М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

736

737

географиялық  терминдер  сөздігінің» [28] маңызы  зор.  География  ғылымдары 

тұрғысынан қазақ географиялық терминдерін алғаш топтастырып, мағынасына 

анықтама берген Ғ.Қ. Қоңқашбаевтың зерттеу жұмыстарының маңызы өте зор. 

Жер  бетінің  бедер  сипатына  орай  қойылған  ойконимдер  саны  да  олардың 

көпшілігі мына сөздердің (апеллятив, детерминатив, топоформанттар, халықтық 

географиялық  терминдер)  қосылуы  арқылы  жасалады.  Олар – құм,  қайрақ, 

қайнар, бел, арал, тас, ақыр, сор, саз, мойнақ, жар, шығанақ, бастау, тоған, апан, 

құдық, қия, , сай, тау, шоқы, төбе, арық, жол, еспе, жал, өткел, арал, кемер, өзек, 

шағал, жота, су, батыс, адыр, бөгет, ой, əуіт, тегістік, қайыр, бұлақ, суат, төбе, 

көл т.б. Бұл сөздердің қатысуы арқылы көптеген ойконимдер пайда болған. Осы 

ойконимдер  құрамындағы  детерминативтер  туралы  жұмысымыздың  келесі 

тармағында арнайы сөз етеміз. 

7. Жамбыл облысындағы оронимдерге қатысты қойылған ойконимдерді оро -

ойконимдер деп атаймыз. Мысалы: Қаратау (Талас ауд.), Алатау (Жуалы ауд.), 

Хантау (Мойынқұм ауд.), Шолақтау (Талас ауд.) т.б. 

Ал Қаратау қаласының аты Жамбыл облысындағы Қаратау орониміне қатысты 

қойылғаны белгілі. Ономастикада бұл құбылысты трансонимизация, яғни екінші 

кезектегі номинация нəтижесінде пайда болған атаулар дейді. 

8. «Алтын» сөзінің қатысуымен жасалған Жамбыл облысы ойконимдері бірен-

саран ғана кездеседі. Мысалы: Алтынарық (Меркі ауд.). 

9. Түске байланысты атаулар 

Жамбыл ойконимиясында түске байланысты ойконимиясы өте көп. Мəселен, 

Ақтөбе (Байзақ ауд.), Сарыкемер (Байзақ ауд.), Қаратау (Талас ауд.), Қызылəуіт 

(Талас ауд.), Көктал (Байзақ ауд.), Бурыл (Байзақ ауд.), Күреңбел (Жуалы ауд.), 

Қоңыртөбе (Жуалы, ауд.), Ақжар (Байзақ ауд.), Аққөл (Талас ауд.), Көкдала (Са-

рысу ауд.), Қарасу (Байзақ, Меркі, Қордай ауд.), Қызылсай (Меркі, Қордай ауд.), 

Қызылжұлдыз (Байзақ ауд.), Қызылжар, Шұбарағаш (Жуалы ауд.) т.б. 

Бұлардың құрамына ақ, қара, қызыл, көк, сары, ала, шұбар, қоңыр, көк, ала 

сөздері көбіне бірінші, яғни препозицияда келеді. Сонымен бірге орыс тіліндегі 

белый, черный, красный тағы басқа түске байланысты сөздер кездеседі. 

Ақ сөзі түркі тілдерінде төмендегідей мағыналарда белгілі: 

1. ақ (ақ/түс); 2. ақ (таза, кіршіксіз, пəк); 3. ақ (ақбоз/түс); 4. ақ (ақтық, ақ нəрсе, 

зат); 5. ақ (көзге түсетін ақ); 6. ақ (сүт, айран т.б.) [31. 126 б.]. 

Е.  Қойшыбаевтың  пікірінше,  Ақтөбе,  Ақшөң  сияқты  топонимдердегі  ақ – 

«шөп», «шөпті» мағыналарын білдіреді. Ал геологтардың зерттеулеріне қарасақ, 

Ақтас  сияқты  тау  атыңдағы  ақ  сол  объектілерде  «гипс», «мəрмəр», «əқтас», 

«құмтас» бар екендігін көрсетеді. 

А.Н. Кононовтың байқауынша, ақ ұйғыр тілінде «сұйық», қара кейбір түркі 

тілдерінде «жер», «құрлық», «топырақ» деген мағыналарды береді. Құрамындағы 

қара сын есімі анықтауыш қызметін атқарады жəне зат есімнің алдында тұрады. 

Бірақ та қара түрлі ойконимдерде (зат есім байланысты) əртүрлі мағынаға ие бола 

алады. 

Араб тілінде «ғара» сөзімен «қатты жыныстардан тұратын, тегіс төбелі оқшау 

төбелерді» атайды. Қазақ топонимдерінің құрамында жиі кездесетін «қара» да 

осы мағынада көптеген ойконимдерді (Қаратау, Берікқара) құрайды. 

Ал  енді  дербес  қолданылатын  қара  мен  екінші  позицияда  (постпозицияда) 

кездесетін қара сөзінің мағынасын, қөзқарасын білдіретін: жоғарыда көрсетілген 

сын есімдер түс мағынасында қолданыла ма, əлде сөздің басқа да мағыналары 

бар ма?

Бұл сұраққа əр ғалым əрқалай жауап береді. Ғалым Ғ. Қоңқашпаев: «түске бай-

ланысты атаулардағы сын есім сөздер тек қана түске байланысты қолданылады», 

– дейді. Ал академик А.Н. Кононов, белгілі топономист Е. Қойшыбаев, қырғыз 

топономисі Д. Исаев [16] «түске байланысты айтылатын сөздер көп мағынаға 

ие» дей келіп, сол түске байланысты мағыналарды ашып көрсетеді. Мəселен, жо-

ғарыда тоқталған қара түске байланысты атауларды алайық. Қаратау, Қаракемер 

– бұл атаулар екі компоненттен тұрады. Ал егер Аманқара, Қылышқара десек, 

бұл атауда да екі компонент бар. Бірақ, бастапқы берілген мысалдарда қара сөзі 

алдында тұрғандықтан, сынды білдіреді де, ал Аманқара, Қылышқара дегендегі 

«қара» компоненті сын есім болмай, түс мағынасынан басқа да мағынаны беріп 

тұр. Академик А.Н. Кононовтың пікірі бойынша, көне түркі тіліндегі қара сөзі – 

«жер», «топырақ» мағыналарында қолданылған. Ғ. Қоңқашбаевтың байқауынша 

ойконимдердің екінші компонентінде кездесетін қара сөзі – «үлкен төбе» деген 

мағынаға ие. Сонда жоғарыда аталған Берікқара жəне Қылышқара атауы, қазіргі 

тілімізде Берікшоқы немесе Беріктөбе, Қызылшоқы немесе Қызылтөбе болып 

шығады. 

Қоңыр лексемасының жайылымдық жерлердің сипатын («өсімдік пен бекіген 

құмдар») анықтаушы ролі бар. Ландшафтық термин ретінде жер аттарының құ-

рамында  жергілікті  жердің  табиғат  ерекшеліктерінен  хабар  береді.  Осы  ретте 

белгілі  топонимикалық  сөздіктерден  мысалдар  келтірейік.  Е.  Қойшыбаевтың 

[25] сөздігінде Жиделіқоңыр, Талдықоңыр, Үшқоңыр атауларындағы «қоңыр» 

этноним ретінде түсіндіріледі. Ғ. Қоңқашбаевтың [21] сөздігінде Үлкенқоңыр, 

Ұлықоңыр, Үшқоңыр, Күйікқоңыр оронимдерінде нақты түсінік берілмей, түсті 

білдіретін «темное» деген мағынасы ғана жазылған. Сонымен, осы деректердің 

негізінде мынадай қорытынды жасауға болады:

Қоңыр  лексемасы  ретінде  «өсімдікпен  бекіген  құмдар»  дегенді  білдіретін-

дік тен, массивтердің аттарында қолайлы жайылымдық жерлер туралы мəлімет 

береді. 

Ойконимдер құрамындағы «қоңыр» ежелгі түркі-моңғолдық «қара» (төбе, тау) 

дегеннің синонимі болып табылады, бұл мағынасында ойконимдерге постпози-

цияда, яғни соңғы лекте тұрады. Мысалы: Үшқоңыр жəне т.б. Ал түсті білдіретін 

анықтауыш ретінде онимдердің құрамында препозицияда, яғни алдыңғы лекте 

кездеседі. Мысалы, Қоңыртөбе, т.б. 

10. Санға байланысты атаулар.

  Жамбыл  облысында  бұл  ойконимдер  жалғыз,  қос,  бір,  екі,  үш,  төрт,  бес, 

жеті,  тоғыз,  қырық,  мың,  бірінші,  екінші,  тоқсан  жеті  сөздерінің  тіркесуімен 

қалыптасқан.  Мысалы:  Жалғызтөбе  (Байзақ  ауд.),  Қостөбе  (Байзақ  ауд.), 

Күнбатыс – 1, Күнбатыс – 2 (Қордай ауд.), Үшарал (Сарысу, Талас ауд.), Төрткүл 

(Байзақ ауд.), Бесағаш (Жамбыл ауд.), Жетітөбе (Жуалы ауд.), Тоғызтарау (Жуалы 

ауд.), Тоғызкент (Сарысу ауд.), Конезавод – 97 (Т. Рысқұлов ауд.), Жеңістің 40 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

738

739

жылдығы (Байзақ ауд.), ІІ бөлімше ауылы (Меркі ауд.), Мыңқазан (Меркі ауд.), 

1- ауыл (Жуалы ауд.) т.б. 

Қазақ  тіліндегі  фразеологизмдер,  жалқы  есімдер  құрамындағы  сан  есімдер 

семантикалық тұрғыдан біршама зерттелген. Қазақ тіліндегі сан есімдер жөнінде 

Н.И. Ильминский, П. М. Мелиоранский жазған. «Жеті», «үш», «тоғыз», «қырық» 

санымен байланысты ұғымдар жөнінде академик І. Кеңесбаевтың еңбегі белгілі 

[18]. 

Ономаст-ғалымдар Т. Жанұзақтың, Е. Қойшыбаевтың зерттеулеріне зер сал-

сақ,  жалқы  есімдердің  /топоним,  этноним,  антропоним  т.б. / жəне  идиомалық 

тіркестердің  құрамында  кейбір  сан  есімдер  өзінің  бастапқы  мағынасынан 

ауытқып басқа мағынаға ие болатындығын да көреміз [14. 226 б.; 19]. 

Ойконимдердегі «екі», «үш», кейде «бес» сөздері өзінің негізгі мағынасында 

қол данылатынын  көреміз. «Бір»  мағынасын  білдіретін  синонимдес  жалғыз 

сөзі  қолданылады.  Мысалы:  Жалғызтөбе  (Байзақ  ауд.).  Сондай-ақ  Бірлік  (Шу, 

Мойынқұм ауд.), Бірлікүстем (Шу ауд.), Бірлесу еңбек (Жамбыл ауд.), І бөлімше 

ау ылы  (Меркі  ауд.),  Бірлік  кенттік  əкімі  (Талас  ауд.).  Бірлік,  Бірлесу  еңбек 

атауының семантикасы бұл жерде сөздің түбірі бір сан есімінен жасалып, оған 

– лік, -лес, (-у) қосымшасы жалғану арқылы ынтымақ, бірлік, достық дегенді аң-

ғартады. 

Жаңа  дəуірлік  ойконимдер  қабатында  атап  өткеніміздей,  сол  дəуірдегі  елді 

мекен атауларын халық жадынан шығару мақсатында «№1 ауыл», «№2 ауыл», 

«№3  ауыл»...  деп  нөмірлеп  атаған.  Сол  себепті  де  бұл  атаулардың  ешқандай 

семантикалық мағынасы, мəні болмайды. 

Қатар орналасқан географиялық объектілерді атау үшін қос сөзі қолданылады 

да «екі» деген сандық мағынаны білдіреді. Мысалы: Қосапан (Т. Рысқұлов ауд.), 

Қостоған (Меркі ауд.), Қостөбе (Байзақ ауд.), т.б. 

«Екі» сөзіне /сандық мағына/ байланысты қойылған ойконимдер Жамбыл об-

лысында мына түрде де кездеседі: ІІ бөлімше ауылы (Меркі ауд.), т.б. 

«Үш» деген сан есімге келетін болсақ, ойконимдердегі бұл сөз, Т. Жанұзақтың 

пікірі  бойынша,  өзінің  сандық  мағынасында  қолданылады [13. 38б.].  Ал 

Е.  Қойшыбаевтың  пікірі  бойынша,  кейбір  ойконимдердегі  үш  сөзі  огуз  /су/ 

формасынан  өрбіген  туынды  форма.  Огуздың  «үш»  формасына  айналуын 

Е. Қойшыбаев былай түсіндіреді: -огуз = уұс=үс=уш=үч [19. 255б.]. 

Біздің байқауымызша, Қазақстанда үш сөзі көбінесе тау аттарында /ороним-

дерде/ кездеседі, сол себептен ол ойконимдердегі үш сөзі угуз «су» сөзіне қатысты 

емес деп қарауға болады. Жамбыл облысында үш сөзімен байланысты қой ылған 

ойконимдер кездеседі: Үшарал (Сарысу ауд.), Үшбас (Сарысу ауд.), Үшарал (Та-

лас ауд.), Үшбұлақ станса (Байзақ ауд.) т.б. 

«Төрт»  сан  есіміне  байланысты  ойконимдер  сирек  ұшырасады.  Мəселен, 

төрт сөзімен байланысты мынадай ойконимдер кездеседі: Төрткүл (Байзақ ауд.), 

Төрткөлтөбе 1 қалашығы (VІІ-ХІІІ ғғ.), Төрткөл бекінісі (ІХ-ХІІІ ғғ.) т.б. 

Ойконимдерде кездесетін «бес» өзіндік сан мағынасында да жəне көне түркі 

тіліндегі «көп» мағынасында да қолданады. 

Жамбыл облысында кездесетін «бес» сан есіміне қатысты ойконимдерді атап 

өтейік:  Бесағаш  (Жамбыл  ауд.),  Бесжылдық  (Жамбыл  ауд.),  Көптерек  (Байзақ 

ауд.) т.б. 

Қ.  Қонқабаевтың  байқауынша,  қырғыз  топонимиясында  беш  екі  мағынада 

қолданылады: 1. сан есім /бес / мағынасында; 2. «көп» мағынасында [20]. 

Ойконимдердің құрамында «алты» сөзі сирек кездеседі. 

«Жеті» сан есіміне байланысты ойконимдер де Жамбыл облысында бар шы-

лық. Мысалы: Жетібай (Байзақ ауд.), Жетітөбе қалашығы (Х-ХІІ ғғ.) т.б. 

Жеті сөзінің «матастырғыш, киелілік» функциялары жөнінде жəне сол санның 

қазақ халқының этнографиясындағы маңызы жөнінде І. Кеңесбаевтың «Қазақ 

тілінің фразеологиялық сөздігі» [54] еңбегінде жəне Н. Уəлиевтің еңбегінде де 

айтылған [37]. 

«Тоғыз» сөзімен байланысты ойконимдер де келеді: Тоғызкент (Сарысу ауд.), 

Тоғызтарау (Жуалы ауд.) т.б. 

Сан есімнен жасалған ойконимдердің құрамында «қырық» жəне «мың» сан-

дармен байланысты географиялық атаулар да кездеседі: Мыңбұлақ (Жуалы ауд.), 

Мыңжылқы (Жуалы ауд.), Мыңқазан (Мойынқұм ауд.) т.б. 

«Қырық»  жəне  «мың»  сөздерінен  құралған  ойконимдер  географиялық 

объектілердің саны көп екенін аңғартады. 

11. Табиғат құбылысына байланысты қойылған ойконимдер.

Ауа райының құбылысына, жайлы, жайсыздығына байланысты ойконимдер 

тобы мал баққан көшпелі елдің тұрмысымен тығыз байланысты жайттарды анық 

көрсетіп отырған. Əсіресе, ауа райының ыстық-суықтығын немесе мал жайыла-

тын жердің жайлы-жайсыз, қолайлы-қолайсыздығын да жер-су атаулары арқылы 

білдіріп отырған. Ауа райының суықтығын, боранды я желді немесе қары қалың 

жер туралы мынадай ойконимдер толық мағлұмат бере алады. Мысалы: «Боран-

ды» (Жуалы ауд.), Қордай (Қордай ауд.), Мұзбел (Қордай ауд.), т.б. 

«Жылы» «суық» бинарлық позициядағы сөздердің қатысуымен Жамбыл об-

лысында тек қана бірен-саран ойконимдер кездеседі. Мағынасы географиялық 

объектінің климат жағдайларын сипаттайды. Бұл сөздер, біздің байқауымызша, 

гидронимдер мен оронимдерде жиі кездеседі, сонымен қатар олар гидронимдер 

мен оронимдердің қатысуымен пайда болған ойконимдер. Мысалы: Жылыбұлақ 

(Жуалы ауд.), Суықтөбе т.б. 

Осы объектілер шаруашылық қажеттілігімен тығыз байланысты. Гидроним-

дер дегі  «жылы»  анықтауышы  салыстырмалы  түрде  суының  температурасы 

жоғары  өзен,  бұлақтарға  қатысты  пайдаланылса, «суық»  сөзі  таудан  бас тал-

ғандықтан,  жаздың  өзінде  суы  суық  болатын  су  объектілерінің  атауларында 

кездеседі.  Біздің  топшылауымызша, «жылы»  сөзімен  анықталатын  бұлақтар 

атында шындығында да жер астының жылы суларына қатысты мəліметтер бо-

луы мүмкін. 

Сонымен  судың,  ауаның  температуралық  жағдайын  сипаттайтын  «жылы» 

жəне «суық» анықтауыштары жер-су аттарында объектілердің маусымдық пай-

далану  мүмкіншіліктерін  сипаттап,  нақты  географиялық  мəліметтер  береді. 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

740

741

Географиялық жағдайлар, табиғи орта, шаруашылықтың мамандану тəрізді фак-

торлары  географиялық  терминологияның  жіктелуі  мен  өзіндік  ерекшеліктерін 

тудырады. 

12. Сырт пішініне жəне көлеміне байланысты қойылған атаулар көбіне бала, 

үл  кен, кіші, кең, жіңішке, шолақ сияқты анықтауыштармен тіркесе айтылады. 

Мы  салы: Үлкенсұлутөр (Қордай ауд.), Кіші қамқалы (Мойынқұм ауд.), Шолақтау 

(Талас ауд.), Шолақ қайыңды (Т. Рысқұлов ауд.) т.б. Бұл атаулар географиялық 

объ ек тінің түр-тұлғасына, көлеміне қарай лайықтап қойылған. 

13. Елдің қоғамдық өмірі мен тұрмысы жайында мағлұмат беретін атаулар.

Қазақ  төңкерісінен  кейін  Жамбыл  облысы  ойконимиясында  жаңа  идео ло-

гиялық ойконимдер қалыптаса бастады. Бұл процесс əсіресе колхоз бен сов хоз-

дардың пайда болуымен тығыз байланыста болған еді. Ұжымдарға біріктіру ке-

зінде көптеген совхоз бен колхоздар пайда болып, олар 1950-1960 жж. бірігіп, 

ұл ғая бастады. 

Осы  тұста  Кеңес  өкіметі  билігінде  көптеген  ойконимдердің  социализм  мен 

коммунизм идеяларын жергілікті халыққа насихаттап, нығайту үшін, жаңа өмір 

социализм жөніндегі мынадай ойконимдер пайда болды. Мысалы: Жаңатұрмыс 

(Т.  Рысқұлов,  Байзақ,  Қордай,  Талас  ауд.),  Жаңақоғам  (Шу  ауд.),  Жаңажол 

(Шу  ауд.),  Жаңақоныс  (Талас  ауд.),  Жаңаарық  (Сарысу  ауд.),  Жаңасаз  (Байзақ 

ауд), Жаңаталап (Сарысу ауд.), Жаңатас (Сарысу ауд.), Жаңатоған (Меркі ауд.), 

Бостандық (Талас ауд.), Қайрат (Меркі ауд.), Кеңес (Байзақ, Меркі, Мойынқұм, 

Талас ауд.), Төңкеріс (Тараз қаласы), Алғабас (Т. Рысқұлов ауд.), Алға (Шу ауд.), 

т.б. Бұл ойконимдерде «жаңа» сөзі препозицияда келіп, қоғамдағы қандай да бір 

жаңару, өзгеру мағынасында қызмет атқарып тұр. 

Қазақ  тіліндегі  «жаңа»  сөзі  орыс  тіліндегі  «ново»  сөзімен  ауыстырылып, 

көптеген атаулар пайда болды. Мысалы: Новосел (Т. Рысқұлов ауд.), Новоива-

новка (Байзақ ауд.), Нововоскресеновка (Меркі ауд.), Новоалександровка (Қордай 

ауд.), Новопокровка (Жуалы ауд.), Нововознесеновка (Жуалы ауд.), т.б. 

Пролетариаттық, революциялық құндылықтарға орай аталған елді мекендер. 

Мысалы:  Қызыл  жұлдыз  (Байзақ  ауд.),  Маяк  (Мойынқұм  ауд),  Красная  заря 

(Байзақ ауд.) т.б. елді мекендерді білеміз. 

Саяси ұйымдар мен институттарға қатысты атаулар. Мысалы: Ұйым (Сарысу 

ауд.), Үлгілі (Байзақ ауд.), Ынтымақ (Байзақ ауд.), Большевик (Меркі ауд.), Ком-

сомол (Байзақ ауд.), Пионер (Байзақ ауд.), Коминтерн (Мойынқұм ауд.), Интерна-

циональный (Меркі ауд.), т.б. 

Төңкерістік,  жеңіс  мейрамдары  мен  партиялық  съездерге  қатысты  атаулар: 

Мысалы:  Октябрь  (Жамбыл  ауд.),  Октябрдің 40-жылдығы  (Байзақ  ауд.),  Ок-

тябрь чарво (Т. Рысқұлов ауд.), Бурнооктябрь (Жуалы ауд.), Жеңіс (Байзақ ауд.), 

Жеңістің 40-жылдығы (Т. Рысқұлов ауд.), Қызылту (Т. Рысқұлов ауд.), Политот-

дел (Байзақ ауд.), т.б. 

14.   Кəсіпке  байланысты  қойылған  атаулар:  Дихан  (Сарысу,  Байзақ  ауд.), 

Еңбек (Байзақ ауд.), Еңбекші (Жамбыл ауд.), Қызыл дихан (Жамбыл ауд.), Рисо-

роб (Қордай ауд.), Лесопитомник (Байзақ ауд.) т.б. 

15.   Мигроойконимдер. Кейбір атаулар басқа облыс, аудан немесе ауылдарда 

қайталанып отырады. Бұндай ойконимдер түрін мигроойконимдер деп атаймыз. 

Мысалы: Түркістан (Сарысу ауд.), Жамбыл (Жамбыл, Меркі, Мойынқұм, Қордай 

ауд.), Кемер (Жамбыл облысы жəне Алматы облысы) т.б. 

Сонымен қандай да бір ел яки аймақ болсын, оңдағы жер-су аттарының өзіне 

тəн сыр-сипаты, оның пайда болу, жасалу заңдылықтарында аз да болса өзіндік 

ерекшіліктер байқалып отырады. 

Бұл  күнде  ойконимдерді  семантикалық  тұрғыдан  талдап,  зерттейтін  əдіс 

əртүрлі  қолданыс  тауып  жүр.  Ойконимдердің  семантикасы  аталып  отырған 

белгілі  бір  объект  жайында  тиісті  мағлұмат  беріп  қана  қоймай,  сол  жер-суға 

адамның  қатыстығын  да  көрсетіп,  білдіріп  отырады.  Сондықтан  ойконим-

дер  семантикасының  қыры  мен  сырының  егжей-тегжейін  жан-жақты,  терең 

де  мазмұнды  етіп  айқындап,  анықтай  түсуде  кеңінен  қолданылатын  аталмыш 

əдістің  ең  басты  жолы – семантикалық  классификация  болып  табылады.  Ол 

арқылы ойконимдерді алуан түрлі семантикалық топқа бөліп саралауға болады. 

жүктеу/скачать 15,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: