Филология факультеті қазақстан республикасындағы тіл саясаты және ономастикалық кеңістік

161
қарағанымыз  жөн.  Бүгінгі  таңдау  –  ертеңгі  бейнеміз,  ұрпақ 
еншісіне айналар жәдігер боларын ұмытпауға тиіспіз.
ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ САБАҚТАРЫ ЖӘНЕ 
ҚАЗІРГІ ӘКІМШІЛІК-АТҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ 
МӘСЕЛЕЛЕР
АҚШАБАЕВ Е.С.
Алматы облысының тілдерді 
дамыту жөніндегі басқармасы
Алматы қаласы
Аннотация:  В  статье  рассматривается  исторический 
характер казахской ономастики и взаимосвязь их использования 
в  современный  период.  Автор,  останавливаясь  на  проблемах 
современных  изменений,  дает  рекомендации  по  дальнейшему 
развитию данного научного направления.
Abstract: This article presents the historical features of Kazakh 
onomastics  and  their  usage  interactions  in  our  lives.  The  author 
attends to the issues of modern changes in onomastics field and gives 
recommendations for the further development. 
Ұлттық  руханияттың  негізі  –  мемлекеттік  тіліміз  болса, 
ал  одан  туындайтын  маңызды  бағыттарымыздың  бірі  –  ұлттық 
ономастика, оның жай-күйі, қалыптасуы, орнығуы т.б. елдік мәселе 
болып  табылады.  Сондықтан  бүгінгі  дөңгелекүстелдің  көтерер 
салмағы  да,  мәні  де  зор  деп  есептеймін.  Ата-бабаларымыздың 
құтты  мекені,  төбесі  көк  тіреген  заңғар  таулары,  айнадай 
жарқыраған керім көлдері, өмірдей өрнектелген өзендері, дархан 
даласы мен көркем қаласы, орманы мен тоғайы – осы бір қасиетті 
атамекен деген сөзге сыйып тұр.Сол атамекеннің асыл атаулары 
– ғұлама ғасырлардың бізге қалдырған тарихи жәдігерлері. 
Осы орайда Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының Ұлытау 
төрінде берген сұхбатындағы көрегенді ойын келтіре кетсем:
«Біз өз тарихымызды жаңадан игеріп, біліп жатқан елміз. 
Қазақтың  тарихы  өте  бай.  Оны  білуіміз  керек,  қолға  алып  та 
жүрміз.

162
Біздің  елдігіміз,  қазақ  жұртының  арғы  түбі  ғұндардан 
басталады.  Ғұндардан  кейін  көк  түріктерге  жалғасады.  Одан 
кейін  Алтын  Орда  орнығады.  Сөйтіп,  хандық  дәуірге  ұласып, 
кейін  біртіндеп  Тәуелсіздікке  келіп  тіреледі.  Осындай  үлкен 
тарихымыз  бар.  Жастарымыз  мұны  білуі  керек.  Біз  кеше  ғана 
пайда бола қалған халық емеспіз.
Мына  өзіміз  келіп  отырған  Ұлытау  –  өте  қасиетті  жер. 
Ұлытау  деп  аталуының  өзіндік  тарихи  мәні  бар.  Қазақтың  ен 
даласының  қай  шетіне  барсаң  да,  осындай  қасиетті  жерлер 
табылады.  Шығысқа  барсаң  –  Берел  қорғаны  бар,  Орталыққа 
келсең – қалмақтармен соғысқан Аңырақай шайқасы өткен жер 
бар. Батысқа барсаң – Алтын Орданың хандары тұрған Сарайшық 
сияқты қасиетті мекен бар, Оңтүстікке барсаң – Түркістан тұр. 
Қазақстанда осындай қасиетті жерлер көп».
Жұртшылықтың  назарын  аударған  бұл  сұхбатты,  қазіргі 
алмағайып  заманда  Қазақстан  азаматтарының  ортақ  көзқарас, 
ортақ  мүддеген  ұйысуынажетелейтін  тамаша  фактор  ретінде 
бағалауға болады. Ел мен жер, тіл мен дін, тарих пен мәдениет, 
қазіргі  саясат,  экономикалық  жағдай  –  бәрін  жіліктеп,  қолмен 
қойғандай етіп айтып берді. Осындай парасатты ой биігі бәрімізге 
ой салса деп ойлаймын. Енді Елбасымыздың телегей тарихы мол 
жерлеріміз туралы ойын өз сөзіммен сабақтасам, қазақтың бүкіл 
жеріне сипаттама беріп шығу мүмкін емес.
Десек де: Жетісу дегенде көзіңе жердің жап-жасыл жаннаты, 
Сарыарқа  дегенде  сары  алтындай  сары  дала,  Алтай  дегенде 
шыңдарын қар басқан ақбас таулар мен жасыл жондар, Атырау 
дегенде кең далада көсіле аққан Ақжайық ойыңа оралады.Міне, 
атаулардың қасиеті деген осы. Оны біздің тарихымыздан мүлде 
бөліп алуға келмейді.
Қазақ халқы атау беруде қандай қағида ұстанған? Дәстүр 
болған ба? Болса қандай? Топонимдердің лексикалық құрамына 
зер салсақ, мынандай жайтты аңғаруға болады:
Біріншіден,  жер-су  атауларын  беруде  сол  жердің  жер 
бедері, жан-жануар және өсімдіктер дүниесі, ауа райын ескерген;
Екіншіден,  тарихи  оқиғаларды,  тарихи  адамдарды,  қазақ 
өміріндегі  көрнекті  тұлғаларды  есте  қалдыру,  естелік-мұра  ету 
көзделген;

163
Үшіншіден,  жер,  атақоныс  атадан  балаға  мирас  болып 
қалып  отырған  замандарда  қоныстың  кімнің  иелігі  екендігін 
анықтау мақсат етілген;
Төртіншіден,  нысанды  тапқан  (мәселен,  бұлақ,  су 
көзінтапқан адам), нысанды салғызған, салған (мешіт, медресе, 
мектеп) адамдар есімін мәңгілік есте қалдыру ниеті сақталған.
Суықсай,  Марқакөл,  Сұлусай,  Жаңақорған,  Талдыбұлақ, 
Тамшыбұлақ, Баянауыл, Ұлытау, Қоғалы, Мыңбұлақ – жер-судың 
сыр-сипатына байланысты берілген атаулар; Аңырақай, Үйгентас 
– тарихи  оқиғаболған жер атауы; Самсы, Қапал – ХVІІ -ХVІІІ ғ. 
өмір сүрген қазақ батырлары құрметіне берілген өзен және елді 
мекен атаулары, Мамания, Ғалия медресесі – білім ошақтарының 
атаулары  болса,  Бөжей  қыстауы,  Маманның  Ақтастысы, 
Ыбырайым сазы, Үңгірбай жазығы, Сенкебай бұлағы т.б. атаулар 
нысанға адам қатысын білдіреді.Қай атауды алсақ та оларға негіз 
болған белгілердің барлығында даұлтымыздың, ата-бабамыздың 
танымы жатыр, біздің тарихымыз бен мәдениетіміздің ізі жатыр. 
Жаз  жайлау,  қыс  қыстау  қамымен  дала  төсінде  көшіп-қонып 
жүрген  дала  перзенті  –  қазақ  әр  бұлақ,  әр  жыра,  әр  төбенің 
сырына, тарихына, ерекшелігіне сай ат қоя білді.
Алайда  дүние  мың  түрленіп,  мың  өзгерді.  Сонау  патша 
заманында  отарлаушылар  кең-байтақ  қазақ  даласына  өздерінің 
«Ащы  белдеуін»-  біз  үшін  «Қасірет  белдеуін»  салуының  және 
одан кейін кеңестік биліктің «Тыңға жаппай шабуыл» жасауының 
салдарынан  атақоныстарымыздың  ежелгі  атаулары  өзгертіліп, 
орыстандырылып шыға келді.Байырғы атаулар көзден таса болып, 
көңілден тайды. Өзгеріс, негізінен, ойконимдерге қатысты болды. 
Елді  мекендердің  ықылым  заманнан  бергі  атаулары  өзгертіліп, 
«жаңаша»  атау  науқаны  өтті.  Соның  салдарынан  жаңа  толқын 
–  жас  ұрпақ,  өсіп-өніп  жатқан  өлкенің  мұрагері,  туған  жерінің 
бұрынғы атауынан бейхабар өсті. Тіпті, қазақтың өзіндік ат қою 
дәстүрі  болғандығын  сезбеді  де.  Тарих  пен  дәстүр  ұмытылып, 
атаулардың ұлттық пішіні бұзылып, қазақ топонимдері орыс тіліне 
аударылып, қым-қуыт заманды бастан кешірді. Қазір әлемде тек 
жүз  жылдықтар  емес,  мыңжылдықтардың  тарихы  қопарылып, 
қайта талқыланып жатқанда еліміздегі елді мекендердің байырғы 

164
атауын  қайтару  өзекті  міндет  саналады.  Ол  –  өскелең  ұрпаққа 
патриоттық тәрбие беріп, болашақтың іргетасын бекемдеу үшін 
де керек.
Қазіргі  Қазақстан  кешегі  сақ,  үйсін,  түрік,  түркеш, 
қарахан,  соғды  тағы  да  басқа  хандық  пен  ұлыстық,  тайпалық 
бірлестіктердің  бүгінгі  мұрагері.  Ал  Жоңғарға  бұланған  бір 
ғасыр, жетпіс жыл бойы Ресейдің қарамағында болғанымыз ұзақ 
тарих  тұрғысынан  қарағанда  көңілге  ешқандай  көлеңке  түсіре 
алмайды.  Шындығына  келсек,  Шығыстағы  Қытайдың  өзі  де 
160 жыл моғолға (біздің бабаларымызға), 360 жыл манжурларға 
тәуелді  болса,  Ресейде  талай  бұралаң  жолдардан  өткенін 
тарихтың шаң басқан архивтері анықтап отыр. Бұл шындықтан 
бұра тартуға келмейді. Ал сол елдерде ел мен жердің атауы өз ана 
тілінде,  ұлт  мақтаныштарының  есімімен  аталады.  Ендеше,  біз 
де тәуелсіз ел болғандықтан осы құндылықты мықты ұстанып, 
ата-баба  алдындағы  парызымызды  ұлықтағанымыз  жөн.  Тіпті, 
міндеттіміз.  Бірақ,  бүгінгі  таңдағы  әр  қандай  іс  заңдылық 
тұрғыда реттелетіні де белгілі. Ол жағынан да бастаған ісімізді 
тастай етіп, бұлтартпас дәлелмен көрсететін заңдылық тұрғыдағы 
негіздеріміз жеткілікті.
Әр кезеңнің тарихи, мәдени куәсі ретінде пайда болып, ел 
есінде  сақталған  атаулар  соңғы  10-15  жыл  көлемінде  қалпына 
келтіріліп, қазақ өмірі, қазақ тарихына еш қатысы жоқ атаулар 
жойылып,  жаңартылуда.  Сол  қалпына  келтіруде    атау  беру 
дәстүрімізді  сақтай  білдік  пе?  Дәстүр  жалғасын  таба  алды  ма? 
Ономастиканың дамуында оң бағыт – ұлттық бағыт қалыптастыру 
көзделді ме? Ендігі мәселе осында.
Тарихпен  танылған  жұрт  санасында  сан  жылдар  сіңісті 
болған атаулардың сырына үңілмей, өзгерту – халық тарихына 
қиянат.  Біз  осыны  ескеруіміз  қажет  және  жаңа  атау  беруде 
ұлттық таным, ұлттық мүдде көзделуі тиіс. Бүгінгі жаңа атау – 
ертеңге  мұра,  халықтың  бүгінгі  күні  өмір  сүріп  отырған  ұрпақ 
мәдениетінің, арман-тілегінің көрінісі.
Осы  орайда  Қазақстан  Республикасы  Президентінің 
2011  жылғы  29  маусымдағы  «Қазақстан  Республикасында 
тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған 

165
мемлекеттік  бағдарламасы  туралы»  №  110  Жарлығы  мен 
Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2014  жылғы3  ақпандағы 
«Қазақстан  Республикасында  тілдерді  дамыту  мен  қолданудың  
2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасын 
іске  асыру  жөніндегі  2014-2016  жылдарға  арналған  іс-шаралар 
жоспарын бекіту туралы» № 62 қаулысын орындау мақсатында 
2014 жылғы 3 наурызда облыс әкімдігінің «Алматы облысының 
2014-2016  жылдарға  арналған  іс-шаралар  жоспарын  бекіту 
туралы» № 57 қаулысы бекітілген. Аталған қаулыны орындауда 
облыс көлемінде жүйелі жұмыстар жүргізіліп келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 24 сәуірдегі 
«Облыстық  ономастика  комиссиялары  және  республикалық 
маңызы  бар  қалалардың,  астананың  ономастика  комиссиялары 
туралы  үлгі  ережені  бекіту  туралы»№  396  қаулысына  сәйкес, 
Алматы облысы әкімдігінің 2013 жылғы 29 мамырдағы «Алматы 
облысының  ономастикалық  комиссиясын  құру  және  Ережесін 
бекіту туралы» № 154 қаулысы қабылданып, облыс әкімінің 2013 
жылғы  06  маусымдағы  №  334-өкімімен  облыстық  ономастика 
комиссиясының дербес құрамы қайта бекітілді.
Облыстық ономастика комиссиясының жұмыс жоспарына 
сәйкес жылына 4 отырысы өткізіліп, ономастикалық жұмыстарға 
байланысты  атқарылған  іс-шаралар  туралы  аудан,  қала  әкімі 
орынбасарларының есептері тыңдалады.
Соңғы бес жылда (2010-2015 жылдары) облыс бойынша 7 
ауылдық округтің, 7 елді мекеннің, 481 көшенің, 14 әлеуметтік 
нысанның атауы өзгертілген.
Қазіргі  таңда  16  аудан,  3  қаланың  100  %,  262  ауылдық 
(кенттік)  округтің  97,3  %,  770  елді  мекеннің  96,7  %,  12000 
көшенің  86  %  мемлекеттік  тілде  аталады.  Заречное,  КазЦик, 
Энергетический,  Космас,  Водное,  Садовое  секілді    7  ауылдық 
округтің, 25 елді елдімекеннің, Набережная, Степная, Юбилейная 
секілді 1675-ке жуық көшенің атауы, жалпы алғанда 13 пайызы 
өзгертуді қажет етеді.
Сондай-ақ,  Қазақстан  Республикасы  Премьер-Министрі 
орынбасарының  2015  жылғы  16  сәуірдегі  №  20-56/И-204 
тапсырмасына  сәйкес  екінші  дүниежүзілік  соғыстың  70 

166
жылдығының  маңыздылығы  мен  өзектілігін  ескере  отырып, 
Кеңес  Одағы  Батырларының  және  бірқатар  ордендермен 
марапатталған  соғыс  ардагерлерінің  есімдерін  көшелерге, 
объектілерге т.б. беруді тоқтамнан тыс жүзеге асыру бойынша, 
келіп  түскен  ұсыныстардың  негізінде  облыстық  ономаститка 
комиссиясы тарапынан 22 көшеге оң қорытынды беріліп, 2 білім 
мекемесін қайта атау туралы ұйғарым шығарылған.
Тәуелсіздік алғалы Жетісу өңіріндегі 67 ауылдық округтің, 
190  елді  мекеннің,  190  білім  және  5  мәдениет  мекемесінің 
атаулары өзгертілді.
Өзгертілген атауларды саралап көрсек, біріншіден, 16 елді 
мекенге тарихи атаулары қайтарылды; Үлкен Басқан және Кіші 
Басқан қосылған шағын өзен жағасындағыЖаркент – (бұрынғы 
Панфилов қаласы) қала жар үстінде орналасқандықтан аталған. 
Сонымен  қатар,  Кермеағаш,  Көкжар,  Қайнарлы,  Қамысқала, 
Қарашеңгел,  Қарымсақ,  Қаспан,  Қойлық,  Көлбай,  Сырымбет, 
Тасқұдық,  Үшқайың,  Шатырбай,  Шұбар  ауыл-аймақ  атаулары 
жаңғыртылып, игілікті іс істелді.
Екіншіден,  елді  –  мекеннің  орналасқан  географиялық 
ортасына  қарай,  аты  сай  қойылған,  аты  жойылса  да,  заты 
жойылмаған қазақ ауылдарының Ақбастау, Ақтоған, Ақшатоған, 
Алмалы,  Алтынарық,  Әулиеағаш,  Басши,  Беріктас,  Көктұма, 
Күреңбел, Талдыбұлақ, Теректі, Үшбұлақ, Шаған, т.б. сияқты 30-
ға жуық атауы ғасырға жуық уақытта қайта жаңғырды.
Үшіншіден,  елді  мекендерге  адам  аттары  берілді. 
Герасимовка – Сапақ; Ленин – Мәмбет; Андреевка – Қабанбай; 
Ағарту – Кәкімжан Қазыбаев; Крупская – Бақтыбай; Молодежный 
–  Головацкий;  Кировск  –  Балпық  би;  Қосағаш  –  Ақын  сара; 
Надеждовка – Қоңыр, Голубиновка – Жайнақ т.б.
Төртіншіден, әлеуметтік топонимдер, аударма атаулар да 
кездеседі. Бірлік, Ынтымақ, Еркін, Достық т.б.
Қазіргі  таңда  құндылығын  жоймаған  ұлттық  атауларды 
қалпына  келтіру  ісі  оң  шешімін  тапты,  тек  оны  жарқырата 
көркейту  керек,  қолданысқа  енгізу  қажет.  Халықтың  тұрмыс 
қажеттілігін өтейтін мекемелер, өндіріс орындары, оқу орындары 
ашылып, жаңа атауларға ие болып жатыр.

167
Қазіргі  кездегі  ономастикадағы  өзгертулердің  дені 
ойконимдер  –  елді  мекен  атаулары  мен  эргонимдер  – 
мекемеатауларына  қатысты.  Мекеме  орындарына  атау  берудің 
өзіндік  негізі  бар.  Мекеменің  орналасқан  орны,  атқаратын 
(көрсететін) қызметі, иесі, т.б. ерекшеліктер ескеріледі. Мекеме 
атауларын  беруде  оның  хабарламалық  және  жарнамалық 
қызметі  есепке  алынуға  тиісті.  Ономастика  салаларын  арнайы 
зерттеушілер (В.П. Тимофеев, Т.П. Романова) нысан атауларын 
кісі  есімдерінен  туған  атаулар;  отан  ұғымынан  туындаған 
атаулар; өсімдік, жануар әлемінен алынған атаулар; белгілі бір 
бағыттағы ұстанымдардан туындаған атаулар; тарихта белгілі кісі 
есімдерімен  қойылған  атаулар;  мезгілге  байланысты  қойылған 
атаулар деп топтастырып жүр. Біз өзіміз тұратын өңір тұрғысынан 
келгенде (басқа қалаларда да осылай) мекеме-нысандарға берілген 
атаулардың  басым  көпшілігі  кісі  есімдерінен  туған  атаулар: 
Айгүл, Жанна, Даулет, Болат, Айбарша апа осылай кете береді. 
Негізінен,  сауда-саттық,  асхана  мекемелерінің  атауы  -  иесінің, 
бала-шағасының,  руының  аты.  Ал  олардың  транскрипциясы 
сын көтермейтін жағдайда. Бұл кұбылыс күннен-күнге жалғаса 
түспек пе?
Осыған  байланысты  Алматы  облыстық  тілдерді  дамыту 
жөніндегі  басқармасы  «Нұр  Отан»  партиясының  облыстық 
филиалымен,  «Жетісу  жастары»  орталығымен  бірлескен 
«Мемлекеттік  тіл  және  жарнама»  акциясын  өткізді.  Акция 
барысында  1  076  нысан  қамтылып,  1  280  заң  бұзушылық 
анықталды, оның 800-і түзетілді.
Ағымдағы  жылдың  І  жартыжылдығында  198  рейдтік 
тексерумен2  224  нысан  қамтылды,  911  кемшілік  анықталып, 
оның 392-сі түзетілді.
Облыстық 
«Жетісу» 
телеарнасында 
«Тілсақшы» 
тележобасы  жүргізіледі.  Телеарна  журналистері  облыстық 
тілдерді  дамыту  жөніндегі  басқармасы  қызметкерлерімен 
бірлесе  отырып  Ескелді,  Қаратал  аудандары  мен  Талдықорған, 
Қапшағай,  Текелі  қалаларына  рейдтік  тексерулер  жүргізді. 
Нәтижелері  апта  сайын  эфир  арқылы  көрсетіліп,  анықталған 
кемшіліктер түзетілуде.

168
Сондай-ақ,  ономастика  саласындағы  түйінді  мәселелерді 
реттеу  және  соңғы  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізілген 
қолданыстағы  заң  талаптарын  түсіндіру  мақсатында  Алматы 
облысының  тілдерді  дамыту  жөніндегі  басқармасының 
ұйымдастыруымен  «Өңірлердегі  ономастикалық  атауларды 
реттеу  мәселелері»  атты  семинар-кеңес,  «Ұлттық  ономастика 
және  мемлекеттік  мүдде»  атты  ғылыми-практикалық 
конференция өткізілді.
Жоғарыда  аталған  мәселелерді  ескере  келе,  ойды 
түйіндесек:
1. 
Ономастикалық 
комиссия 
жергілікті 
аймақ 
географиясының  табиғи  ерекшелігі  айқындалып,  нысандардың 
атқаратын қызметі мен мақсаттары негізінде қазіргі бар атаулар 
мен  болашақта  берілетін  атаулар  тізімделіп,  түсіндірме  сөздігі 
жасалуы керек.
2.  Атау  беруде  кәсіпкерлер  мен  мекеме  басшысы,  нысан 
иелерінің  пікірі  ғана  ескеріліп,  сол  жетекте  кете  бермей,  жаңа 
атаулар комиссия тарапынан ұсынылып, мән-жайы түсіндірілуі 
керек.  Жалпы  түркі  топонимиялық  жүйесінде  топоним 
жасауда  ең  көп  таралғаны  –  бірігутәсілі.  Әдетте,  біріккен 
топонимдердің  екінші  сыңары  географиялық  терминдер  болып 
келеді  де,  топонимге  сипаттама  беріп,  оны  анықтап  тұрады. 
Бұл  географиялық  терминдер  әртүрлі  топонимдік  еңбектерде 
түрліше  аталады:  индикатор-термин,  номенклатуралық  термин, 
апеллятив және т.б. Осыларды орынды пайдалану арқылы атау 
берудің  жаңа  дәстүр-соқпағы  сүрлеуге  айналуын  ескергеніміз 
жөн.
3.  Көше  атаулары.  Тек  адам  атымен  аталу  дәстүрі  етек 
алуда. Тарихи-географиялық, поэтикалық атаулар назардан тыс 
қалуда. Мағыналық, поэзиялық, бейтарап атаулар қатар жүрсе, 
атау берудегі біржақтылық болмас еді.
4. Әр өлкенің жер-су атауларының этимологиялық сөздігі 
жасалса, нұр үстіне нұр болары анық. Жасалу тәсілі бір атаулар 
Қарабөгет,  Қарғалы,Қаракемер  т.б.  толып  жатқан  атаулардың 
берілу себептеріндегі ортақ ерекшелік анықталып, таралу жиілігі 
көрінер еді.

169
5. Жаңа атау беруде байырғықазақ сөздерінің түбірін алу 
ескерілуі  тиіс.  Мағынасы  күңгірт,  түсініксіз  сөздерді,  шетел 
сөздерін орынды-орынсыз қолдануға жол бермеу.
Біздіңше,  қазақ  ономастикасының  қазіргі  таңдағы  өзекті 
мәселелерінің бірі – атау берудің жаңа дәстүрін қалыптастыру. 
Бабалар қалдырған бейнелі де бай, нақышты да оралымды қазақ 
тілінің  байлығын  ономастикада  да  орынды  қолдану  арқылы 
тілімізді тұғырлы ету – біздің міндетіміз.
АЯЛДАМА АТАУЛАРЫ  — УРБОНОНИМНІҢ 
СЕМАНТИКАЛЫҚ-СЕМИОТИКАЛЫҚ КОДЫ
ҚОЖАЕВА Ә.Т.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті
Астана қаласы
Аннотация.  В  статье  рассматриваются  особенности 
использования  в  речи  горожан  одного  из  разновидностей 
урбанонимов  как  наименования  остановок  города  Астаны. 
Поскольку  наименования  остановок  являются  семантико-
семиотическим ключом урбанонимов, они имеют деннотативное 
значение.
Abstract. This article considers the features of using urbanonyms  
by city dwellers. The author studies the names of bus stations in Astana 
city. Nevertheless, names of bus stations are the key of urbanonyms, 
they have denotative meaning. 
Тілдік  табиғаты  жағынан  жалпы  ұлттық  ономастиканың 
негізгі бөлігі болып табылатын Астана қаласының ономастикасы 
сан  тармақты.  Қаланың  сәулеттік  жағынан  дамуынан  басқа, 
оны еліміздегі өзге өңірлерден ерекшелендіріп тұратын  ұлттық 
нақыштағы  годонимдік    атаулар  екені  белгілі.  Сондай-ақ 
елорда келбетін ономастика ұстанымдары мен заңдылықтарына 
сай  айшықтандыра  түсетін  урбаномимдердің  бірі  —  аялдама 

170
атаулары  болып  табылады.  Аялдама  пункттері  қоғамдық  көлік 
қозғалысымен  қамтамасыз  ету  мақсатында  орнатылып,  қала 
халқының  өмірінде  маңызды  орын  алса,  оған  берілген  атаулар 
тек  адрестік  функция  ғана  емес,  сонымен  қатар  годонимдік, 
эпонимдік,  эргонимдік,  дромонимдік  атауларды  реттеуші 
код  ретінде  де  үлкен  рөл  атқарады.  Үстіміздегі  жылдың  11 
шілдесінен  бастап  қаладағы  көлік  жүйесін  модернизациялау, 
сондай-ақ    аялдамаларды  толығымен  мемлекеттік  тілде  атау 
жұмыстарының  жүргізілуі  қалаға  ерекше  реңк  әкелді  [1].  Осы 
жерде аялдамалардың қала ономастикасының барлық тармағын  
қамтитын денотаттық мәнге ие болғанын оңай байқауға болады.
Мегаполистік  өсуге  байланысты  Астана  қаласының  жол 
торабы да көбейіп, ұзарды.  Бүгінгі таңда мыңнан астам  (2014 
жылғы мәлімет бойынша 956 [1]) аялдама пункті бар екендігін 
ескерсек,  оларға  берілген  атаулар  тек  көше  атауларына    емес, 
қала  ішіндегі  көптеген  нысандар  атауларына  байланысты  
берілген. Мәселен, «Республика» даңғылы аялдамасы, «Самал» 
ықшамауданы  аялдамасы,  А.Иманов  көшесі  аялдамасы,  «№22 
орта мектебі» аялдамасы, «Сарыарқа» халыққа қызмет көрсету 
аялдамасы, «Конгресс Холл» аялдамасы т.с.с.
Астана  аялдамаларының  атауларын  жіктеуде  бірнеше 
жағдайға назар аударған жөн:
Аялдама  атауларының  ономастиканың  көп  тармағын 
қамтуы
Аялдама атауларының ақпараттық-анықтамалық қызметі 
Аялдама  атауларының  халықтық  сипаты  немесе  жаңа 
атаулардың халық санасындағы көрінісі
Аялдама атауларының қоғамдық көлікте хабарлануы
«Сұрауы бойынша» аялдамаларының пайда болуы
Жоғарыда  айтып  кеткендей,  аялдама  атаулары  қала 
ономастикасының  түрлі  бағыттарын  қамтитын  үлкен  жүйе. 
Қаладағы  жолаушылар  тасымалдайтын  қоғамдық  көліктердің 
жүретін  жолдары  көше  бойындағы  түрлі  қоғамдық-
әлеуметтік,  мәдени-саяси  маңызы  бар  нысандарды  басып 
өтетіндіктен,атаулары да соған байланысты қойылады. 
1)  Қала  ішіндегі  түрлі  мекемелердің  атаулары  — 
эргонимдердің бірнеше түрін қамтиды:

171
а)  Мектепке  дейінгі  мекеме  атауларына  байланысты: 
«Ақбота»  бала-бақшасы»  аялдамасы,  «Балдәурен»  бала-
бақшасы» аялдамасы,  «Өркен» бала-бақшасы» аялдамасы т.б.
ә)  Білім  беру  мекемелері  атауларына  байланысты: 
«Зерде»  дарынды  балаларға  арналған  мектебі»  аялдамасы, 
«Мирас»  мектебі»  аялдамасы,  «Астана  политехникалық 
колледжі»  аялдамасы,  «Назарбаев  университет»  аялдамасы, 
Қазақ  гуманитарлық  заң  университеті»  аялдамасы,  «Қазақ 
ұлттық  өнер  академиясы»  аялдамасы,  «Астана  медицина 
университеті»  аялдамасы,  «Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия 
ұлттық  университеті»  аялдамасы,  «С.Сейфуллин  атындағы 
Қазақ агротехникалық университеті» аялдамасы т.б.
б) Медициналық мекемелер атауларына байланысты: «№1 
қалалық емхана» аялдамасы, «№2 қалалық балалар ауруханасы» 
аялдамасы,    «Қалалық  жұқпалы  аурулар  ауруханасы» 
аялдамасы,  «Ана  мен  бала  ұлттық  ғылыми  орталығы» 
аялдамасы, «Республикалық кардиология орталығы» аялдамасы, 
«Мейірім»  дәстүрлі  және  халықтық  медицина  орталығы» 
аялдамасы, «Травматология және ортопедия ҒЗИ»  аялдамасы, 
«Аймақаралық аурухана» аялдамасы  т.б.
в)  Спорт  кешендері  атауына  байланысты:  «Қазақстан» 
спорт кешені» аялдамасы, «Алатау» спорт кешені» аялдамасы, 
«Астана-Арена  стадионы»  аялдамасы,  «Алау»  мұзайдыны 
аялдамасы,  «Қ.Мұңайтпасов  атындағы  орталық  стадион» 
аялдамасы т.б.
г)  Мәдениет  орталықтары  атауларына  байланысты:  
«Жастар  сарайы»  аялдамасы,  «Бейбітшілік  және  келісім 
сарайы»  аялдамасы,  «Конгресс  Холл»  аялдамасы,  «Астана-
опера» опера және балет театры» аялдамасы  т.б.
ғ)  Ойын-сауық  орталықтары  мен  дүкендер  атауына 
байланысты: «Азия парк»  сауда орталығы» аялдамасы, «Мега» 
сауда ойын-сауық орталығы» аялдамасы, «Хан Шатыр» сауда 
ойын-сауық  орталығы»  аялдамасы,  «Рахмет»  сауда  үйі» 
аялдамасы, «Орбита» сауда үйі» аялдамасы, «Тұлпар» сауда үйі» 
аялдамасы т.б.
д) 
Әкімшілік-басқару 
мекемелерінің 
атауларына 
байланысты:  «Министрліктер  үйі»  аялдамасы,  «ҚР  Қорғаныс 

172
министрлігі» аялдамасы, «Сарыарқа» халыққа қызмет көрсету 
орталығы» аялдамасы т.б.
7. 
Астана қаласындағы аймақтық маңызы бар күре жолдар 
атауы  -  дромонимдерге  байланысты:  «Қорғалжын  тас  жолы» 
аялдамасы,  «Қарағанды  тас  жолы»  аялдамасы,  «Темір  жол 
вокзалы» аялдамасы т.б.
8. 
Агоронимдерге (урбанонимнің бір түрі, қала алаңдарының 
немесе  базарының  атауы  [2,172])  байланысты:  «Қазақ  елі» 
монументі аялдамасы, «Астана саябағы» аялдамасы, «Жамбыл 
Жабаев  атындағы  саябақ»  аялдамасы,  «Ататүрік»  саябағы» 
аялдамасы, «Астаналық» әмбебап базар» аялдамасы, «Шарын» 
көтерме  сауда  базары»  аялдамасы,  «Құлагер»  базары» 
аялдамасы, «Автобөлшектер  базары» аялдамасы т.б.
9. 
Менсонимдерге  байланысты:  «Тұран»  мейрамханасы» 
аялдамасы, «Самұрық» кафесі» аялдамасы т.б.
10. 
Урбанонимнің 
ірі 
тармағы 
саналатын 
годонимдерді толығымен дерлік қамтиды:
а)  көше  атауларына  байланысты:    «Орынбор  көшесі» 
аялдамасы,  «Әлия Молдағұлова көшесі» аялдамасы, «Жұмабек 
Тәшенов  көшесі»  аялдамасы,  «Тұран  даңғылы»  аялдамасы, 
«Абылайхан  даңғылы»  аялдамасы,  «Республика  даңғылы» 
аялдамасы,  «Женіс  даңғылы»  аялдамасы,  «Целинный» 
ықшамауданы» аялдамасы т.б.
ә) Тұрғын үйлердің атауларына байланысты: «Ақ жайық» 
тұрғынүй кешені» аялдамасы, «Гранд Астана» тұрғынүй кешені» 
аялдамасы, «Жағалау» тұрғынүй кешені» аялдамасы т.б.
Аялдама  атауларының  ақпараттық-анықтамалық  қызметі, 
бір жағынан, мекен-жайды анықтауға қатысса, екінші жағынан, 
тілдің  семантикалық-семиотикалық  коды  қызметін  атқарады. 
Аялдама  атаулары  мекен-жайды  білдіру  кезінде  бастапқы 
анықтамалық қызметте болады  (көше бойындағы аялдамалардың 
бірі міндетті түрде сол көшенің атауынан хабар береді. Мысалы, 
«Ақыртас  көшесі»  аялдамасы  Ақыртас  көшесінің  бойында 
орналасқан,  «Бөгенбай  батыр  даңғылы»  аялдамасы  Бөгенбай 
батыр  атындағы  даңғыл  жолдың  бойында  орналасқан  т.с.с.). 
Сондай-ақ  жақын  жерде  орналасқан  нысандар  мен  мекеме 

173
атауларынан  ақпарат  береді  (Мысалы,  «Жаннұр»  сауда  үйі» 
аялдамасы аталмыш ғимараттың маңында орналасқан).
Аялдама  атауларының  халықтық  сипаты  немесе  жаңа 
атаулардың  халық  санасындағы  көрінісі  мына  жайттардан 
байқалады: аялдама атауларының құлаққа сіңіспеуінен бұрынғы 
атаулармен  атау.  Мысалы,  «Астаналық  әмбебап  базары» 
аялдамасы халық арасында «Артем» деп аталуы. «Жібек жолы» 
сауда  үйі»  аялдамасының  тез  әрі  жеңіл  «Встреча»  аталуы, 
«Жамбыл Жабаев атындағы саябақ» аялдамасы жол қиылысының 
үш  жағында  да  орналасқандықтан,  бір  жағының  «Мечта»,  бір 
жағының «Алатау» аталуы т.с.с.  
        Жалпы, аялдама атауларын техникалық жабдықтар арқылы 
аудио-визиуалдық  тұрғыдан  жариялау  қызметі  қазіргі  кезде 
жолға  қойылған.  Халық  қоғамдық  көлікте  мемлекеттік  және 
ресми  тілдерде  көрсетілетін  атауларды  жолсеріктің  көмегінсіз 
анықтап  алуына  мүмкіндігі  бар.  Демек,  алдама  атаулары 
қала  ономастикасы  деректерінен  көп  мағлұмат  береді.  Жол 
жиектерінде орналасқан тұрақтарды тілдік тұрғыдан мағынасына 
сай  таңбалау,  яғни  қала  урбанонимдерінің  бірі  саналатын 
аялдама атаулары семантикалық-семиотикалық код кілті болып 
табылады. 
    

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: