Мемлекетсіз әкімшілік дәуірі

ры хандығымен  бірге қүлады.  Бүдан  кейінгі  70 жыл  боны  казак халқы 
қорғансыздың  күнін  кешті.  ¥лтты қ  мемлекеттің  функциясын  енді  ре- 
сми Санкт-Петербург және оның қазақ жеріндегі  әкім ш ілік аппараты 
өз мойнына алғансыды. Империялық идеологиямен қаруланған жаңа 
қүрылым,  түптеп  келгенде,  екі-ақ  мақсатты  көздеді:  бірі  -   өлкенің 
байлығын  сүлікше  copy,  екіншісі  -   қазақ  жерінде  ш ексіз  билігін 
орнату.  Айтып-айтпай  не  керек,  мақсатына  жстті  дс.  Байырғы 
халықтың мүддесі,  мүң-мүқтажы зәредей қаперге алынбагандықтан 
қазақ  қоғамын  айықпас  дерт  жайлады,  оның  арты  дамымай  мешел 
қалғанымыз  еді.  М емлекеттіктің  шаңырағы  ортасына  түскендіктен 
бүл  70  жылды  мемлекетсіз  әкімш ілік  дәуір  деген  жөн.  М смлекеті- 
нен, елтүтқаларынан айырылған халы қ сол жылдарды  зар заман деп 
атағаны  бекер  емес.  Зар  заманның  үлт  болмысына  әкелген  зарда- 
бьш  Абайдан  артық  сезінген  жан  ж оқ  шығар.  Түтас  халықтың  жол 
таппай  абдырағанына  үлы  ойшылдың  жаны  күйзелді.  «...Дүниеде 
ешбір  қызықты  нәрсе  бар  деп  ойламайды,  ойласа  да  бүрыла  ал- 
майды,  сөз  айтсаң,  түгел  тьщдап  түра  алмайды,  не  көңілі,  не  көзі 
алаңдап  түрады.  Енді  не  қылдық,  не  болдық!»  -   дейді  ол[24]. 
үрынғы  ата-бабаларымыз  заманындағы  елбасы,  топбасылардың 
илікті жүргізудегі  әділдігін, намысқорлығын үлықтап, осынау «екі 
ғана тәуір  мінезін жоғалтпай түрсақ,  біз де  ел  қатарына кірер  едік», 
деп  келер  күнге үмітін  артады[25].
Классикалық және сындарлы дәуірлердің жүрнағындай сакталып 
қалған  илер институты  заң шығарудан, сот функциясын аткарудан қа- 
лып, саяси-қуқықтық ғана емес, моральдық-этикалық ауыр дағдарысқа 
түсті.  Ө.Бөкейхан  ашына жазғандай,  «қазақ орысқа  қараған  соң  бәйге 
аттаи,  жақсы  жорғадай  туысынан  болатын  шешен  озған  би  жоғалды. 
ім орысқа жағымтал болса, сол жүртты бір қамшымен айдайтын бол- 
үрынғы жүйрік билерден келе жатқан аз; әділ билік  жорасы жаман 
ь-япяцаИЬІМ TVf bIP би парасына  аяқ -  асты болды. Пара беріп ақты қара,
.  ЬІ ақ қылатьш Күн туды.  Қазақ жақсысы  орыс  етегінен жем же- 
птяпп  3°^  ӨНе^  К0РДЬ>  [26].  Шоқанның,  Абайдың,  А.Байтүрсыновтың 
Қа3аҚ  даласьшда  билеР  мәртебесін  көтеруге  талпынысы- 
. 
J PJU  ҚОҒамдық  қатыиастарға  оң  көзқарасы  байқалғанмен  еш
нәтиже шықпады,  НӘТИже шығуы мүмкін де емес еді[27].
ІПІНІРТ
4
  іг  ғасыРлаР  межесінде Ресей  капитализмінің  қылбүрауына 
жіктелу  Мр !аК;СТаі1  ЭК0н0микасы  дәстүрлі  қоғамға  жат  әлеуметтік 
қаишылықтарға  душар  болды. 
Әкімшілік  басқару
24

орындарындағы,  материалдық  өндіріс 
саласындағы  қазақтардың 
билік пен  байлықтан  шетқақпай  көруі байырғы  хальщтың  тұрмыстық 
жағдайын  ауырлатып,  мәдени-саяси  кіріптарлығын  асқындырып жі- 
берді.  Ә.Бөкейханның  мәліметі  бойынша,  бірінші дүниежүзілік  соғыс 
басталған  шамада  орта  шаруаның  саны  кеміп,  қазақтың  үштен  екі 
бөлігі  кедейлер  санатына  жатыпты[28].  Мемлекеттік  қолдау жоқ  ор- 
тада қалың қазақтың жаңа ахуалға  бейімделуі өмір талабынан  сылбыр 
жүргендіктен  ауру-сырқау,  өсек-аяң,  парақорлық,  болымсыз  билік
-   болыстық  пен  старшындыққа  талас,  жағымпаздық,  жалтаңкөздік 
тәрізді 
кергеткен  қылыктар  ел  ішінде  етек  жая  бастады.  Жердің 
мемлекет  меншігіне  өтуі,  орыс  және  шет  ел  капиталының  толық 
үстемдігі,  қарашекпенділердің үздіксіз келуі,  урбанистік үрдістен тыс 
қалу -  бәрі үлттың болашағына төнген қатер еді.  Әкімшілік-аумақтық 
бөліске  түскен  қазақ  жерінде  ортақ 
ақпараттық  кеңістіктің  болма- 
уы  қоғамдық  сананың,  саяси  мәдениеттің,  этностык  ішкі  кірігудің 
орнығуына  зиянын тигізді.
Ескі  шаруашылық  түрі  әлсіреген,  жаңа  капиталистік  қатына- 
стар  орнығып  бітпеген  өліарада Абайдың  әйгілі  «Енді  не  қылдық,  не 
болдық»  сүрағына жауап  іздеп  шарқ үрған  әлеумегтік  күш  үлттық 
буржуазия да емес еді,  үлттық  пролетариат  та  еместін.
Қоғамның  ішкі-сыртқы  өмірін  сүранысқа  сай  рсттеп  отырушы 
билік  пен  билеуші  түғырдан  тайған  ортада  тарихи  жауапкершілікті 
үлт зиялылары  өз мойнына алды.  Сал, сері,  ақын,  әнші,  күйші,  мектеп 
пен медресе  үстаздары,  азды-көпті  оқығандар  халқына көшбасшылық 
еңбегін сіңіріп, қолдан келгенше рухын жасытпады.  XX ғасыр  басын- 
да  Алаш  зиялылары  қазақ  мемлекеттігін  қалпына  келтіру  мәселесін 
күн  тәртібіне  қойып,  практикалық  және  интеллектуалдық  ізденіс- 
терін  бастап  кетті.  1916  жылы  жер-жерлерде  хан  сайлауының  өтуі 
үлт зердесінде  классикалық және сындарлы дәуірлер  шоғы  өшпегенін 
айғақтайды.  1917  жылғы  Қазан  төңкерісінің  алғашқы  күндерінде 
Ш .Уәлихановтың досы,  қазақ халқының тілеуқоры  Г.Н.Потанин қала- 
мынан  шыққан  төмендегі  сөздерде  үлы  шындық  бар.  «Среди  киргиз 
не  наблюдается  классовая  борьба,-  депті  ол,  -   в  их  среде  нет  рабочей 
партии,  нет у них  ни  социалистов-революционеров,  ни  социал-демок- 
ратов, ни  большевиков.  Здесь  особая  жизнь,  особые интересы,  особые 
разговоры, здесь не слыхать о восьмичасовом рабочем дне, не слыхать 
лозунга:  «Вся земля  принадлежит трудовому народу»,  а  тем  более ло­
зунга:  «У  рабочего  нет  отечества».  Киргизское  движение  поглощено
25

одним нерасчлененным  вопросом,  вопросом  о  национальном  возрож­
дении,  об условиях,  насколько это  возможно  при данных  физических 
условиях,  благ  европейской  культуры,  о  свободном  развитии  народ­
ных сил, во всех областях человеческого творчества.  Словом, киргизс­
кая  программа  исчерпывается  вопросом  о  национальном  самоопреде­
л е н и и » ^ ]. Демек,  Ұлы даланың мемлекеттікті  армандауы  зораймаса, 
азаймағаны ғой.
Мемлекетсіз  әкімшілік  дәуір  1920  жылға  дейін  созылды.  Алаш 
зиялыларының  1917-1918 жылдарда Алаш автономиясын  қүрмақталпы- 
нысын  большевиктік  озбыр  күш  алдаумен,  жалған  уәделер  берумен,  от 
қаруға сүйенген әскермен таптап өтгі.
5. Номиналды дәуір
Қазак мемлекеттігінің төртінші дәуірі  1920 жылы Қазақ АКСР-нің 
дүниеге  келуімен  басталып,  1991  жылғы  8  желтоқсанда  КСРО-ның 
ыдырауымен  аяқталады.  Бұл  жылдарда  мемлекеттікті  анықтайтын 
барлық тетіктер Мәскеудің, орталықтан келген басшы коммунистердің 
бақылауымен  қалыптасты.  Таптық,  партиялық  ілімге  лайықталган 
заң  шығарушы,  атқару,  сот  билігі  тармақталды,  шекара  анықталды, 
әнұран,  елтаңба,  ту  белгіленді,  бірнеше  Конституция  қабылданды, 
азаматтардьщ,  мемлекеттің  егемендігі  заңмен  бекемделді.  Іс  жүзінде 
Қазақстан этатистік мазмүн мен пошымдағы алып империя КСРО-ның 
ашса алақанында,  жүмса жүдырығында қалған мемлекет еді. Сталиннің 
түсында  Қазақстанға  жасалған  зорлық-зомбылықты  айтпағанда,  ре­
форматор  Н.С.Хрущевтің  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  есебінен  біраз 
жерді  Өзбекстанға  беріп  жібергені,  Қазақстанға  оң  көзімен  қараған 
Л.И.  Брежневтің  Солтүстік  облыстарда  Бородин,  Кручина  сияқтылар- 
ды  тайраңдатып  қойғаны,  неміс  автономиясын  қүруға  пейіл  білдір- 
гені,  демократ  М.С.Горбачевтің  ширек  ғасыр  Қазақстанды  басқарған 
Д.Қонаевті  оп-оңай  күйелей  салғаны,  түтас  халықты  үлтшылдықпен 
айыптағаны «телмірген теңдігі жоқ» мемлекетте ғана мүмкін дүниелер. 
Тоталитарлық  жүгенсіздікпен  келіспеген  ірілі-үсақты  көтерілістер, 
үлт  зиялыларының  наразылығы  аяусыз  тезге  салынды.  Қазақ  тілінін, 
демографиялық  үлесініц  қыспақта  калуы  себепті  үлт  мемлекеті 
үлтсыздану,  дүрысы  орыстану  қаупімен  бетпе-бет  келді.  ¥ л т   зиялы- 
ларына  қарсы  үйымдастырылған  үздіксіз  қуғын-сүргін,  әсіресе  1937- 
1938  жылдарғы «қызыл террор» шын  мағынасындағы саяси  элитаны 
26

жойып,  орнына  коммунистік-комформистік  номенклатураны  әкслді. 
Заң  шығарушы,  атқарушы,  сот  жүйесі  қоғамдық  санада  халықтын 
қорғанышы,  панасы  ретінде  қабылданудан  қалып,  олар  әмірш іл- 
әкімшіл  өктемдіктің  ошағындай  көрінді.  М емлекеттік  билік  басында 
көбінесе  басқа  үлт  өкілдері  отырды.  Айталық,  1920-1991  жылдарда 
Қазақстан  Компартиясы  Орталық  Комитетін  19  адам  басқарған  ексн, 
солардың төртеуі ғана қазақ еді, ішінде бүл қызметте  6 ай ғана отырған 
М.Мырзағалиев те  бар[30].  1946-1985  жылдарда Қазақстан  Үкіметі  10 
рет қүрылды, яғни жүздеген  адам министрлік креслода  жайғасты.  Ка­
зак емес  министрлердің  тағы  да  төртеуі  ғана  қазақ тілінен  азды-көпті 
хабардар  болыпты,  ал  Қазақ  КСР  мемлекеттік  кауіпсіздік  комитетін 
сол  жылдары  екі  рет  қана  қазақ  азаматтары  басқарған  екен[31].  Қа- 
зақстан экономикасын  сыңаржақ дамуға  үрындырған солақай  басшы- 
лық  экологиялық апат әкелді.  Негізінен  қазақтар  қоныстанған  70-ке 
жуық ауыл-селолық аудан  әлеуметтік-экономикалық  түрғыдан  артта 
қалғаны  кеш те  болса ресіми  түрде  мойындалды.  Қысқасы,  М әсксудің 
өктемдігімен коммунистік елес қуған біздің ел үлттық мемлекетін шын 
мағынасында қүра алмай,  әлемдік өркениет көшінен тым  қияс  кетіпті. 
Сондықтан да Қазақ мемлекеттігінің  1920-1991  жылдардағы  тарихын 
номиналды  дәуір деп қарастыруды үсынамыз. Дегенмен бір мәселенің 
басы  ашық.  Мемлекетсіз  әкімшілік  дәуіріне  қарағанда  номиналды 
мемлекеттің  одақтас  республика  мәртебесімен  жарты  ғасырдан  ас- 
там  КСРО қүрамында болуы,  біріншіден, жоқтан тәуір  еді,  екіншіден, 
мемлекеттік  тәуелсіздігімізді  конституциялық  жолмен  жариялауға 
мүмкіндік берді.
6. Азаттық дәуірі
1991  жылдың  16  желтоқсанынан  Қазақ мемлекеттігі тарихының 
бесінші  дәуірі  есік  ашты.  Сан  үрпақ  аңсаған  азаттық  таңы  атты. 
Содан  бері  артта  қалған  15  жыл  ішінде  ж оғалтқанымызды  тегіс 
түгендемесек  те  мемлекеттігіміз  қалыптасқаны  әлем  мойындаған 
ақиқат.  «Тәуелсіздік  алғаннан  кейінгі  кезеңде,  -   деді  Елбасымыз
Н.Э.  Назарбаев,  -   небір тар  жол,  тайғақ  кеш улерден  сүрінбей  өтіп, 
әлеуметтік,  экономикалық,  саяси  жаңару  жолына  түскен  Қазақс- 
тан бүкіләлемдік қауымдастықтағы өз орны,  өз беделі бар  абыройлы 
мемлекетке  айналды»[32].  Түпкі  мақсат -   демократиялық,  зайырлы, 
қүқықтық,  әлеуметтік мемлекет қүру.
27

Атқарылған  міңдеттерді  зерделер  болсақ,  екі  басты 
бағытты 
көреміз.  Бірі  -   отарлау  мен  кеңестік  тоталитаризм  аяусыз  қудалаған, 
санадан  өшіруге  тырысқан  ұлттық  құндылықтарды  қайта  қалпы- 
на  келтіру,  екіншісі  -   бүгінгі  жалпыадамзаттық  өлшемдер  үдесінен 
шыгу.  Бірінші  бағыттың  ірі  табысы  зорлықпен  күйеленген  үлылар 
мсн  алыптарды ақтау, қазақ тілі мен діннің  бостандыққа шыгуы,  жеке 
адамның  бас  еркін  өзіне  қайтару  болса,  екінші  бағыттағы  кадамдарға 
ел  экономикасын  қарқынды  дамуға  әкелген  реформаларды  жатқыза- 
мыз.  Алғашқыда  екеуі  де  қиыншылықтар  мен  қарсылықтарға  тап 
болды.  Елбасына  сенген  халық,  халқына  сүйенген  Елбасы  мойымас- 
тан Қазақстанды өрге сүйреді. Елорданың Алматыдан Астанаға көшуі, 
Сарыарқаның төрінде  жаңа мегаполистің  бой  көтеруі  мемлекетіміздін 
нығаюына  серпін бсрді.
Мемлскеттігіміздің  бесінші  дәуірінің  болмыс-бітімін  азаттык 
үдерісі  анықтап отыр.  Азаттығымыздың мәңгілік болғанын  қалаймыз. 
Әйткенмен  біз  азаггықтың  алғашқы  сатысында  түрғанымызды  да 
мойындауымыз  керек.  Осыдан да болар мемлекеттігімізді  керегесінен 
шаңырағына дейін әлемдік,  оньщ ішінде Батыстық үлгіде тіктедік. Ен- 
дсшс мемлекеттігіміз тарихы азаттық дәуірінің бейімделе даму кезеңін 
бастан  өткізуде.  Бейімделу  енжарлығымыздан,  ынжықтығымыздан, 
қарымсыздығымыздан  емес.  Оның  негізінде  ілгері  озып  кеткендерге 
тезірек жету ниеті, толеранттық жатыр.  Бүл  кезеңнің қаншаға созыла- 
тынын  уақыт  көрсетер.  Жаһанданудың  жүтқыншағына  түспес  үшін 
бейімделе  дамудан  үлттық  мемлекет  кезеңіне  аяқ  басуды  тездеткен 
абзал.  Оның  бар  қүпиясы  мен  қүдіреті  экономиканы  ел  мүддесіне 
жегіп,  мемлекеттің  қазақ  тілінде  сөйлеуін  қамтамасыз  етуде.  Несін 
жасырайық,  Елбасымыз  Н.Ә.  Назарбаевтың  Қазақстан  халықтары 
Ассамблеясының  XII  сессиясында  үлт  саясаты  мен  тіл  қүрылысының 
бүгінгі  ахуалы  және  алдағы  міндеттері  туралы  айтқандары  осы  орай- 
Да  көптен  күткен  үмітіміздің  үдесінен  шықты.  «Қазіргі  таңда,  -   деді 
Президснтіміз,  -   бизнестің  барлық  қүрылымдарында,  менеджмент, 
ақпараттық-технологиялық және басқа да  барынша  беделді  салаларда 
қалалық қазақ түрғындары кеңінен қамтылған. Қоғамда болып жатқан 
өзгерістерді  түсінуде  бүл  ілгері  қадамның  қағидаттық  маңызы  бар. 
Қазақтардың  үлттық  мәртебесі  мен  үлттық  өзін-өзі  бағалау 
д е ң г е й і 
мемлекет  қүраушы  үлт  мәртебесіне  сай 
келді»[33]. 
Теориялық-мето- 
дологиялық  қарымы  аса маңызды осынау түжырым  іс-әрекетке  айна- 
латын күн де алые емес шығар.
28

Қорыта  келгенде,  қазақ  мемлекеттігінің  классикалық  және  сын- 
дарлы  дәуірлерде  тиянақтаған  әлеуеті,  тәжірибесі  мен 
сабақтары 
мемлекетсіз  әкімшілік  және  номиналды  мемлекет  дәуірлерінде  жой- 
дасыз  талан-таражға  түскенімен  біржолата  сарқылмай,  тәуелсіз  мем­
лекет дәуіріне нәр бере алды.  Сабақтастық үзілмегенде ғана ілгерілсу, 
өсу, кемелдену мүмкін екен.  ¥ л т  мемлекеттігінің тарихы мен тағлымы 
осыған  үйретеді.
Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :
1. История  политических и правовых учений.  М.,1995.50-6.
2. Қазақ хандығы: ол  туралы не білеміз //Алаш. 2006. № 2. 5-18-6.
3. История Казахской ССР. Т.2. Алма-Ата,  1979. 256-6.
4. Валиханов  Ч.Ч.  Собр.соч. т.  2. Алма-Ата,  1985.  165-6.
5. История Казахской ССР. Т.  2. 258-6.
6. Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г.  Письменные  источники по истории 
и  культуре  Казахстана  и  Центральной  Азии  в  XIII-XY1II  вв.  Алматы,  2001. 
84-6.
7. Айдаров Ғ.  Орхон ескерткіштерінің тексі.  Алматы,  1990. 54-6.
8.  Шонанулы  Т.  Қазак жері мәселесінің тарихы//Таң-Шолпан.  2006.  № 
4.  100-101-6.
9.  Абусеитова  М.Х.,  Баранова  Ю.Г.  Көрсетілген  еңбек.  Мажиденова 
Д-М. Дипломатическая служба в контексте эволюции мировой политики. Ас­
тана, 2003.  169-186-6.
10.  Левшин А.И.Описание орд и степей.Павлодар. 2005.127-6.
11.  Сонда.  117-6.
12.  Бесғасыр  жырлайды.  1-т. Алматы,  1984.  64-6.
13.  Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г. Көрсетілген еңбек. 206-6.
14.  Салгарин К. Династии ханов. Алма-Ата.  1992. 43-6.
15.  История  политических и  правовых учений. 56-6.
16.  Валиханов  Ч.Ч.  Собр. соч. т.4. Алма-Ата.  1985.111,112,  116-6.
17.  Абай.  Екі томдық шығармалар жинағы. 2-т. Алматы.  1986.  169-6.
18.  СейдимбекА. Мир казахов. Алматы, 2001.  84-6.
19.  Абылай хан.  Өмірі мен  қызметіне қатысты  қүжаттар мен  материал- 
Дар. Астана. 2005.  232-6.
20.  Абылай хан.  Тарихи жырлар.  1-т. Алматы,  1993. 42-43-6.
21.  Бартольд  В.В.  История  турецко-монгольских  народов  //  Соч.  М., 
1968. Т.5.  224-6.
22.  Абылай хан.  Өмірі мен  қызметіне қатысты  күжаттар мен  материал- 
дар. Астана. 2005. 429-6.
29

23.  Бес ғасыр  жырлайды.  1-т.  176,  184,  185-6.
24.  Абай.  Екітомдық  шығармалар жинағы. 2-т.  158-6.
25.  Сонда.  155-6.
26.  Элихсін Бөкейхан. Тандамалы. Алматы.  1995.  194-6.
27.  Толығырақ қараңыз:  Оразбаева А. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән  6и- 
лер институты. Алматы, 2004. 7-39-6.
28.  длихан Бөкейхан. Тандамалы. Алматы.  1995.  85-6
29.  Потанин  Г.Н.  Избранные  сочинения  в  трех  томах.  Т.Н.  Павлодар, 
2005.420-6.
30.  Коммунистическая  партия  Казахстана:  организационно-политичес­
кое  развитие.  Справочник.  Алма-Ата,  1990.  278-288-6.
31.  Мухамсджтюва  С.Ш.  Государственное  управление и  номенклатура 
Казахстана.  Астана,  2005.  288-6.
32.  Нгемен Қазақстан. 2006.  25-қазан.
33.  Сонда.
30

ҰЛТТЫҚ  ИДЕЯ
1.  Мәселенің мәні
Бұл  бір  көптен  көтеріліп  жүрген  тақырып.  Мазмүнына  көз 
жүгіртсек,  екі бөліктен түратынын көреміз.  Бірі -  үлт,  екіншісі 
идея 
мәселесі.  Ұлттану  қазақ  даласына  ежелден  қоныстанған  үрдіс  скеш 
ақиқат.  Осыдан  үш  мың  жыл  бүрын  өмір  сүрген  Гсродотган  тартып, 
ксшегі Колбинге дейін  әрқилы мақсатқа сай Қазақстанға сы рп ан  ксл 
генде үлттануға ден қойғаны — арғы тегіміз сақтарды, сал г-досі үрімі ш , 
рухани-мәдени  үстанымдарымызды,  тарихымызды,  яиш   қазақтардың 
қайдан,  қашан,  қалай  шыққанын,  болмысын  танып-білугс  үм гьш аны  
күмән туғызбаса керек.  Қазақтар да әлемнің саяси, тарихи,  э гни калы к 
дамуынан  бейхабар  қалған  жок-  Дала даналарының  орыс,  кьпай,  қал 
мақ,  өзбек,  араб,  парсы  жүрттары  жөнінде  айтқандары  бүпнп  күшс 
жетіп отыр.
Ал  қазақтардың  өзін  өзі  танып  білуге  талпынысы  байыргы 
түркілерден  бері  жалғасып  келе  жатқан  үрдіс.  Арғы  ба  аларымыз 
шыққан  тегін,  тағдыры  мен  тарихын,  куанышы  мен  касіретін  «мәнп 
тасқа»  қашап  жазса,  беріде  шежіре  тарқата  сөйлеу  дәстүрі  орнықты. 
Орта  ғасырлардан  жеткен  «Қорқьп  ата  кітабы»,  «Оғыз-наме»  даста 
ны,  Ж.Баласағүнидің  «Қүггы  білік»,  М.Қашкаридің  «Түркі  тілдсрппн 
сөздігі», М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди», Қ.Жалайыридщ «жами аг- 
тауарих»,  З.Бабырдың  «Бабыр-наме»  кітаптары  қазақтану  жольшдагы 
асқаралы  белестер екені  сөзсіз.
Жаңа  дәуір  мен  XX  ғасыр  этностарды 
м и д ай   араласты рьш   жі  >ср- 
ДІ. 
Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып 
к с ік с н  үл і rap a s емсс 
Бір  ғана  КСРО-ның  өзінде  1926-1939  жылдар  ішіндс  1 
ге  жетпейтін  үлт  қалған  сксн.  Осылайша  үлттану 
оіскгі
  м о сел с 
налды.  Талай-талай  ойдодалары  өтті,  том-том  кігаитар 
ж ары қ 
к (
  рд 
Ғалымдардың,  саясаткерлердің,  саяхатшылардын  үздіксіз 
іздсн  с 
зая  кетпеді.  Қоғамдык  санаға  адамдардын  үлтқа  ж ікіелспш  
аса  зор 
қүндылық ретінде  орнықты.  Бүгінде  үлтқа  берілгсн  аныкгама  онд£
31

жүздеп саналады. Біздің ойымызша, үлт дегеніміз -  өзінің қазак (орыс, 
неміс,  жапон...)  екенін  тарих  тереңінен  бастау  алган  төл  санасымен 
ұғатын  және  басқалардан  тілдік,  рухани,  геосаяси,  т.б.  өзгешелігін 
айыра алатын адамдардың үлкен қауымдастығы.
Идея -  грек  сөзі,  образ,  үғым,  түсінік  мағыналарында  қолданыла- 
ды. Атқаратын міндетіне карай идея алуан-алуан қырымен көзге түседі. 
Мәселен,  бірде ол сырт дүниені бейнелейтін қоғамдық сананың пішіні 
болса,  енді  бірде  адамның  басты  сенімі  орнына  жүреді.  Шығарманың 
түпкі  түйіні  мағынасында  да  қолданылатыны  бар.  Біз  қарастырғалы 
отырған үлттық идея мәселесінің мәні үлттың тілегі, ниеті, ойы деген- 
ге  саяды.  Сондықтан  да  үлттық  идеяны  үлт  мүраты  деп  қабылдасак, 
мәселенің тоқ етерін тапқанымыз.
2. Тарихы
Қандай  ғана  болмасын  үрдісті  зерттегенде  тарих  ғылымы  үш 
сүраққа  жауап  іздейді:  1.  Қашан  пайда  болды?  2.  Қандай  даму  белес- 
тсрінен  өтті?  3.  Бүгінгі  жай-күйі  нешік?  ¥ л тты қ   идея  тарихы  да  бүл 
сүрақтардан  тыс  түра  алмайды.  Хронологиялық  түрғыдан  келер  бол- 
сак,  Қазақстандағы  үлттық  идеяның  жасы  -   қазақ  этносымен  түйдей 
қүрдас. Ол қазақтармен бірге дүниеге келді өрі тар их сахнасына да қа- 
зақтармен қол үстаса көтерілді. Мүратсыз үлттың үлт болып қалыпта- 
суы да,  сақталып  қалуы да мүмкін  емес.  Ендеше  үлттық  идеямыздың 
бес  ғасырдан  астам  тарихы  бар  екен.  Оның  өзі  бірнеше  дәуірден 
түрады.  Қазақ хандығы  түсында  үлттық  идеяның  өзегін  мемлекеттік- 
ті  нығайту,  этникалық территорияны қалыптастыру,  бірде тілін,  бірде 
тісін көрсеткен Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен 
оңтайлы  қарым-қатынас  орнату,  бәсекеге  төтеп  беру  қүрады.  Асан 
қайғының:
Еділ менен Жайықтың 
Бірін жазға жайласаң,
Бірін қыста қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың 
Алтын менен күміске!  -
деген  жыр  жолдарында  үлттық  мұраттың  сол  дәуірдегі  аңсағаны  — 
территориялық түтастық,  саяси  еркіндік,  әлеуметтік  кемелдікдабиғат
32

пен  адам  арасындағы  үйлесім  бейнеленген.  Елдің  бірлігін,  ішкі 
тыныштығын, ханның ынсапты  болуын, хальщтың берекелі байлығын 
жырлаумен  үлттық  идеяны  мемлекеттік  саясат  биігіне  көтергендер 
қатарында  Қазтуған,  Доспамбет,  Шалкиіз,  Жиембет  жыраулар  түр. 
«Ақтабан шүбырынды,  алқакөл  сүлама» жылдарында  Отан қорғау үлт 
мүратына айналды.  Ақтамбердінің:
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бүздым айғайлап,
Дүшпаннан көрген қорлықтан 
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап, -
дейтіні  осыдан.
Жақсы  менен  жайсаңның  басын  өлімге  байлаған  XVIII  ғасыр 
Абылай хан дүние  салуымен  қазақтың мандайындағы  бағын  үшырды. 
Ресейдің  бодандыгына  кірген  қазақ  коғамы  әлеуметтік-саяси  және 
территориялық  түтастығынан  айрылды.  «Бөліп  ал  да  билей  бер»  са- 
ясатынан  туындаған  әрбір  саяси  күш,  әлеуметтік  қауым  ез  биігі- 
не,  көздегеніне  лайық  үлттық  идеяны  дүниеге  әкелді.  XVIII  ғасырда 
Абылай  мен  Әбілхайырдьщ,  XIX ғасырда  Махамбет пен Баймағамбет 
сүлтанның, Кенесары  мен Қоңырқүлжаның,  XX ғасыр басында Сәкен 
мен Мағжанның, Әліби мен Әлиханның үстанған үлттық мүраты барша 
қазаққа  ортақ  еді  деп,  сірә,  ешкім  айта  алмас.  Иә,  бүлар  әрісі -   туған 
халқына,  берісі -  соңынан ергендерге қызмет еткісі  келді. Бірақ, уақыт 
өзі  көрсеткендей,  біреулері  ат  төбеліндей  азшылықтың  мүратын  жа- 
лаулатса,  екіншілері -  барша  қазақтың  болмаса  да қалың көпшіліктің 
мүратын  дөп  басып  таба  алғаны  ақиқат.  Орталықтанған  мемлекеттің 
болмауымен  қоса  біртүтас  ақпараттық  кеңістіктің  жоқтығы  да 
жалпыүлттық идеяның өрісін тарылтты, жолын кесті.  Сырым, Махам­
бет, Кенесарылар үлттық идеяны қарулы күрестен тапса, Шоқан, Абай, 
Ыбырайлар  ағартушылықтан,  Әлихан,  Ахмет,  Міржақыптар Алаш ав- 
тономиясынан,  Шоқай  түтас  Түркістанды  қүрудан,  Әліби,  Сәкендер 
таптық  жіктелуден  олжалады.  Ең  пәрмендісі  әрі  халыққа  тиімдісі 
Алаш автономиясы үлттық идеясы екенін  енді  ғана үғындық қой.
Кеңестік Қазақстандағы үлттық идеяныңтарихы мен тағдырын бір 
ауыз сөзбен шиырып айтар болсақ, ол -  үлтжанды түлғалардың қасіреті
3-2144 
33

мен  қуғын-сүргінге  үшырағаны,  кешегі  әралуан  үлтгық  идсяны  әу 
бастағы тартымды  мән-мағынасынан  жүрдай  болған  утопиялық соци- 
алистік идеяның алмастырғаны, ол -  өз еліндегі, ез  жеріндсп  қазақтың 
күшпен  таңылған  саяси-идеологиялық  тапшыл  үрандар  мен  адасу- 
лар  әсерінен  қазақтан  жатсынуға  бет  түзегені.  Ксңсстік  жылдардағы 
Қазақстанда  қазақтың  санасы  мен  жүрегін  билсп  алған  үлттық  идея 
болған  жоқ.  ¥лты н  сүйген,  социалистік  эксперименттердсн  қара 
бүлттай төніп  келе  жатқан  апаттың  сүмдығын  қапысыз  үғынған  рухы 
биік ақын-жазушылар, ғалымдар, жекелеген түлғалар туған халқының 
тілі, діні, мәдениеті, жері үшін отқа күйіп, суғатүскенмен, қылышынан 
қан тамған тоталитарлық жүйе тілге жеңіл, жүрекке жылы үлттық иде- 
яны түзуге де, халыққа үсынуға да жеткізбеді, көктей солдырды. 20-30- 
жылдары  Алаш  зиялылары  қүрбандыққа  шалынғаннан  кейін  үлттық 
идеяны табу бағытындағы талпынысты  «ЕСЕП»  партиясының»,  «Жас 
түлпар» қозғалысының дүниеге келгенінен, «Қазак әдебиеті»,  «Зерде» 
газет-журналдарындағы  үлт  тарихы,  тілі,  мәдени  мүрасы  жайлы  жа- 
рияланымдардан,  Ш.Смаханүлының  қазақ  мектептерін  ашуға  жанта- 
ласынан,  1979 жылғы Целиноград,  1986 жылғы Алматы оқиғаларынан 
көргеніміз ләзім.  Әйткенмен бағыт — мақсатқа тура  жеткізетін даңғыл 
жол  емес.  Кеңестік  70  жылдың  ішінде  қисапсыз  қасіретті  басынан 
өткізген, демографиялық азшылықтың әсерінен үлттық болмыс-бітімі- 
нен  ажырай  жаздаған  біздің  ел  тәуелсіздіктің табалдырығынан  ныса- 
налы даярлықсыз аттай салды.

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: