86
бейнесінің негізіндегі халық арманын не деп түйіндер едің?
4. Қараман, Келмембеттер бойындағы жек көрінішті қасиеттер қайсы?
5. Назымның ағалары туралы қандай ойдасыңдар?
6. Портреттеу, суреттеулерді тауып, оның кейіпкерлер іс-әрекетін ашудағы
маңызы мен орнына тоқтал.
б)
Тіл
көркемдігі, өлең құрылысына талдау жасау. Практикалық жұмыс, сұрақ-
жауап:
1.
Жырдан асыра, әсірелей суреттелінген жерлерді табу, оның маңызына тоқталу.
2.
Теңеулерді, эпитеттерді табу. Аллитерация, ассонанстарға назар аудару.
Оның қолдану маңызына тоқталу.
3. Диалогтерді тауып,
оның жырдағы орнын, маңызын ашу.
4. Өздеріне ұнаған айшықты сөздер, сөз тіркестерін тапқызу. Ұнау
себебін
дәлелдету.
5. Сөздік жұмыстарын жүргізу.
Жырды талдау кезінде сурет-мысалдарды пайдалану, қабілетті оқушыларға
жыр бойынша өзіне ұнаған эпизодтарға суреттер салғызудың манызы зор. Мүмкін
болса, жыршы-термешілермен кездесу өткізіп, жырдан үзінді жаттатып, оқушыларды
да жырды мақаммен айтқызуға талаптандыру жұмыстары тиімді болмақ.
Батырлар жыры ауыз әдебиетінің ірі саласы ретінде 9-сыныпта өтілген. Бұл
сыныптарда оны оқытудың өзіндік жолдары қайсы?
1. Жыр мазмұнын меңгерту алдын ала үйден оқып келу, сыныптан тыс оқу арқылы
жүзеге асырылады. Төменгі сыныптардағыдай емес, жыр толық беріледі, оны
талдау да күрделене түседі.
2. Жыр мазмұнын тез, әрі өз мәнінде толық меңгеру үшін, мұғалім басты-басты
эпизодтарын қамтитын сюжеттік жоспарды ұсына алады. Келесі жырды оқуға бергенде,
оқушылар осындай жоспарды өздері жасайды.
(
Ескерту: 9-сыныпта бірнеше жырлар талдауға берілген).
3.
Бұл сыныптарда жырдың мазмұнына қарағанда, толық әдеби
талдауға ерекше көңіл бөлінеді.
4. Әдеби талдауда жырдың тарихи негізі, яғни халқымыздың басынан өткен
тарихи оқиғалары осы батырлар, жырларынан көрінетініне тоқталу керек. Бұл
мәселені мұғалім өзі, немесе тарих пәні мұғалімінің көмегімен жүзеге асырады.
Кейде оқушылардың өздеріне дайындатып, қысқаша хабарлама жасатудың да
маңызы бар.
5.
Танымдық: іздендіретін, ойландыратын сұрақтарды алдын ала беріп,
оқушылардың өз ойларын, пікірлерін жинақтатып, жаңа сабақ кезінде пайдаланып
отыру, әңгімелесу, пікір таластарын туғызудың да тиімділігі ерекше болмақ.
Ғылыми материалдармен мынадай жұмыстар жүргізуге болады:
а) Мұғалім өтіліп жатқан тақырыпты қамтитын еңбектің нақты жерлерін көрсетіп
беріп, оқушылардан оны жауаптарна пайдалануды талап етеді (үзінділер кел-
тіру арқылы).
ә) Ғылыми материалдарды оқып, жауаптарының жоспар-тезисін жасау, қысқаша
конспектілеу.
б) Мұғалім оқушылардың бірнеше ғылыми материалдар бойынша өз пікірлерін
ортаға салып (тақырып бойынша), салыстыруға, әдеби айтыс ұйымдастыруға бастамашы
болады.
Батырлар жырын талдауда, әсіресе, образдарды талдауда салыстыру жұмыстарының
маңызы зор. Мысалы, жырдағы «Әйелдер бейнесі» немесе «Қалмақ батырлары», «Батырлар
бейнесі», «Ат - батырдың сенімді серігі», т.б. тақырыптарда салыстыру жұмыстарын жүргізуге
болады. Әйелдер бейнесін салыстыруда «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршын,