Диссертацияларыныњ негізгі ѓылыми нєтижелерін жариялауѓа арналѓан басылымдар тізіліміне енгізілген Ќр бѓм бѓсбк 19. 03. 2009 ж

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
140
Өткен  жүз  жылдықтың  90  жылдарының 
басында  экономиканың  мемлекетке  бөлінуі 
мен  нарықтық  шаруашылыққа  өтуіне  байла-
нысты  қоғамдық  қатынастардың  жаңа  типін 
қалыптастыру  үшін  құқықтық  реттеуде  де 
және  қылмыстық-құқықтық  қорғау  саласында 
да  жаңа  механизмдер  құрастыру  қажет  болды. 
Осыған  байланысты  тәжірибеге  бай,  шетелдік 
мемлекеттердің,  әсіресе  «Батыс  елдерінің» 
тәжірибесін қолдану қажет болды.
талқыланатын тәжірибе нәтижесінде еліміздің 
салық  заңнамасы  бойынша  ахуалықтарға  жол 
бермеу  жағдайларын  алдын  алуға  болар  еді, 
бірақ, бұндай тәжірибелік көз-қарас әліде орын 
алмай  келеді.  Соның  нәтижесінде  көптеген 
заңнама  шеңберінде  қалып  қойған  мәселелер, 
жан-жақты  емес,  бір  жақты  ойластырылған 
жағдайлар туындауда.
Қазақстан 
Республикасы 
Қылмыстық 
кодексінде  көрсетілген  салық  қылмыстары 
қатарына 221-бап азаматтың салық және (немесе) 
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді 
төлеуден жалтаруы, 222-бап Ұйымдарға салына-
тын салықты және (немесе) бюджетке төленетін 
басқа  да  міндетті  төлемдерді  төлеуден  жалта-
ру  және  222-1-бап  Салық  төлеушінің  салық 
берешегі  шотына  билік  ету  шектелген  мүлікке 
қатысты  заңсыз  іс-әрекеттері  деген  нормалар 
бар.  аталған  қылмыстар  еліміздегі  салықтан 
жалтаруға  төтеп  берудің  қаншалықты  жауап 
беретінін  анықтау  үшін  шетелдік  тәжірибеге 
шолу жүргізуді қажет етеді.
Мысалға,  Ресей  Федерациясы  Қылмыстық 
заңнамасында мынадай нормалар қарастырылған: 
198  –  бап  Жеке  тұлғалардың  салық  және  (не-
месе)  алымдарды  төлеуден  жалтаруы,  199  – 
бап  Ұйымдардан  салық  және  (немесе)  алым-
дарды  төлеуден  жалтаруы,  199.1  –  бап  Салық 
агенті  өз  міндеттерін  орындамауы,  199.2  –  бап 
Ұйымдардың немесе жеке кәсіпкерлердің салық 
және  (немесе)  алымдарды  төлеуге  тиісті  ақша 
қаражаттары  немесе  мүлкін  жасыруы  деген 
қылмыстар бар.
Қарастырылған  екі  мемлекеттің  салық 
қылмыстары  үшін  көзделген  баптар  бір-біріне 
ұқсас  келеді,  бірақ  айырмашылықтары  да  бар 
екенің  ескерген  жөн.  Біздің  осы  мақаладағы 
мақсатымыз  негізінен  шетелдік  заңнаманың 
салықтан немесе өзге міндетті төлемдерден жал-
тару үшін қандай жауаптылыққа тартылатының 
және олардың түрлерін қарастыру болғандықтан, 
біз бірқатар мемлекеттерді таңдадық, яғни, Бела-
русь, Латвия және Эстония, Дания мен Испания 
елдері болып отыр.
Бұндай  таңдау  себепсіз  алынған  жоқ,  яғни, 
Ресей,  Беларусь  бір  бағыттағы  (Кеңес  үкіметі) 
қылмыстық құқық жүйесімен қалыптасқан бол-
са,  Латвия  мен  Эстония  батыс  европа  елдері 
бағытымен,  ал  Испания  мен  Дания  салық 
қылмыстары  үшін  өзіндік  жауаптылықпен  да-
мып ерекшеленуде. 
Нақтырақ  тоқталатын  болсақ,  Беларусь 
мемлекетінде салық қылмыстарын құрайтын 243 
– бап «Салықтарды төлеуден жалтару» ғана бар. 
Яғни, «Экономикалық қызметті жүзеге асыру 
тәртібіне қарсы қылмыстар» деген 7 тарауда бы-
лай делінген:  
«1.  Жасыру  жолымен  табысты,  пайданы  не-
месе салық төлеуге жататын өзге де объектілерді 
қасақана  төмендету,  әлде  табыс,  мүлік  тура-
лы  декларацияны  тапсырудан  жалтару,  егер 
ірі  мөлшерде  зиян  әкелсе  (кемінде  екі  жүз  елу 
төменгі  айлық  есептік  көрсеткіш)  –  үш  жылға 
дейінгі  мерзімде  бас  бостандығынан  айырыла-
ды.
2. Дәл осындай әрекет аса ірі мөлшерде зиян 
әкелсе (кемінде мың айлық есептік көрсеткіш) - 
бес жылға дейінгі мерзімде бас бостандығынан 
айырылады.» [1].
Эстония  мемлекетінің  салық  қылмыстары 
Қылмыстық кодексі «шаруашылық қылмыстар» 
деген  7  тарауының  148-1  бабы  «Салық  төлеу 
Дархан Шүкірбайұлы Төкеев,
Қаржы полициясы академиясының докторанты, 
құқық магистрі
 шЕтЕл мЕмлЕкЕттЕРіНің САлыҚ ҚылмыСтАРы үшіН 
ҚылмыСтыҚ ЖАуАптылыҚтың кЕйбіР ЕРЕкшЕліктЕРі

141
Трибуна молодого ученого
жөніндегі  заңдарды  және  салықтар  туралы 
заңдарды  бұзу»  қарастырылған.  аталған  норма 
келесідей мәтінде:
«(1) Салық басқармасына заңмен көрсетілген 
ақпаратты,  декларацияны  немесе  құжаттарды 
мүлдем көрсетпеу немесе өз уақытылы көрсетпеу 
қасақана  жасалса  немесе  осындай  әрекет 
үшін  кінәлі  әкімшілік  жазаға  тартылғаннан 
кейін  жасаса  –  бір  жылға  дейінгі  мерзімде  бас 
бостандығынан айырылады.
(2) Салық басқармасына жалған ақпараттарды 
немесе  жалған  құжаттарды  және  декларацияға 
жалған  ақпараттарды  қасақана  берсе  немесе 
осындай  әрекет  үшін  кінәлі  әкімшілік  жазаға 
тартылғаннан кейін жасаса – үш жылға дейінгі 
мерзімде бас бостандығынан айырылады.
(3)  Салық  басқармасының  заңға  сәйкес 
нұсқауларын орындамау немесе тиісті дәрежеде 
орындамау  қасақана  жасалса  немесе  осындай 
әрекет үшін кінәлі әкімшілік жазаға тартылғаннан 
кейін  жасаса  –  үш  жылға  дейінгі  мерзімде  бас 
бостандығынан айырылады.
(4) Салық басқарушысының бақылау жүргізу 
кезіндегі  қызметіне  кедергі  келтіру  қасақана 
жасалса  немесе  осындай  әрекет  үшін  кінәлі 
әкімшілік  жазаға  тартылғаннан  кейін  жасаса  – 
үш жылға дейінгі мерзімде бас бостандығынан 
айырылады.
(5)  Салықтар  туралы  заңға  сәйкес  төленуге 
тиісті салық соммасын уақылы төлемеу немесе 
тиісті соммадан аз төлеу қасақана жасалса неме-
се осындай әрекет үшін кінәлі әкімшілік жазаға 
тартылғаннан кейін жасаса – үш жылға дейінгі 
мерзімде бас бостандығынан айырылады.
(6) Ұстап қалуға тиісті төлемді аудармау не-
месе  тиісті  салық  соммасынан  аз  мөлшерде 
төлеу қасақана жасалса немесе осындай әрекет 
үшін  кінәлі  әкімшілік  жазаға  тартылғаннан 
кейін  жасаса  –  үш  жылға  дейінгі  мерзімде  бас 
бостандығынан айырылады.
(7)  Салық  төлеуші  немесе  жинаушы  өзінің 
салық төлеу қабілеті нашарлатқан жағдайында не-
месе салық басқармасы мекемесінен тұрғылықты 
мекен-жайы,  қызметі  жайлы  мәліметті  тіркемей 
жалтару  әлде  салықты  міндеттеу  немесе 
тағайындауды қиындатып мүмкіндіктерді болдыр-
мау мақсатында құжаттарды жою қасақана жасал-
са немесе осындай әрекет үшін кінәлі әкімшілік 
жазаға  тартылғаннан  кейін  жасаса  –  үш  жылға 
дейінгі мерзімде бас бостандығынан айырылады.
(8)  заңды  тұлғаға  салықтар  туралы  заңымен 
жүктелген  құқықты  уәкілеттігі  бар  тұлғанын 
орындамауы, қасақана жасалса немесе осындай 
әрекет үшін кінәлі әкімшілік жазаға тартылғаннан 
кейін  жасаса  –  үш  жылға  дейінгі  мерзімде  бас 
бостандығынан айырылады.
(9) дәл осындай әрекет осы баптың 1, 2, 3, 4, 5, 
6, 7 немесе 8 тармақтарында көрсетілгендей қайта 
жасалса және осы Кодекстің 53 бабында немесе 
«Жазаларды  тіркеу  туралы»  Заңының  25  бабы 
1  тармағында  қарастырылған  жаза  мерзімдері 
аяқталмаған болса – бес жылға дейінгі мерзімде 
басбостандығынан айырылады.
(10)  осы  баптың  1,  2,  3,  4,  5,  6,  7  немесе  8 
тармағында көрсетілгендей әрекет болып, және 
1 000 000 көлемде салық төленбеген жағдайда – 
бес жылға дейінгі мерзімде бас бостандығынан 
айырылады.» [2].
Латвия мемлекетінің салық нормалар жүйесі 
бойынша  Қылмыстық  заңнамасы  былай  сипат-
талады:
«218-бап Салық төлеуден жалтару
(1) Салық төлеуден немесе оған теңестірілген 
төлемдерді  төлеуден  жалтару  сонымен  қатар, 
табысты,  пайданы  немесе  басқада  салық  салы-
натын  объектілерді  жасыру  (төмендету),  егер 
бір  жылдың  ішінде  қайта  жасалса  –  үш  жылға 
дейінгі  мерзімде  бас  бостандығынан  айырыла-
ды.
(2) Салық төлеуден немесе оған теңестірілген 
төлемдерді  төлеуден  жалтару  сонымен  қатар, 
табысты,  пайданы  немесе  басқада  салық  салы-
натын  объектілерді  жасыру  (төмендету),  егер 
мемлекетке  немесе  ірі  мөлшерде  өзі  басқарып 
кеткен  жағдайда  –  бес  жылға  дейінгі  мерзімде 
бас бостандығынан айырылады.
219-бап Декларацияны көрсетуден жалтару
(1)  тұлғаның  заңмен  бекітілген  мүліктік 
сипаттағы  декларацияны  жалтару  немесе 
декларацияға  жалған  мәліметтерді  енгізу  – 
ақшалай айыппұлмен жазаланады.
(2)  Дәл  осындай  әрекет  қайта  жасалса  –  үш 
жылға дейінгі мерзімде басбостандығынан айы-
рылады.» [3].
Испания мемлекетінің Қылмыстық кодексінде 
бір ғана норма бар, ол «Мемлекеттік қазына мен 
әлеуметтік  қауіпсіздікке  қарсы  қылмыстар»  та-
рауында  орналасқан  305-баптың  1-тармағы, 
бұнда: 
«егер  кімде  кім  өзінің  әрекеті  немесе 
әрекетсіздігі  арқылы  Мемлекеттің,  автоно-
мияның,  жергілікті  мемлекеттік  қазынасына 
төлемдерді  ұстап  қалған  жағдайда  немесе 
төленетін қаражаттың орнына өнімді көрсеткен 
жағдайда,  қазыналық  қаражатты  жұмсап 
қайтармаған  жағдайда,  егер  осы  әрекеттер  15 
миллион  песеттен  асатын  болса  –  бір  жылдан 
төрт жылға дейінгі мерзімде абақтыға отырғызу 
жазаланады» [4].
Дания  елінің  салық  қылмыстары  үшін 
жауаптылық  мәселесін  қылмыстық  заң-
намасында  бір  нормамен  шектелген,  яғни 

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
142
28  тарау  «алымқорлық  қылмыстар»  §  289  
қарастырылған, онда: 
«Салық төлеуден жалтарған кез келген кінәлі 
тұлға (Салықтық бақылау туралы заңына сәйкес) 
өзіндік  күрделі  сипатына  қарай  төрт  жылға 
дейінгі мерзімде абақтыға отырғызумен жазала-
нады.» [5].
Осындай көрсетілген бірқатар елдердің салық 
қылмыстары үшін жауаптылық бойынша салы-
стырып  нәтиже  шығаратын  болсақ,  Қазақстан 
Республикасы,  Беларусь,  Ресей  Федерация-
сы  және  Латвия  мен  Эстония  мемлекеттерінің 
қылмыстық  заңнамасы  салық  қылмыстарын 
экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстар 
қатарына жатқызады.
Испания елі өзіндік ерекшелігіне байланысты 
салық  қылмыстарының  қоғамға  қауіптілігіне 
сәйкес,  мемлекеттік  қазына  мен  әлеуметтік 
қауіпсіздік  деген  арнайы  бөлімге  орналтырған. 
Онда кеден қылмыстары, әлеуметтік салымдарды 
төлеуден  жалтаруға  байланысты  қылмыстарда 
осы тарауға кіреді.
ал  Дания  мемлекеті  салық  қылмыстарына 
ерекше  көз-қараспен  қарап  өткен,  яғни, 
«алымқорлық  қылмыстар»  деген    тарауда  ор-
налыстыра  отырып,  әрбір  қылмыс  нормасына 
әрбір параграф берген және әрқайсысы әртүрлі 
талан-тараждың нысаны болып табылады. 
Сонымен  қатар,  салық  қылмыстары  үшін 
нормалардың  саның  да  ескеру  қажет,  мысалға, 
біздің  елде  үшеу  және  Ресей  Федерациясында 
төртеу, Латвия мемлекетінде екеу қарастырылған 
болса,  ал  Беларусь,  Дания  мен  Испанияда  бір 
ғана нормамен жауаптылықты қарастырған. 
ал Эстония мемлекеті Қылмыстық кодексіндегі 
148-1  бабы  8,9  және  10  тармақтарымен  заңды 
тұлғаларды жауаптылыққа тартуды көздесе, жеке 
тұлғалар үшін 1-7, 9 және 10 тармақтарыменде 
жауаптылыққа  тартуды  қарастырып  кеткен. 
Бірақ, осы баптың 2-7 және 8 тармақтары бой-
ынша  санкцияның  бірдей  болуына  байланы-
сты  қоғамдық  қауіптілік  дәрежесін  ажырату 
жағдайын ескермеген.
Эстония, Дания, Испания және Беларусьтың 
заңнамалары  салық  қылмыстарының  қоғамдық 
қауіптілік дәрежесін бағалауда біркелкі бағытты 
таңдаған,  яғни,  жеке  тұлғаның  немесе  заңды 
тұлғаның  салық  төлеуден  жалтаруды  бірге 
қарастырған. Біздің ойымызша бұндай бағытты 
ұстану  дұрысырақ,  себебі  салықтан  жалтаруды 
субъекті  бойынша  ажырата  ғана  қоймай,  соны-
мен  бірге,  қоғамдық  қауіптілік  дәрежесі  бой-
ынша,  яғни  келтірілген  зардаптың  мөлшерінде 
ескеру қажет. 
Сонымен  бірге,  Қазақстан  Республика-
сы,  Беларусь,  Дания,  Испания  және  кейбір 
жағдайда Латвия мен Ресей Федерациясы салық 
қылмыстары  нормаларының  диспозициясында 
«салық төлеуден жалтару» түсінігін берген, бірақ, 
ол  түсінік  диспозицияда  толық  ашылмаған.  ал 
Латвия  мемлекеті  Қылмыстық  кодексінің  218-
бабымен көрсетілгендей «Салық төлеуден жал-
тару» деп бір нормамен түсінігін ашып қойған. 
тек  Эстония  елі  «салықты  төлеуден  жалтару» 
түсінігін  қарастырмаған,  себебі  біздің  ойымыз-
ша салықты бақылауды жүзеге асыратын салық 
басқармасы  қызметіне  кедергі  келтіру  ретінде 
ғана  болады.  Сондықтан  салықты  төлеуден 
жалтару  ұғымы  бұл  мемлекеттің  қылмыстық 
заңнамасында қолданылмайды деп айтуға бола-
ды.
Жалпы  салық  қылмыстары  біздің  елімізде 
де  өте  маңызды  орын  алады  және  салықтан 
жалтару  соңғы  кезде  жеке  тұлғалармен  қатар, 
заңды тұлғалардың да қылмыстық жауаптылық 
жағдайы  көбейіп  келеді.  Сондықтан  осын-
дай  бірқатар  шетелдердің  салық  қылмыстары 
үшін  қылмыстық  жауаптылық  ерекшеліктері 
мемлекетіміздің  қайбір  тұлға  болсын  салықтан 
жалтару  жауаптылығын  жетілдіруге  септігін 
тигізетіні сөзсіз. 
тағы  бір  айта  кететін  жайт,  ол  салық 
қылмыстары  үшін  қылмыстық  жауаптылықтан 
босату  жағдайы.  Мысалға,  салықты  жалтарған 
жағдайда арнайы босату тек қана Испания елінің 
Қылмыстық  кодексі  305-бабы  4-тармағында 
қарастырылғандай:  «егер  салық  органдары-
мен  тексеру  туралы,  салық  міндеттемелерін 
анықтауға  бағытталған  қызметті  немесе 
құзыретті  органға  оны  тексеру  жөнінде  қате 
мәлімет алған кезде шағымдану жөнінде хабар-
ландыру келгенге дейін өзінің салық жағдайын 
дұрыстаған  болса  Қылмыстық  жауаптылықтан 
босатылады» делінген.  Бұндай босату жағдайы 
біздің  Қылмыстық  заңнамаға  енгізу  үлкен 
талқылауды қажет етеді деп есептейміз.

143
Трибуна молодого ученого
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.  1999  жылғы  9  шілдедегі  №275-З  Беларусь  мемлекетінің  Қылмыстық  кодексі  (13.07.2012  ж. 
№409-З өзгертулер мен толықтырулармен).
2. 2008 жылғы 28 желтоқсандағы Эстония мемлекетінің Қылмыстық кодексі.
3. 1998 жылғы 18 маусымдағы Латвия мемлекетінің қылмыстық заңы (2009 жылғы 16 маусымдағы 
өзгертулер мен толықтырулармен).
4. 1995 жылғы Испанияның Қылмыстық кодексі Уголовный кодекс (2003 жылғы 25 қарашадағы 
№ 15/2003 заңы өзгертулер мен толықтырулармен).
5. 1997 жылғы 12 тамыздағы №648-Н Данияның Қылмыстық кодексі (1999 жылғы 17 наурыздағы 
№141-З өзгертулермен толықтырулармен).
Талқыланып отырған мәселенің бірі еліміздің салық заңнамасы бойынша олқылықтарға жол бер-
меу  жағдайларын  қарастырған  автор,  міндетті  төлемдерді  мемлекетке  төлеуден  жалтарудың, 
тәжірибеде әр түрлі жолы қалыптасып келетінін айтып отыр. Осыған байланысты, бұл мақалада 
шет мемлекеттердің, соның ішінде Ресей Федерациясы, Беларусь, Латвия және Эстония, Дания мен 
Испанияның  салық  қылмыстары  үшін  қылмыстық  жауаптылық  жағдайларын  қарастырып,  кейбір 
ерекшеліктерін ажыратып, өзіндік ой тұжырымдалған. 
Түйін сөздер: салық қылмыстары, төлемдерді төлеуден жалтару, салық төлеу жөніндегі заңдарды 
бұзу, декларация көрсетуден жалтару. 
Автор  рассматривает  проблемы  недопущения  пробелов  по  налоговому  законодательству  нашей 
страны. На практике уже формируются другие пути уклонения от уплаты обязательных платежей в 
госбюджет. В данной статье проанализирована уголовная ответственность за налоговые преступле-
ния и выделены некоторые особенности зарубежных государств, в том числе таких стран, как Россий-
ская Федерация, Беларусь, Латвия, Эстония, Дания и Испания.  
Ключевые слова: налоговые преступления, уклонение от уплаты платежей, нарушение законода-
тельств по уплате налогов, уклонение от показа декларации.
Considering the author as one of problems prevention of gaps under the tax legislation of our country, it is 
told that in practice evasion from payment of obligatory payments in the state is already formed other ways. 
Therefore in this article analysed criminal liability for tax a crime some features of the foreign states, including, 
such countries as the Russian Federation, Belarus, Latvia, Estonia, Denmark and Spain also are allocated.
Keywords: a tax crime, evasion from payment of payments, violation of legislations on payment of taxes, 
evasion from declaration display.
Дархан шүкірбайұлы төкеев,
Қаржы полициясы академиясының докторанты, құқық магистрі
шетел  мемлекеттерінің  салық  қылмыстары  үшін  қылмыстық  жауаптылықтың  кейбір 
ерекшеліктері
токеев Дархан шукирбаевич, 
докторант академии финансовой полиции, магистр права
Некоторые особенности уголовной ответственности за налоговые преступления зарубеж-
ных стран
Tokeev Darkhan Schukirbaevich, 
the doctoral candidate of Academy of financial police, the master it is right
Some features of criminal liability for tax a crime of foreign countries

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
144
Республика  Казахстан  и  Кыргызская  Респу-
блика  в  настоящее  время  находятся  на  стадии 
освоения и использования положительного опы-
та,  выработанного  отечественной  и  мировой 
практикой  в  области  формирования  рыночной 
модели  механизма  хозяйствования,  что  в  корне 
меняет  суть  и  характер  всех  общественных  от-
ношений,  в  том  числе  и  трудовых  отношений, 
что  отражается  в  действующем  законодатель-
стве.  в  указанных  странах  с  конца  80-х  годов 
прошлого  века  начались  коренные  преобразо-
вательные процессы в экономике, праве и поли-
тике  –  командно-административная  экономика 
уступила место рыночной многоукладной эконо-
мике,  закрепились  демократические  процессы, 
началась правовая реформа.
Многоукладная экономика, предполагает на-
личие  в  стране  разных  видов  экономических 
укладов в виде форм осуществления хозяйствен-
ной  деятельности,  собственности,  организации 
хозяйства (частное, коллективное, государствен-
ное,  общинное,  натуральное  хозяйство);  она 
установилась не «сразу», это длительный и по-
этапный процесс, и для его постепенного разви-
тия и укрепления, коренным образом менялось 
действующее  законодательство,  в  том  числе  и 
трудовое.
«трудовые  отношения  являются  важной  ча-
стью  социально-экономической  жизни  обще-
ства,  а  проблемы  законодательства  о  труде  не 
оставляют равнодушными всех ее участников. в 
течение  последних  лет  казахстанское  законода-
тельство о труде претерпело ряд существенных 
изменений, вызвавших как положительные, так 
и негативные последствия. тем не менее, в на-
стоящее время трудовое законодательство нахо-
дится  в  состоянии  развития  и  совершенствова-
ния.  При  этом  практика  показывает,  что  нераз-
решенных правовых проблем в сфере трудовых 
отношений,  которые  следовало  бы  учесть  при 
разработке трудового кодекса, достаточно мно-
го.  трудовой  кодекс  позволил  бы  максимально 
систематизировать  все  правовые  рычаги  в  сфе-
ре  трудовых  отношений.  его  эффективность  и 
всеобъемлемость во многом зависит от того, на-
сколько будет учтен при его разработке накопив-
шийся опыт» [1, с. 3].
Целью трудового законодательства Республи-
ки Казахстан и Киргизской Республики является 
правовое регулирование трудовых отношений и 
иных отношений, непосредственно связанных с 
трудом, направленное на защиту прав и интере-
сов  сторон  трудовых  отношений,  установление 
минимальных  гарантий  прав  и  свобод  в  сфере 
труда. Задачами трудового законодательства яв-
ляются  создание  необходимых  правовых  усло-
вий, направленных на достижение баланса инте-
ресов  сторон  трудовых  отношений,  экономиче-
ского  роста,  повышение  эффективности  произ-
водства и благосостояния людей.
в условиях рыночных отношений между тру-
дом и капиталом существуют определенные про-
тиворечия. Они еще больше обостряются в пери-
од экономического кризиса, спада производства, 
усиления конкуренции на рынке труда.
Известно,  что  предприниматель  стремиться 
получить наибольшую прибыль за счет удешев-
ления рабочей силы, удлинения рабочего време-
ни, уменьшения оплаты труда, снижения затрат 
на обеспечение безопасных условий труда.
Работник же нуждается в сохранении за ним 
постоянного рабочего места, получения достой-
ного  вознаграждения  за  труд,  своевременного 
получения  заработка,  обеспечения  безопасных 
условий труда и других социально-трудовых га-
рантий, которые должны найти отражение в за-
конодательстве.
е.Н.  Нургалиева  справедливо  отмечает,  что 
«изменения в экономическом фундаменте обще-
ства,  связанные  с  переходом  к  многоукладной 
экономике, вызвали несомненное усиление пре-
образующей  роли  права  как  основного  регуля-
тора  рыночных  отношений,  поскольку  право 
закрепляет  такие  отношения,  которые  соответ-
ствуют объективным потребностям рынка и соз-
дает предпосылки для проявления инициативы и 
зАкОНОДАтЕлЬСтвО О тРуДЕ РЕСпублИкИ кАзАхСтАН 
И кИРгИзСкОй РЕСпублИкИ в уСлОвИях СтАНОвлЕНИя 
мНОгОуклАДНОй ЭкОНОмИкИ
Царенко Марина Владимировна, 
старший преподаватель Казахстанско-Российского 
университета, магистр юриспруденции

145
Трибуна молодого ученого
предприимчивости его участников. в то же время 
кризис экономики, переживаемый нашими госу-
дарствами, отказ от командно-бюрократической 
системы управления обществом повлекли за со-
бой  неприемлемость  в  создавшихся  условиях 
республиканского  законодательства,  механиче-
ски  воспроизводившего  общесоюзное.  в  этих 
условиях перед государствами СНГ ставится не-
виданная ранее задача - сформировать действен-
ную правовую базу рыночной экономики, создать 
по существу новую систему права, отвечающую 
потребностям правового цивилизованного госу-
дарства. в частности, коренные преобразования 
отношений собственности и обусловленные ими 
изменения  в  социальной  структуре  общества 
потребовали  существенной  перестройки  и  соз-
дания новой системы законодательства о труде, 
адекватно отражающей изменения в социально-
экономической и политической обстановке в этих 
государствах» [1, c. 4]. в связи с отмеченным, пе-
ред наукой трудового права возникает проблема 
переоценки  ценностей,  отказа  от  постулатов  и 
идеологических догм, идущих, от реалий сегод-
няшнего дня. Немаловажная роль в этом принад-
лежит определению места и роли трудового зако-
нодательства  в  регулировании  нарождающихся 
экономических отношений, определению сферы 
его действия, унификации основных принципов 
правовой регламентации труда на предприятиях 
различных видов собственности. 
в  Республике  Казахстан  трудовые  отноше-
ния регулируются трудовым Кодексом от 15 мая 
2007 года № 251-III (далее - тК РК) [2]. в Кыр-
гызской Республике – трудовым Кодексом, вве-
денным в действие Законом КР от 4 августа 2004 
года N 107 [3]. 
Первый  нормативно-правовой  акт,  всецело 
регулировавший трудовые отношения в РК был 
принят 21 июля 1972 года [4] в КР – 23 мая 1972 
года  [5].  Оба  этих  документа  именовались  Ко-
дексом  законов  о  труде  и  не  имели  существен-
ных различий. в переходный к рынку период в 
КЗот КазССР и Киргизской ССР вносились не-
значительные  изменения,  которые  практически 
не сыграли существенной роли в регламентации 
трудовых отношений. Не решил всех проблем и 
новый закон о труде в РК [6] и трудовой кодекс 
КР от 1 января 1998 года [7], хотя ряд новелл был 
направлен на отказ от жесткого централизован-
ного регулирования и предоставление права са-
мим сторонам договорных отношений улучшать 
условия труда посредством заключения индиви-
дуальных и коллективных договоров. в указан-
ных актах не нашли решения проблемы, от ко-
торых зависит не только социальная защита ра-
ботников, но и дальнейшее развитие экономики 
страны. ведь известно, что экономика напрямую 
зависит именно от эффективности, качества про-
изводительности трудового процесса. И от того, 
насколько полно и цивилизованно урегулирова-
ны отношения между участниками трудовых от-
ношений,  зависит  уровень  развития  экономики 
в целом. Государство, в котором четко не распи-
саны «правила» игры в сфере труда и производ-
ства, не может рассчитывать на успех.
По вопросам социальной защиты, например, 
наблюдалось  игнорирование  многих  позиций, 
касающихся труда наемных работников. По ка-
захстанскому законодательству, в частности, со-
гласно ст. 66 КЗот РК, пособия по беременности 
и  родам  выплачиваются  за  счет  работодателя. 
Как показывала практика, не всегда работодате-
ли выплачивали и эту сумму, а порой и не в со-
стоянии ее выплачивать.
Н.С. Сабристова и а.а. Карандашева справед-
ливо отмечали по этому поводу, что «работодате-
ли так же, как и государство, должны заботить-
ся  о  своих  наемных  работниках  -  о  женщинах, 
о  молодежи, об инвалидах. Но  обычно в  таких 
случаях  большая  часть  денежных  обязательств 
возложена на работодателя. а ведь работодатели 
также являются гражданами страны и нуждают-
ся  в  поддержке  государства,  которое  возлагает 
на них непосильную ношу. Думается, закрепляя 
определенные  льготы,  направленные  на  охрану 
здоровья  матери  и  ребенка,  несовершеннолет-
них, государство исходит из нравственных начал 
трудового законодательства, из интересов обще-
ства, которые, безусловно, не всегда совпадают 
с интересами работодателей, и тогда на помощь 
приходит  закон,  который,  в  свою  очередь,  обя-
зывает последних считаться с интересами обще-
ства» [8].
Пробелы в регламентации трудовых отноше-
ний привели к массовым нарушениям трудовых 
прав работников, в частности, многие работода-
тели  вместо  трудового  договора  стали  оформ-
лять соглашения с работником как гражданско-
правовой договор.
Не  секрет,  что  заключение  гражданско-
правового договора выгодно работодателю, ибо 
он,  заключая  гражданско-правовой  договор,  не 
обязан применять к работнику нормы трудового 
законодательства, устанавливающие ряд льгот и 
гарантий, как то: оплачивать больничные листы, 
соблюдать порядок увольнения, не привлекать к 
сверхурочным  работам  с  нарушением  порядка 
привлечения и оплаты труда и многое другое. в 
будущем следует пересмотреть правовые инсти-
туты договорных отношений по труду, выбрать 
конкретный  объект  регулирования,  например, 
несамостоятельный либо наемный труд, и уста-
новить, что все случаи использования в возмезд-
ном  порядке  чужого  труда  рассматриваются  в 
качестве  трудовых  отношений  и  регулируются 
трудовым законодательством [9]. 

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: