М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

760

761

теріден жасалған көрік, төс, от алатын түрлі көсеулер жəне т.б. Еңбектің сипаты-

на, күрделілігіне қарай түрлі құралдар жасау адамдардың білімінің, тəжірибесінің 

жинақталғанын байқайды. 

Екіншіден, қазақтар басқа өркениетті елдер сияқты өмір сүрудің ең қолайлы 

жері  судың  жағасын  таңдаған.  Өйткені,  сусыз  адам  да,  мал  да  өмір  сүре 

алмайтындығын,  егін  өспейтіндігін  жақсы  білген.  Керек  болса,  қару-жарақ 

жасағанда  ол  жасық  болмай,  құрыштай  қатты  болу  үшін,  оларды  алау  от-

тан  (көріктен)  қызып  тұрған  кезде  алып,  суға  салып  суарып  алу  керек  бол-

ды.  Бұл  жөнінде  қазақтар  темір,  болат  қорыту  мəселесінде  басқа  елдерде  бар 

тəжірибелерден хабардар болған. Өйткені, Ұлы Жібек жолының бойында сауда 

қарым-қатынасы дамығандықтан темір қорыту технологиясының үздік техноло-

гиясымен қазақтар да таныс болғанын байқаймыз. 

Үшіншіден, «отбасы-ошақ қасы» тəрбиенің қайнар ордасы. Осы жерде ұрпақ 

өсіп,  отаншылдық  сезімі  қалыптасып,  адамдарға  тілдік  қатынас  арқылы  өмір 

сүруге қолайлы жағдайлар жасалынған. Мəдениеті дамып, салт-дəстүрлер арқ а-

сында халық өркениеттілігі дамып өріс алып отырған. 

Төртіншіден, соғыс феноменінің адамзат баласының болмысына жат құбылыс 

екендігін, оның адамдарға азап, көз жас, қырғын əкелетіндігін, сонымен қатар 

əлеуметтік  прогреске  тосқауыл  болатындығын  байқау  қиын  емес.  Соғыстың 

ауыр зардабын басынан көп кешкен халықтардың бірі – қазақтар этносы десек 

шындықтан ауытқымасақ керек. Қазіргі социологтардың пайымдауынша, кешегі 

жоңғар  шапқыншылығы,  патша  империясының  құйтұрқы  саясаты.,  қызыл 

империяның  кезіндегі  күйзеліс,  аштық-жалаңаштық,  репрессия,  соғыстағы 

қырғыншылық болмағанда халқымыздың саны 50 млн. асып жығылар еді. 

Бесіншіден,  сырттан  келген  жаудың  əділетсіздік,  басқыншылық  идеясы-

мен  қаруланып,  жерімізді  басып  алып,  қанша  қырғынға  ұшыратқанымен, 

əділеттілік пен тəуелсіздік үшін күрескен халықты түгелімен жоқ қылып жібере 

алмайтындығын, халқымыздың өмір сүру идеясының жеңімпаз екендігін жəне 

оның біржола үзіліп кетпейтіндігін көруге болады. Оны жаудан қазан астында 

нəрестесімен  тірі  қалған  келіннің  ғұмыры  айшықтап  тұр.  Бұл  халқымыздың 

рухының  құдіретті  екендігінің  символы  іспеттес  еді.  Қазақ  дəстүрінде  ырым-

шыл дықтың да үлкен маңызы бар. Мысалы, баланың атының Тасболат қойылуы 

кез дейсоқ емес. Ол тастай мықты, берік, батыр, ер жүрек, жігерлі болып қа лып-

тассын, кешегі қиын-қыстау тарихымыздан қорытынды шығарып, рухы асқақ, 

пайым-танымы биік, патриоттық сезімі жоғары, Абай айтқандай: «əкенің баласы 

емес, адамның баласы болсын», - деген ғибратты ойды байқатады. 

Бəйдібек.  Ұлы  тұлғаның  қара  қылды  қақ  жарып  əділ  билік  жүргізгені, 

мейірімділігі жайлы аңыз мол. Тараздың 2000 жылдық тойы қарсаңында елдің 

рухани өміріндегі елеулі оқи ға лардың бірі қаланың орталық алаңында Бəйдібек 

бабаға ескерткіш ашылуы. 

1999  ж.  шыққан  «Қазақстан  ұлттық  энциклопедиясының» 2-томының 

222-бетінде: «Бəйдібек Қарашаұлы (VI-VII ғғ.) қазақ халқын құраған тай па лар  дың 

аумақтық жəне этникалық тұтастығын қалыптастыру жолында көп ең бек сіңірген 

тарихи тұлға. Шежіре бойынша, Үйсін бірлестігіне кіретін албан, суан, дулат, 

сарыүйсін, шапырашты, ысты, ошақты тайпаларының – түп ата сы. Бəйдібектің 

есімі жазба деректерде аз кездескенмен, халық жадында жақ  сы сақталған. Ол 

елін  парасаттылығымен  басқарғаны  белгілі.  Жетісуды,  Арыс  өзенінің  алабын, 

Ташкент пен Қаратау өткелдерін жайлаған елді басқарған», – делінсе, бұған дейін 

жазылған біраз дүниелерде бұл адамның ХІІІ ғасырда ғұмыр кешкені, Қожа Ах-

мет Яссауидің кесенесіне жəрдемдескені, Əмір Темірмен байланыста екені айты-

латын. Біздіңше, кейінгі пікірлер ұшқары нəрсе секілді көрінеді. Олай дейтініміз, 

филология  ғылымының  докторы  Ə.  Нұрмағамбетовтің  «Білім  жəне  еңбек» 

(1986 ж. №12) журналына «Дерегі көп, керегі көп» атты мақаласындағы мəлімет. 

Ғалым 1986 ж. Нəлшік қаласында И. М. Мизиевтің «Шаги к истокам этниче-

ской истории Центрального Кавказа» сынды тартымды ғылыми-зерттеу еңбегі 

жарық көргенін айта отырып: «V ғ. тайпа одағы Дуло, сондай-ақ біздегі ұлы жүз 

құрамындағы дулат тайпасымен бір деп қарайды. Оның бұл болжамын теріске 

шығаруға мүмкіндік бермейтін осы кітап бетінен тағы бір дерекке тап боламыз. 

Бұл – дуло немесе дулат бірлестігіне тікелей байланысы бар «Зеленчук жазуы». 

Жазу таңбаланған тастың ұзыны – 2 аршын, қалыңдығы 2, 5 – вершок, ескерткіштің 

табылған жері – Зеленчук өзенінің жоғарғы ағысындағы оның салалары Ропчай 

мен Кизгич (Қызғыш) аралығындағы қарашайлар «эски джурт» (ескі жұрт) деп 

атайтын мекен. Жазба ескерткіш суреті ең алдымен В.Ф. Миллердің қолына түседі 

де, ол таңбаларды қосып, өзінше оқиды, қалған тағы біреулер басқаша түсінік 

береді. Кейбіреулер мұны да «алан-осетин жазуы» деуге тырысқанымен, тарихи 

деректер жəне жазудағы таңбалар түркілерге тəндігін анықтайды. Əсіресе, таста 

қашалған таңбалардың тоғызыншы жолы назарыңызды еріксіз аударады. Діттей 

келгенде, бұл ру тайпалар таңбасының қосындысы екендігі анықталады. Таңбаға 

қарап ажырата келгенде, тайпа одағындағылар: дуло, бетбай (ботпай), адван (ал-

бан), суан болып шығады. Осы тастағы белгілер Н. Аристов пен С. Аманжолов 

еңбектеріндегі ұлы жүз ру тайпаларының қазақтардағы аталған ру, тайпаларымен 

ұқсастығы өз алдына, сөйтіп бұл ескерткіште ертеректе əртүрлі ғұн, скиф, хазар 

аталған түркі халықтары аталарының Азия мен Еуропа құрлығының көптеген 

жерін  шарлап,  із  қалдырып  отырғандығының  тапжылмастай  тарихи  айғағы, 

куəсі болғандай», – деп көрсетеді. 

Осы табылған тарихи ескерткіштен біздің зерделеп аңғарғанымыз, Бəйдібек 

бидің, біраз зерттеушілердің айтып жүргеніндей, ХІІІ ғ. емес, тіпті ертеде өмір 

сүргені  байқалады.  Шынында  жоғарыда  айтылған  кезеңде  жасаған  адам  бол-

са,  соншама  мол  ұрпақ  қалай  өсіп-өнбек?  Бүгінде  Бəйдібектен  тараған  тұқым 

сырт  жақты  сөз  қылмағанның  өзінде,  республикамыздың  түкпір-түкпірінің 

бəрінде  бар  екені  анық.  Біз  «Түп-тұқияннан  өзіме  шейін»  атты  Қазыбек  бек 

Тауасарұлының кітабына үңілсек: «Бабамыз Бəйдібек хижыра жыл санауынан 

он үш жыл бұрын туыпты да, 86 жасында өз ажалынан Қаратаудағы Бөген өзені 

бойында қайтыпты», – делініпті. Хижыра жыл санауы 622 ж.  басталады, сонда 

ол кісі 609 ж. туып, 695 ж. қайтыс болған», – дейді. 

Энциклопедиялық анықтамаларда М.Х. Дулати (1499-1551 жж.) «Тарихи-Ра-

шиди» [11] кітабы арқылы өзінің он екінші атасы Майқы би (ХІІ-ХІІІ ғғ.) екенін 

жазған. Ал осы елге бірінші болып билік жүргізген бабасы Бəйдібек екен. Бəйдібек 

бидің əкесі Қараша (530-604 жж.) Қытай жылнамасында жазылып қалған адам. 

Онда оның елге билік жүргізген жылдары нақты көрсетілген. 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

762

763

Біз енді шежірешілерге тоқталуды жөн көріп отырмыз. 2000 ж.  «Өнер» ба-

спасынан жарық көрген «Бəйдібек баба – алып бəйтерек» атты еңбекте: «Қазақ – 

терең тамырлы, сан тармақты ел... Бəйдібек Қарашаұлы өз кезеңінде ірі тайпалық 

одақ құрып, оны гүлдендіре дамытқан ежелгі түрік даласының аса шырайлы елді 

мекендері – осы кездегі сыр бойынан бастап, қазіргі Қаратау, Алатау алаптарын, 

Шу  өзендерінің  бойын,  Балқаш  көлі  айналасындағы  далалы  кеңістікті  еркін 

игеріп,  мал  баққан.  Досына  мейірбан,  ақпейіл,  дұшпанына  қылыштай  қатал 

болған екен. Өзі тұрғанда елі мен жерін жауға да, дауға да бермепті. Бұған – тарих 

куə, бабаны, оның балалары тарих етіп жеткізіп, бүгінге дейін өздері де өсіп-өніп 

жатқан ұрпақтары куə. 

Е.  Тұрысов  өзінің  еңбегінде: «Бəйдібек  бабаның  шаңырағын  көтеріп,  отау 

құрған қасиетті аналарымыз – Марау (сары бəйбіше), Зеріп, Нұрила (Домала ана), 

Сыланды, Тұмар (Қарашаш), Тəуекел бибі, Бибі Фатима аналардың... қасиеті да-

рып Қазақ елінің келешек ұрпағына қосылған алтын тармағының бірі болар де-

ген ойдамыз» [45. 7-8б.] – деп топшылайды. 

Əрине, өткенді білу, оның ішкі-сыртқы сипатына терең бойлау аса қажет зəру 

дүние. Кешегі ата-бабамыз қалай тірлік етті? Қандай қам-қаракет жасады? Қай 

жерді мекен-тұрақ етті, қалай өсіп-өніп өркен жайды, артына қандай ғибратты-

келелі  іс  қалдырды?  Мұның  бəрін  талдап,  тармақтап,  зерлеп-зерттеу – бүгінгі 

ұрпақтартың  төл  міндеті.  Біз  ата-бабаның  өткендегі  тарихын  білу  үшін  көне 

қариялардың жазбаларына жүгінеміз. Осы орайда, Қазан қаласында отызға тар-

та кітап шығарған «Кербаланың шөлінде», «Мұңлық-зарлық», «Жүсіп-Зылиха», 

«Мұхаммед  пайғамбардың  дүниеден  өтуі»  атты  бірнеше  кітап  бастырған 

Жүсіпбек  қожа  Шайхысламұлының  Қытай  Халық  Республикасынан  жарық 

көрген «Қазақ шежіресі» (1990 ж.) атты кітабын да атап айтқан жөн. 

Бəйдібек баба – күллі еліміздің мақтанышы. 

Бəйдібек  би – ірі  тұлға.  Қаншама  ғасыр  өтсе  де,  əлі  қыстауы  мен  жайлауы 

ұмытылмай,  зираты  сақталып,  өз  ұрпақтарының  алдында  елімен  бірге  жасап 

келеді. Шежіреге жүгінсек: «Қарашұлы Бəйдібек VІ-VІІ ғғ. Үйсін мемлекетінің 

жеке тайпаларын қалыптастырып, билеген тарихи тұлға. 

Көне  дүниеден  аңыз  болып  атадан-балаға  жалғасқан  бір  хикаяда  Бəйдібек 

шапқыншы жауға қарсы елді көтеріп, қол бастаған ел қорғаны ретінде көрінеді. 

Бір жаугершілік заманда Алатау асып келген қалың жау Қаратау жонын жай-

лап бейбіт жатқан Бəйдібектің елін шауып, сан мың жылқысын айдап кетіпті. 

Сонда ел жасақтарын көтеріп, «Аттан!» салып атқа мінген Бəйдібек алты ұлымен 

жəне жасақтарымен жауды қуған. 

Жасақтар аттанып бара жатқанда, Ақтөбе дейтін Жон жайлауында, бұлақтың 

жағасында,  қараша  үйде  жалғыз  ұлы  жас  Жарықшақпен  тұратын  кіші  əйелі 

Нұрила (Домалақ ене) байға тілек айтып:

– Бай-еке, жаудан қайырарың мал болса əуре болма, Құлайғыр қолда қалды. 

Қалың  жылқы  алты  күн  өткенде  жауға  айдау  бермей  өзі  оралады, – деп  отау 

белдеуінде қара мата белбеумен байлаулы тұрған, жүген-құрық көрмеген ту асау 

құла айғырды нұсқапты. 

– Бұл айғырды қалайша ұстап тұрасың? – депті бай. 

– Жау батырлары бұлақ басында ат үстінен сусын сұрады. Сұраған сусынын 

əпердім. «Не қалайсың, тілегіңді айт», – деді жау батыры. 

– Қалаған бір жылқыны өзім ұстап алайын. 

– Е, е ендеше айтқаның болсын, – депті батыр. 

Нұрила белбеуін шешіп, айдаудағы қалың жылқыға барып, «моһ, моһ, жану-

арым,  кел!»,  дегенде,  əлгі  құлан  асау,  қасиетті  құла  айғыр  мекірене  осқырып, 

Нұриланың алдына келіп, мойын ұсынып тұра қалған екен. 

– Жауды қуып əуре болма, бай-еке, айтқан тілді алыңыз, мал да, ел де аман 

болсын десеңіз осы тілегімді беріңіз, – депті Нұрила. 

Сонда көкіректе кек қайнап, қызынып алған Бəйдібек: 

– Жолдан қайтар қатын емес, Бəйдібектің жасағы, – деп қолын бастап, тарта 

жөнеліпті.  Бəйдібек  жасақтары  шапқыншы  жауға  Күйік  асуында  жетіпті.  Сол 

маңда қырғын ұрыс болып, Бəйдібектің алты бірдей ұлы қаза тауыпты. Қапалы, 

қаралы Бəйдібек алты ұлын Қошқарата өзені жағасына, Сарыкемер деген жерге 

жерлеп, кері қайтыпты. Əйгілі «Алты сары» дейтін обалы биік соның белгісі. 

Сонда ел қайғысын Домалақ ененің кереметі жуыпты. Отау іргесінде байлау-

лы тұрған құла айғыр санына қылбұрау салғанында, ол жер күңіренте кісінеген 

екен. Шығыс жақтан қаптаған шаң көрініпті. Бұл жаудан қайтқан Бəйдібектің 

жылқысы екен. Қанды жорықта қайтпаған елдің кегін осылай Домалақ ененің 

құдіреті қайтарған, – деседі. 

Қашан, қай заманда болмасын, халықтан шығып ел ішіне кең тарайтын аңыз 

хикаяның арғы жағында, сол аңыздың кейіпкері төңірегінде өмірдің бір шындық 

сыры жататыны да аян. Ал, Бəйдібек пен оның төңірегі, заманы мен заманда-

стары хақында ел сақтаған сыр, көбінше оның есіміне, əйелдеріне, өсіп-өнген 

ұрпағына деген халықтың шын ілтипат, ыстық-ықыласымен өрнектеледі. 

Бұл күнде Бəйдібектен тарайтын ұрпақтың ұзын саны 2 млн. адамнан асады. 

Албан, Суан, Дулаттың Жетісу өлкесін мекендеген көшпенді қазақ жұртында 

алатын үлкен орны жайында өткен ғасырдың екінші жартысында бұл өлкеге са-

яхат жасаған ғалым, этнограф Н.А. Аристов пен қазақ халқының кемеңгер ұлы 

Ш. Уəлихановтың ғылыми еңбектері мен қолжазбаларынан кездестіреміз. 

Елдің елдігін сақтап, қалың қазақтың қара шаңырағына қайыспас ұстын болған 

Бəйдібек шоқысында шоқтығы биік тұруына, бір жағынан ежелден жаугершілік 

жорықтарды көп көрген жұрттың «Бірлік түбі – береке» тағылымын ұстанған 

ежелгі  ата  дəстүрінің  беріктігі  болса,  екінші  жағы  қашанғы  өткен  дүниеден 

көшпенді  елдің  қиналғанда  панасы,  жаз – жайлауы,  қыс – қонысы  болған 

шежірелі Қаратау өлкесінің қастер-қасиеттерінде болса керек. 

Əр халықтың салт-дəстүріне, əдет-ғұрпына, санасы мен мəдениетіне, матер-

иалдық жағдайына байланысты ұлттық дүниетанымы қалыптасады. 

Халықтың көшпелі мал шаруашылығымен айналысуы жəне көшіп-қонуы, үй 

жануарлары атауы негіз болған қоныс, жайлау, қыстау, жайылым яғни онимдік 

атаулардың пайда болуына əсерін тигізген. 

Осы  орайда  мал  шаруашылығының  күнделікті  кəсібіне  айналдырған  қазақ 

халқының өмірінен ерекше орын алатын жануарларға қатысты тарихи оқиғаға 

байланысты пайда болған жер атауларының топожүйеден алатын орны ерекше. 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

764

765

Мəселен, Буратышқан – жер атауы. Мұнда қазақ халқының, оның өмір салтына 

байланысты, жаз жайлауға, қыс қыстауға көшетін мал шаруашылығына жайлы 

жерге көшкен кезде көлік ретінде пайдаланатын «ойсылқараның» (түйе малы) 

тоқтап сол жерде болғандығынан, этномəдениетінен хабар беретін атау. 

Жан-жануарлар  атауының  тура  мағынасы  негізінде  метафора  тəсілі  арқылы 

ауыспалы мағына жасалады. 

Астаукөл  жері – Талас  ауданында.  Бұл  атаудағы  астау  сөзінің  ұғымы  мал 

шаруашылығына орай қолданылатын «малға су, жем беретін үлкен ыдыс». Ол 

көбінесе ағаштан немесе тастан жасалады. Бұған бір дəлел ортағасырлық қалалар 

қатарына жататын Ақыртас қалашығынан табылған тас астау. Бұл сол дəуірде де 

қазақ халқының мал ұстап, шаруашылықпен айналысқандығын айғақтайды. 

Бұл атаулардан материалдық (заттық) мəдениетке байланысты ойконимдердің 

этномəдени сипатын аңғарамыз. Осындай мысалдар қатарына жататын ойконим-

дер Жамбыл облысында көптеп кездеседі. Мысалы: Қошқарата, Көндөнен, Бай-

тал, Мыңжылқы, Бурылбайтал т.б. 

Халықтың негізгі кəсібі малдың ыңғайымен көшіп, қонып, жаңа тұрақтанған 

мекен атауларын көбінесе өздерінің атымен қайталап отырғандығы да кездеседі. 

Мысалы: Шақпақ (Шақпақата), Мыңбұлақ деген жер-су атаулары үлкен Қаратау 

жотасының шығыс етегінде де батыс етегінде де бар. Оның себебі, үйсін елінің 

осыдан екі мың жылдай уақыт бұрын өмір сүрген ұрпағы Шақпақ əулие (жер-

ленген төбесі өзі аттас ауылында жатыр /Жуалы ауд. /) тұрған жері мен жайлаған 

жерге  өз  есімін  қалдырған.  Мұндай  мысалдар  Қазақстанның  көптеген  ежелгі 

елді мекендерінде кездеседі. 

Мыңбұлақ – Жуалы ауданының Теріс өзенінің алабы ежелден осылай аталған. 

Жерлесіміз,  жазушы  Шерхан  Мұртазаның  «Жұлдызы  биік  Жуалы»  атты 

очеркінде: «Бұл  өлкенің  бір  атауы  бағзы  заманнан  «Мыңбұлақ»  болатын  деп 

жазған. 630 ж.  осы аймақта болған Қытай жиһангезі Сюань-Цзян, 846 ж.  болған 

Араб жиһангезі Убейдаллаһ ибн Абдуллах ибн Хордатбек, Х ғ. басында Кудама 

ибн Жафар Мыңбұлақ атауы туралы өздерінің сапарнамаларында: «Бұл жерде 

кəусар сулы сансыз бұлақтар ағып жатады, сол себепті «Мыңбұлақ» аталған. Бұл 

Абарджадж  үлкен  төбе,  оның  айналасынан  мыңдаған  бұлақтар  бастау  алады. 

Олар қосылып бір өзен құрайды», – деп жазады. 651 ж.  Батыс Түрік хандығының 

ханы Ызбарлы халық осы төбеге жақсы бекіністері бар Абарджадж қаласын са-

лады, қаланың əуел бастағы аты Мыңбұлақ болған дейді. 

Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан бұл елді-мекеннің қазақ халқының 

əлеуметтік болмысына, экономикалық мəдениетіне қосқан үлесі қомақты. Жері 

мыңдаған бұлақтан тұратын жердің елі де, жері де болғандықтан, ол жерді ме-

кендеген халықтың сана-рухы да жоғары болған-ды. Деректерге қарағанда егін 

шаруашылығы,  мал  шаруашылығына  қарағанда  басымдау  болған.  Сондықтан 

да мұнда отырықшылық өмір салты адамдардың ғұмырына, тұтыну деңгейіне, 

олардың қатынастарына жағымды ықпалын тигізген-ді. Шығыстан, Қытайдан 

келген жібек мата, металл, металдан, фарфордан жасалған бұйымдар жəне қару-

жарақтар т.б. ал Батыстан, Жерорта теңізінен келген түрлі тағамдар, жүзім суы-

нан жасалған түрлі сусын – шараптар, зергерлік бұйымдар жəне т.б. жергілікті 

халықтардың  тұтыну  қажеттігінің  талғамын  жоғарғы  деңгейге  көтеріп  рухани 

түлеуге жетеледі. Мыңбұлақ жерінің шұрайлылығы егінге де малға да қолайлы 

болды. 

Бертінде XVII-XVIII ғғ. патша үкіметінің, одан кейін қызыл империяның осы 

жерлерді орыстандыру мақсатымен тарихи қалыптасқан елді мекендердің атын 

жаппай өзгертіп, ең шұрайлы жерлерді орыс мұжықтарына бөліп беріп, солардың 

аттарымен атағаны кездейсоқ емес еді. Бұл саясат тұтас қазақ этносының жады-

нан адастырып, мəңгүрттік күйге түсіру мақсатын көздеді. 

Егін  шаруашылығымен  айналысқанда  да  еңбек  құралдарының  жаңа 

түрлерімен  жерді  өңдеп,  жақсы  дақыл  алуды  тұрақты  кəсібіне  айналдырған. 

Кейбір мағлұматтарға қарағанда əртүрлі тілде тілмаштық ететін, тəржімалайтын 

тіл мамандары да болған деседі. Мүмкін, ғасырлардың генетикалық жалғасуының 

нəтижесі  де  болар,  осы  Мыңбұлақ  өңірінде  халқымыздың  мақтанышына 

айналған ұл-қыздар көптеп дүниеге келген-ді. 

Солардың  бірі  жəне  бірегейі,  халқымыздың  мақтанышына  айналған  Бау-

ыржан  Момышұлы  болса  керек. «Мыңбұлақтың  сулары  сылдырайды,  сұлу 

қыздың  бұрымы  бұлдырайды», – деп  əкесі  Момыштың  айтқанындай,  су  бар 

жерде  өмірдің  өрісті  болатынын  айғақтайтындай.  Бұл  жерде  су  тəн  сұлулығы 

мен  жан  сұлулығының  материалдық  негізі  ретінде  сипатталады.  Егер  кешегі 

қырғын болған Отан соғысы азаттық сүйгіш халықтардың сыналар шағы бол-

са, сол соғыстың басынан аяғына шейін «қан кешіп», «мұз жастанудың» куəсі 

болған  Б.  Момышұлының  іс-əрекеттері  қазақ  халқының  тарихта  қандай  орын 

алғанын,  болашақта  қандай  орын  алатынын  айшықтағандай.  Отаным,  жерім, 

елім дегенде қиындықтың, азаптың қандай түрі болса да, қасқайып қарсы алатын, 

мақсатына жету үшін, бар айла-шараны қолданатын жəне ата-бабалардың соғыс 

тəжірибесінің ерекшеліктерін сабақтастыра білетін, ел басқаратын көсемдік, сөз 

бастайтын  шешендік  қасиеттерін  бойына  сіңіре  білген,  халқымыздың  қандай 

қадір-қасиетінің  бар  екенін  бір  Баукең  дəлелдегендей.  Баукеңнің  тұлғасынан 

ешкімге  мойынсұна  бермейтін  дара  болмысы  мен  адами  қасиеттерін,  кісілік 

келбетін  айқын  көреміз.  Ол  халқымызға  тəн  батырлықты,  қаһармандықты, 

тапқырлықты,  білімділікті,  отаншылдықты  тал  бойына  ұялатып,  өзінің  соғыс 

жүргізу  тактикасы  мен  стратегиясын  соғыс  өнерінің  оқу  құралына  айналдыр-

ды,  оның  тəжірибесін  көптеген  елдің  əскери  қауымдастығы  жақсы  бағалап, 

оқу  құралы  етті.  Оның  аталмыш  соғыс  өнерінен  жинақтаған  тəжірибесінде 

халқымыздың сан ғасырлық рухани күш-қуаты шыңдаған Отан қорғаудың ұлы 

бастау көзі, отансүйгіштіктің қайнар көзі жатты. Табиғаттың дүлей мінезіне жəне 

əділетсіз басқыншылыққа қарсы күресте шыңдалған, шыныққан халқымыздың 

сестілігін Баукең былай танытады: соғыстан кейін ол Москвадағы əскери акаде-

мияда офицерлер мен генералдар алдында соғыс тактикасы мен стратегиясы пəні 

бойынша лекция оқып жатады. Лекция соңында талқылау барысында бір генерал: 

«Бəрі де жақсы, бірақ тіліңізде ұлттық акцент бар екен», – дейді. Астамшылдық, 

империялық тұрғыдан айтылған пікірдің астарын байқаған Баукең тұра қалып, 

бас-көзіне қарамай балағаттайды. Болған соң: «Как, вы думаете акцент есть или 

нет»! – деп, оқыс пікір айтқан генералға қарайды. Сонда дəрісті басқарып отырған 

жүктеу/скачать 15,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: