Жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
141
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
11.09. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ 
 
2014 жылға жалпы көрсеткіштер 
Субъектінің S, мың 
ш. 
226,0  
Халқы мың 
адам 
753,4
 
ЖІӨ, млрд. 
тг.
 
 
1384,4 
 
2011-2014 жылдар аралығындағы мерзімге негізгі экологиялық көрсеткіштер
 
Көрсеткіштер 
2011ж 
2012ж 
2013ж 
2014ж 
ЖІӨ бірл. шығарындылардың қарқындылығы, 
тн/млрд.тг. 
30,82 
26,43 
23,41 
22,97 
Атмосфераға ластағыш заттардың 
шығындылары, мың тонна. 
31,9 
31,1 
31,2 
31,8 
ҚОҚ жұмсалған шығындар.  
2 408,1 
3 883,3 
5 151,3 
4 160,6 
ЖІӨ бірл. қалдықтардың пайда болуының 
қарқындылығы, тонна/млрд.тг. 
91,89 
45,98 
44,99 
28,93 
Пайда болған қалдықтардың жалпы саны, тн.  
95 089 
54 273 
61811 
40046 
 
Қызылорда  облысының  аумағы  226,0  мың 
шаршы  шақырым  немесе  республика  аумағының 
8,3  %-ын  алып  жатыр.  Облыс  Қазақстанның 
оңтүстігінде  Тұран  ойпатының  шекарасында 
орналасқан,  Шығысында  Қаратау  жотасының 
тарамдары,  Солтүстік  -  Батысында  Қарақұм 
топырағы  және  Оңтүстік  -  Батысында    Қызылқұм 
топырағы  орналасқан.  Облыс  7  селолық  ауданға 
және  3  қалаға  (облыстық  бағынысты  қала 
Қызылорда  қ.),  265  селолық  және  поселкелік  елді 
мекен, 145 селолық және ауылдық округке бөлінген 
[11.09.01.]. Әкімшілік орталығы Қызылорда қаласы 
болып табылады. 
Климаты жазы ұзақ мерзімді ыстық және қары 
аз қысқа мерзімді суық, күрт өзгермелі континентті 
және  аса  шөлейтті.  Қызылорда  облысы  аграрлық-
индустриалды  аймақ  болып  табылады.  Мұнайгаз 
саласы, 
уран 
өнеркәсібі 
мен 
құрылыс         
индустриясы дамуда.  
Облыста  мұнай,  газ,  полиметталды  руда,  уран, 
тұзды  қоса,  минералды-шикізат  ресурстарына  аса 
әлеуеті бар. Қорғасынның, мырыштың, кадмийдің, 
германийдің, 
алтынның, 
күмістің, 
селеннің, 
темірдің,  қоңып  көмірдің,  жанғыш  тақтатастың, 
қоңыр  темір  кенінің,  фосфориттердің,  молибден-
ванадийлі  және  цирконий-титан  кендерінің  қоры 
анықталған. 
Облыс  аймағынан  «Батыс  Еуропа  -  Батыс 
Қытай»  автомагистраль  жолының  ең  ұзақ  бөлігі 
өтіп  жатыр.  Қызылорда  облысының  барлық 
аймағынан  өтіп  жатқан  Еуропадан  Батыс  Қытайға 
бағытталған  халықаралық  автомагистраль  жолдың 
ұзақтығы 
- 
817 
шақырымды 
құрайды.             
[11.09.02. С.7].  
Сырдария өзені Нарын мен Қарадария өздерінің 
қосылуынан  пайда  болатын  бассейннің  басты  су 
артериясы  болып  табылады.  Сырдария  өзен 
бассейнінің  444  мың  ш.ш.  тең  аумағының  жалпы 
ауданынан 250 мың ш.ш.  Арал-Сырдария бассейні 
құрайды  және Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан 
облыстарының    аумағын  қамтиды.  Қызылорда 
облысының  аумағында  4  су  қоймасы  бар,  ал 
Сырдария  өзенінде  12  гидро  бекет,  6  гидроторап 
мен 19 басты қондырғы бар. 
Қызылорда 
облысының 
шегінде 
балық 
шаруашылығы маңызындағы 160-тан астам көл бар. 
Жерасты  көздерінен  ауыл  сумен  халықты 
қамтамасыз етудің бастамашылығына байланысты, 
Қызылорда  облысының  шегінде  26  жерасты 
суларының 
қорлары 
белгіленген. 
Жерасты 
суларының қоры жылына 501,43 млн.м
3 
құрайды.  
Облыстың  аумағында  бір  мемлекеттік  табиғи 
қорығы  мен  екі  кіші  қорықшалар  орналасқан. 
Ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтардың  жалпы 
ауданы  161,0  мың  га.  құрайды.  Облыстың 
мемлекеттік орман қорының ауданы 6502,5 мың га. 
құрайды.  Оның  3069мың  гектары  орманды  алқап. 
Облыстың 
аумағының 
ормандылығы 
13,6% 
құрайды.  Мемлекеттік  орман  қорының  аумағында 
Қарғалы  және  Тұранғылсай  кіші  қорықшалары  31 
мың  га.  аударымен  орналасқан.  Оның  үстіне, 
облыста «Барсакелмес» мемлекеттік табиғи қорығы 
жұмыс  істейді.  Барлық  ормандар  климатты 
реттеуші,  орта  құрушы,  жер  және  топырақты 
сақтау,  суды  қорғау  және  санитарлық-гигиеналық 
қызметтерді атқарады [11.09.01].
 
11.09.01.АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАНЫҢ ЛАСТАНУЫ 
 
Облыста  атмосфералық  ауаның  ластануының 
негізгі  үлесі  (62,6  %)  жылжымалы  көздерге, 
құрылысқа,  қалғандары  жылу  энергетикасы  мен 
мұнайгаз шығарушы кәсіпорындарға жатады. 
Кәсіпорындар 
атмосфераға 
ластағыштар 
түрінде  шығарады:  күкірт  диоксиды,  көміртек 
диоксиды,  азот  диоксиды,  азот  оксиды,  күкірт 
сутегі, бензаперин, метан, қара күйе және т.б. 
Атмосфераға 
ластағыш 
заттардың 
шығарындыларының көлемінің өсуі Арал теңізінің 
кеуіп  қалуымен  және  Байқоңыр  кешенінің 
қызметімен,  автокөлік  санының  ұлғаюымен, 
автомобиль 
жанармайының 
сапасының 
төмендігімен,  қоршаған  ортаның  ластануының 
стандарттарын 
сақталмауымен, 
өндіріс 
қалдықтарын 
қайта 
пайдалануға 
берудің 
шешілмеген мәселелерімен байланысты. Ластағыш 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
142
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
заттардан 
атмосфераға 
жалпы 
барлық 
шығарындылар  жылына  25,5  мың  тоннадан  аса 
болады және 1%-дан аса жыл сайынғы өсім үрдісіне 
ие  екендігі  байқалады.  (11.09.1-сурет)  [11.09.03]. 
Халықтың  жан  басына  шаққанда  стационарлық 
көздерден  ластағыш  заттар  шығарындыларының 
жыл  сайынғы  өсімі  11.09.2-суретте  көрсетілген 
[11.09.03].  
Атмосфералық  ауа  мен  климатты  қорғауға 
қаралған  мерзімде  келесі  шығындар  жұмсалған 
(11.09.3-сурет) [11.09.03]. 
 
 
11.09.1-сурет. Ластағыш заттардың құрамы бойынша атмосфераға жалпы шығарындылар, мың тонна. 
 
 
11.09.2-сурет. Халықтың жан басына шаққанда стационарлық көздерден ластағыш заттардың 
шығарындылары, кг. [11.09.03.]. 
 
6,4
7,4
5,7
5,7
25,4
23,7
25,5
25,1
0
5
10
15
20
25
30
2011ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.
Қатты
Газ тәрізді сұйықтық
45
43,2
42,6
41,3
39
40
41
42
43
44
45
46
2011ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
143
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
11.09.3-сурет. Атмосфералық ауа мен климатты қорғауға шығындар, мың тг. [11.09.03.]. 
 
11.09.02. СУ РЕСУРСТАРЫ 
 
Ең  ірі  өзен  –  Сырдария,  ол  1  мың  шақырым 
ұзындық шамасында оңтүстік-шығыстан солтүстік-
батысқа  қарай  облыстың  орталық  бөлігі  арқылы 
ағып жатыр. 
Жазды күндері кеуіп кететін көптеген 
тұзды  көлдер  бар  (Жақсықылыш,  Қамыстыбас, 
Арыс және т,б.); Көпек және Теріскен көлдерінде — 
емдік  қасиетке  ие  батпақтары  бар.  Қызылорда 
облысының шегінде солтүстік-шығысында Сарысу 
өзенінің  сағасы  кіреді. 
Қызылорда  бойынша 
Сырдария 
өзенінің 
химиялық 
құрамының 
сипаттамасы,  Сырдария  өзенінің  бассейнінде 
орналасқан  алты  гидро  бекет  деректері  бойынша 
іске асырылған: Төмен-Арық, Қызылорда, Қазалы, 
Қаратерең, Жосалы және «Көк Арал» қалаларынан 
жоғары және төмен. 
Негізгі  ластағыш  заттар  сульфат,  мыс,  магний 
және 
темір 
болып 
табылады. 
Қызылорда 
облысының  аумағында  су  объектілері  суларының 
сапасы  үшінші  класқа  жатады  және  келесі  түрде 
бағаланады: Сырдария өзені – «ластанудың орташа 
деңгейі»,  Арал  теңізі  –  «ластанудың  орташа 
деңгейі» [11.09.01.]. 
 
 
11.09.4-сурет. 2011-2014 жылдарға Қызылорда облысы бойынша құрлық суы сапасының жағдайы. 
 
2014 
жылдың 
1 
жарты 
жылдығымен 
салыстырғанда  Сырдария  өзені  суының  сапасы 
нашарлаған,  Арал  теңізі  суының  сапасында 
маңызды өзгертулер жоқ.  
Су көздерін ағын сулардың ластануынан қорғау 
мақсатында 
қарастырылған 
мерзімде 
келесі 
шығындар жұмсалған (11.09.5-сурет). 
 
1 377 592,4
2 287 109,4
2 389 302,6
1 802 614,0
0
500 000
1 000 000
1 500 000
2 000 000
2 500 000
3 000 000
2011 ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.
1,85
1,85
1,69
1,82
3,55
3,67
4,02
4,65
1,5
1,55
1,29
2
2,5
2,4
2,3
1,9
2,1
1,9
1,34
1,2
0
1
2
3
4
5
2011жыл
2012жыл
2013жыл
2014 жыл
Сырдария бассейнінің ластану индексі
Гидроорындарының ластану индексі
Сульфаттын артуы
Магнидың артуы
Мыстың артуы
Темірдің артуы

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
144
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
11.09.05-сурет. Су көздерін ағын сулардың ластануынан қорғауға жұмсалған шығындар, мың тг. [11.09.03].
 
 
11.09.03. ЖЕР РЕСУРСТАРЫ 
 
Облыстың  жалпы  жер  қоры  24041,4  мың  га. 
құрайды. 
Аумақтың  біршама  бөлігі  өсімдігінен 
айырылған  құмды,  қатайған  жерлерінде  жусанды 
бетегелер,  тұзға  бейімделген  өсімдіктер,  көктемде 
құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер 
сорты;  құмдардың  арасында  дүзгіндер  өседі.  Құм 
төбешіктері 
сексеуіл, 
жыңғылдар, 
теріскен, 
бұйырғандар, жусандармен бекіген.
 
Қызылорда  облысының  2210,9  га  жалпы  жер 
қорынан Ресей Федерациясы Байқоңыр кешені үшін 
және  Арал  ауданының  аумағындағы  Сарышаған 
сынақ  полигоны  үшін  ұзақ  мерзімге  пайдалануға 
771,4  мың  га.  жалға  берілген.  Қызылорда  облысы 
топырақты-өсімдік  қабаты  шөл  аймағына  жатады. 
Жерлерінің  жалпы  ауданынан  Сырдария  өзені 
алқабында, сондай-ақ суландыру жүйесінде - 25%, 
шөлейт  аймақтарда  -  20%,  шөл  аймақтарда  -  55% 
бар.  Қызылорда  облысының  көптеген  дақылдарды 
өңдеу үшін жылу және күн ресурстарының жағдайы 
қолайлы,  бірақ  та  жауын-шашынның  көптігі 
егіншілік тек суармалыға тіректенеді [11.09.04.]. 
Бүгінгі  күні  облыста  231,4  мың  га.  суармалы 
жерлер  бар,  соның  ішінде  179  мың  га.  инженерлі 
жоспарланған.  Олар  5  (бес)  суармалы  алқаптарда 
орналасқан (Түгіскен-29060 га; Жаңақорған-Шиелі-
33815  га;  Қызылорданың  сол  жағалауы  -81280  га; 
Қызылорданың оң жағалауы - 22000 га;  Қазалының 
оң жағалауы және сол жағалауы -      26435 га). 
 
Суармалы 
жерлерде 
10,2 
мың 
шақ. 
ұзындығымен  су  жабдықтары  және  3,7  мың  шақ. 
коллекторлы-сусіңгіш  жүйесі  мен  Бесарық  және 
Жиделі су қоймалары бар, республикалық меншікте 
тұрған  Қызылорда,  Әйтеке,  Қазалы  және  Ақлақ 
гидротораптары жалпы көлеммен 23,5 млн.м³. 
Соның  ішінде,  республикалық  меншіктегі  су 
шаруашылық жүйелері 3 314,12 шақ; коммуналдық 
меншіктегі  су  шаруашылық  жүйелері  740,54  шақ; 
коммуналдық  меншікке  тапсырылатын  иесіз  су 
шаруашылық  жүйелері  1  570,3  шақ;  иесіз 
шаруашылық  аралық  арналар  мен  коллекторлар 
8 266,79 шақырым. 
Суармалы  231,4  мың  га.  жерлердің  59  мың  га. 
белгіленуі  бойынша  пайдаланылмайды.  Басты 
себептері: тұздалу – 1,2 мың га., су басу – 1,8 мың 
га.  суды  өткізу  мүмкіндігі  жоқ  –  4,9  мың  га.,  жер 
суландыратын жүйенің апатты жағдайы  – 3,0 мың 
га.,  және  басқа  да  себептер  бойынша  –  48,1  мың 
гектар.  
 
11.09.04. ҚАЛДЫҚТАР 
 
2014  жылы  облыс  бойынша  139,0  мың  тонна 
ТҚҚ  жиналған.  Облыстың  аумағында  тек  бір 
кәсіпорын  «Ибрайхан  және  К  ЛТД»  ЖШС 
қалдықтарды  өңдеумен  айналысады.  2014  жылға 
осы  кәсіпорымен  қатты-тұрмыстық  қалдықтардың 
6,5 мың тоннасы өңделді.  
2014  жылы  Қызылорда  облысы  әкімдігі, 
Қызылорда  қаласы  әкімдігі  мен  Еуропалық  қайта 
құру  және  даму  банкі  арасында  Қызылорда 
қаласында  қалдықтарды  қайта  пайдалануға  беру 
бойынша 
жобаны 
қаржыландыру 
бойынша 
үшжақты алдын ала келісімді бекітті [11.09.01.]. 
Өңірде  жинақталған  өндіріс  пен  тұтыну 
қалдықтарының жалпы көлемі 40 046 мың тоннаны 
құрайды,  оның  ішінде  2014  жылы  арнайы 
кәсіпорындармен  6 523  мың  тонна  қалдық  немесе 
жалпы  көлемнен  1,6  %  қайта  пайдалануға  берілді 
[11.09.03.]. 
 
2011 ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.
мың тг.
119100,1
182767,8
412097,8
356480
119 100,1
182 767,8
412 097,8
356 480,0
0
100 000
200 000
300 000
400 000
мың тг.

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
145
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
 
11.09.6-сурет. Сұрыпталған және сақтауға берілген ТҚҚ саны, мың тонна. 
 
Соңғы 
жылдары 
жалпы 
жиналған 
қалдықтардың жалпы саны сұрыпталады және ТҚҚ 
сақтауға беріледі [11.09.03.].   
2013  жылы  облыста  тозған  автомобиль 
дөңгелектерін  механикалық  қайта  өңдеу  және 
жоғары сапалы резеңке ұнтағын алу бойынша зауыт 
іске  қосылды,  «Смарт  Раббер»  ЖШС  топырақ 
астын  суармалаудың  инновациялық  құбырлары 
өндірісінің  желісін  іске  қосылды.  Бұл  зауыт, 
германиялық  инновациялық  технология  бойынша 
жұмыс  істеп  қалдықсыздық  қағидасын  жүзеге 
асырады [11.09.05.]. 
Апатты  қоқыс  тастау  орындары  туралы. 
Есептік  мерзімде  облыс  бойынша  11,0  га. 
ауданымен,  310  м3  көлемінен  тұрмыстық  қатты 
және  құрылыс  қалдықтарының  9  апаттық  қоқыс 
тастау орны жойылған.  
Соның 
ішінде 
көктемгі 
сенбіліктерде 
Қызылорда 
қаласында 
3,3 
га. 
ауданымен, 
қалдықтардың  79  м3  көлемімен  3  апатты  қоқыс 
тастау  орны,  Шиелі  кентінде  1,9  га.  ауданымен, 
қалдықтардың  58,6  м3  көлемімен  2  апатты  қоқыс 
тастау  орны,  Арал  қаласында  0,9  га.  ауданымен, 
қалдықтардың 103,7 м3 көлемімен 1 апатты қоқыс 
тастау  орны  және  Жаңақорған  ауданында  4,9  га. 
ауданымен,  қалдықтардың  99,4  м3  көлемімен  1 
апатты қоқыс тастау орны жойылған. 
Байқоңыр 
ғарыш 
айлағында 
бағдарлық  
ауданның  ластанған  жер  учаскелерінің  және 
қалдықтарды  рұқсатсыз  орналастыру  орындарын 
түгендеудің  бірлескен  жоспарын  жүзеге  асыру 
мақсатында  2011ж.,  2012ж.  және  2013ж.  Ресей-
Қазақстан  тобымен  жер  учаскелерін  тексеру 
жүргізілді,  олардың  болжамды  аудандары  мен 
оларда орналастырылған қалдықтардың болжамды 
көлемі (кесте): құрылыс қалдықтары  - 8790,93 га / 
300080 м3; металл сынығы  - 74,95 га / 6057 тн; ҚТҚ 
– 528,55 га / 30092 м3. құрайды.  
Қалдықтар  Байқоңыр  ғарыш  айлағын  Ресей 
Федерациясына  жалға  берілгенге  дейін  1955-1993 
жылдардағы мерзімде жиналған.  
Өнеркәсіптік  қалдықтар.  Есептік  мерзімде 
барлау 
сияқты 
облыстың 
мұнай, 
уран 
компаниялары 
мен 
пайдаланушылық 
ұңғымамаларымен 
негізделген 
бұрғылау 
жұмыстарының  көлемінің  азаюына  байланысты 
құрылған  қалдықтардың  саны  өткен  жылдың 
осындай  мерзімімен  салыстырғанда  5,8  мың 
тоннаға азайған (4,3 %).  
Құрылған қалдықтардың ішінен мұнай өңдейтін 
компанияның  үлесіне  -  77,95%,  уран  шығаратын 
кәсіпорындардың 
үлесіне 
- 
7,0%, 
ауыл 
шаруашылығы  кәсіпорындарының  үлесіне  -  2,4% 
жатады.  
Жылу  энергетикасы  кәсіпорындары  -  6,36  %, 
құрылыс  саласы  -  2,21%,  басқа  да  салалардың 
қалдықтары – 4,0 %. 
Морфологиялық  құрам  бойынша  2014  жылға 
жиналған 
өндіріс 
қалдықтары: 
бұрғылау 
қалдықтары  -  95,1  мың  тонна  (73,84%),  мұнай 
шламдары - 14,0 мың тонна (10,87%), мазутталған 
топырақ  -  –  0,055  мың  тонна  (0,04  %),  ауыл 
шаруашылығы  қалдықтары  -  3,1  мың  тонна  күріш 
қауызы (2,4%), жылу энергетикасы секторының күл 
қалдықтары  –  8,2  мың  тонна  (6,36%),  нашар 
радиоактивті  қалдықтар  -  0,3338  мың  тонна, 
құрылыс қалдықтары – 2,851 мың тонна және басқа 
да қалдықтар – 5,2 мың тонна. 
Жиналған  128,784  мың  тонна  өнеркәсіп 
қалдықтарынан  қайта  пайдалануға  берілгені  109,1 
мың  тонна,  қалған  15,28%  (19,684  мың  тонна) 
өнеркәсіп  қалдығы  өңдеуші  кәсіпорындардың 
өнеркәсіп 
қалдықтарын 
уақытша 
сақтау 
алаңдарында орналастырылды.  

жүктеу/скачать 5,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: