, дəстүрі сақталуына əсер еткен үлкен мəні болған. Ертеден 
қалыптасқан салтты білдіретін сөз: «қыз – жат жұрттық». Ұлыс пен 
руды  жақындату  үшін  қыз  беріп,  қыз  алысу,  құдандылық  арқылы 
достық қарым-қатынас орнату ежелгі түрік салты деп білеміз. Құда-
құдандалық ұлыс, руларды ынтымақтастырған. Сондықтан дəулетті, 
іргелі  əулет  алыс  ел,  тегі  бір  басқа  тайпалармен  қыз  алып,  қыз 
беріскен. Осы себепті де қыз «ұзатылатын болған». Қызды алысқа 
ұзатудың тəрбиелік əрі этномəдени мағынасы да терең. 
Алыстан  туыстасу  қан  алмасуға,  зəузат  қорының  жаңаруына 
əсер  ететіндігі  де  аян.  Ұзатылған  қыз,  елімен  қоштасу  жырын  – 
«сыңсу» айтып жылап, қоштасып аттанады. Оның мағынасы терең. 

137

жүктеу/скачать 3,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: