Бейәдеби тілдік бірліктердің

тематической  направленности  изучаемых  произведений,  про-
цесс  становления  художественной  нормы,  наполнение  ее  но-
выми  семантика-стилистическими  оттенками,  а  также  сфера 
распространения  ее  в  языке  произведения  жанра,  а  затем  воз-
можность  трансформации  нормы  в  арсенал  выразительных 
средств  литературного  языка  –  все  это  в  значительной  мере 
проясняется на основании лингво-стилистического анализа луч-
ших  произведений  исторического  жанра  …  и  является  главной 
задачей данной работы»
6
.  
Көнерген  сөздер  –  тілдің  пассив  қабатындағы  сөз  бай-
лығы.  Қазіргі  әдеби  тіл  құрамынан  шығып  қалған,  бүгінде 
мағынасы  көмескіленген  сөздер  көркем  шығармалар  тілінде 
қайта қолданылады. Әр суреткер осындай тілдік құбылыстарды 
тауып, өз орнымен дәл жұмсай білсе, әр кейіпкерін өз «дәуірін-
ше», өз «үнімен» сөйлете білсе, тарихи жанрдағы шығармаларға 
стильдік  тұрғыдан  қойылатын  талаптың  жоғары  деңгейден 
шыққандығы  деп  ұғамыз.  Көнерген  сөздерді  стильдік  мақсатта 
орынды  жұмсай  білген  жазушы  М.  Әуезов  «Абай  жолы»  ро-
манында  өткеннің  тұрмыс-салтын,  ел  өмірін  шынайы  суреттеу 
үшін  шеберлік  танытқан.  Дуаны  бұл  болыстардан  бөлек  болса 
да, жері көршілес керей де бар: жандарал, ояз, старшын,  мың-
басы,    жүзбасы,    би,    хан,    сұлтан    т.б.  Немесе  М.Мағауин   
«Аласапыран»    романында  сол  дәуірдің  өзіндік  көрінісі  мен 
тіршілігін  оқырманның  көз  алдына  көне  қалпында  жеткізуде 
көне сөздерді орынды пайдаланады: «…Шығыс Дешті қыпшақ-
тың падишахы Тәуекелдің сауын айтып, шұғыл шақырумен киіз 
туырлықты  қазақ  ұлына  хүкім  жүргізуші  қасқа  жайсаң  атаулы 
Қаратаудың терістігіндегі Созақ қаласына құрылтайға жиналды. 
Бұл  –  Хақ-Назар  хан  шахид  болғалы  өткізілмек  ең  үлкен  кеңес 
еді,  ұлыстарды  ұстап  отырған  ақсүйек  атаулы  –  сұлтан  мен 
оғлан  түгел  келді.  Бұлардың  ішінде  өз  ұлысына  хан  болғысы 
келген  қырыс  төрелер  де  бар  еді».  Осындағы    падишах,  хүкім, 
шахид, ұлыс, сұлтан мен оғлан, төре сөздері шығармаға көнелік 
                                                           
6
Донец  Л.  С.  Особенности  языка  произведений  исторического  жанра  (на 
материале романов Л. Югова, С. Скляренко). Л., 1976, с.3 
 

рең  беріп,  сол  дәуірдің  тарихи  шындығын  суреттеуде  қолда-
нылған.  Сондай-ақ  роман    тілінде  автор  түменбегі,  мыңбегі, 
қарашы  бек,  бахадур,  қалға,  құма,  емелдес,  қазынадар,  алаш 
мыңы,  сұйырғал,  қарашы,  күрен,  нойан,  т.б.  көнерген  сөздерді 
сол  кезгі  әкімшілік  лауазымдары  мен  әлеуметтік  топтардың 
және қызмет адамдарының атауларын тарихи шындықтан ауыт-
қымай, дәл көрсету  мақсатында  тиімді жұмсаған. Бүгінгі оқыр-
ман қауым бұл сөздердің мағынасын жіті тани бермейді. Бұлар – 
көркем  әдебиет  стилінде  көп  жұмсалмайтын  тілдік  бірліктер. 
Р.Сыздық  деректері  бойынша  қалға,  күріген,  құма  –  түркі-
монғол тілдерінде ертеден қолданылған сөздер: қалға – ханның 
ізбасары  ретінде  хан  әулетінің  ұлысбектері,  би,  батырлар, 
қалаған  (сайлаған)  сұлтан,  күріген  –  монғол  сөзі,  мағынасы 
«күйеу  бала»,  көне  монғолша  гүрген,  қазіргі  монғол  тілінде 
хургэн,  қалмақ  тілінде  кургн,  сондықтан  жазушы  М.Мағауин 
мұны  қазақша  күріген  деген  тұлғада  тиімді  жұмсаған,  бұл 
Қадырғали  Жалайыри  қалдырған  шежіреде  тек  жалқы  есім-
дермен келетін титул (Буту гурген, Туралчы гурген деген сияқ-
ты).  Түркі-монғолдардың  әлеуметтік-саяси  құрылысында  хан-
ның күйеу балаларының сословиелік орны болған, яғни ханның 
батыр,  беделді  күйеу  балалары  өз  балаларының  дәрежесіне  те-
ңестіріліп,  олар  ел  басқару,  қол  басқару  істеріне  қатыстырыла-
тын  болған.  Тарихи  роман  жазушы  бұл  шындықты  да  шынайы 
түрде  бейнелеп  көрсетуді  мақсат  еткен  және  ең  бір  ұтымдысы 
қалға,  күріген  сияқты  бүгінгі  қазақ  оқырманы  дәл  тани  бер-
мейтін  сөздердің  мағынасын  өзі  ашып  беріп  отырады:  Қалға 
сайлау  – қазақтың көне дәстүрі, ізбасар керек. Сейтек, әрине, 
жүрегі  жарыла  қуанады.  Іргелі  елге  кірме  емес,  туыс  болады. 
Хан күйеуі – күріген атанады. Ал құма сөзі қазіргі қолданыста 
(онда  да  сирек)  «құмадан  туып  па  (тудық  па,  туды  ма)»  деген 
сияқты метафоралық тіркесте сақталған, көне түркі-монғол хан-
дықтарындағы  билеуші  әулеттің  некелі  жұбайлары  хатун 
(қатын) деп, ал жаулап алған тайпаның билеушілерінің қатын-
қыздарын, қарындастарын әйел еткенде, олар құма деп аталған. 
Мысалы, Шыңғысханның төрт хатуны, көптеген құмасы болған. 
Жазушы хан әулеті жұбайларының бұл бөлінісін де қалт жібер-
мейді: 

Атаң...  хан  атамның  некелі  қосағының  өзі  үшеу  екен, 
некесіз алты құмасын айтпағанда... Құма – тоқал емес. Тоқал-
ды хан әулетіне жатпайтын адамдар да (әрине, байлар мен бар-
лар, батырлар, билер) ала береді, ал құма – титул, ол тек хан мен 
сұлтандардың  қосағы,  жай  таңдап  алған  жұбайы  емес,  соғыста 
жеңіп,  жаулап  алған  жақтың  (ұлыстың)  әмірші  әулетінің  әйел-
қыздары. Олар да ақсүйек  нәсілі болғандықтан, құмадан туған 
балалар  «хатундардың»  балаларымен  тең  құқықты  болған, 
көбінесе некелі әйелдерінің тәрбиесінде өсірілген. 
Емелдес те хан ордасында орны бар адамның аты, емелдес 
деп  хан  ұрпағымен  емшектес  (бір  ананың  сүтін  емген) 
болғандарды атайды. Науқас болғандықтан анасының сүтін еме 
алмаған Сүйініш оғланды (Ораз-Мұхамедтің Айшешектен туған 
баласы) Милана деген орыс қызметші әйел емізіп өсіргендіктен, 
оның  өз  балалары  Петрөшке  (Петрушка)  мен  Көлке  (Колька) 
Сүйініштің  емелдестері  болып  суреттеледі.  Ал  жоғарыда  көр-
сетілгендердің  ішінен  дархан  сөзін  жазушы  өз  мағынасында 
орынды келтірген: дарқан – ұста, бірақ мұны осы романда ұста 
сөзінің  эквиваленті  емес,  біреуін  –  дархан  сөзін  «сауыт  соғып, 
садақ  иетін  шебер»  мағынасында,  ұста  сөзін  «қылыш  қайрап, 
сүңгі  суыратын»  шебер  мағынасында  жұмсайды.  Дарқан  сөзін 
Абай  да  «ұста»  мағынасында  қолданған, бұл  сөзді  диалектолог 
ғалымдар  Семей  өңірі  мен  Шығыс  Қазақстан  тұрғындарының 
тілінде  «ұста»  мағынасында  келетін  ерекшелік  деп  таниды.  Ал 
М.Мағауин  қару-жарақ,  сауыт-сайман  жасайтын  шеберлерді 
осылайша ажыратып, өз мәнінде дұрыс қолданған.  
Сұйырғал  (автор  мұны  сұһұрғал  деп  таңбалапты)  –  бас 
әміршінің,  айталық  ханның,  патшаның  қол  астындағы  еңбегі 
сінген  адамның  иелігіне  сый  ретінде  бөліп  беретін  жер.  Бұл 
сөзді  жазушы  Ораз-Мұхамедтің  Тәуекел  ханға  жазған  хатында 
келтіреді: Имам патша хазретлері бізні йарылқаб, сұһұрғаллар, 
анғамлар бахшиш қылды... Бұл жерде хат мәтіні жөнінде ғалым 
Р.Сыздықтың  танымы  төмендегідей
7
:  жазушы  романның  1-
кітабында  орыс  патшасының  қарауында  Мәскеуде  отырған 
                                                           
7
Сыздық Р. Сөз құдіреті. А., 2005, 110-б. 
 

Ораз-Мұхамед  сұлтанның  «алаш  мыңы»  ханы  Тәуекел  ағасына 
жазған  үш  хатының  мәтінін  береді.  Ораз-Мұхамедтің  хаттар 
жазғаны рас, бірақ, өкінішке орай, олардың түркіше түпнұсқасы 
жоғалған,  тек  орыс  тіліндегі  аудармасы  сақталғанын  білеміз. 
Жазушы  осы  аудармалардың  негізінде    сұлтан    хаттарының 
түркіше  тексін  өзі  жазған  және  өзі  сәтті  шығарған:  алдымен, 
Ораз-Мұхамед  хатты  таза  қазақ  тіліне  емес,  сол  кездегі  жазба 
дәстүрмен  «шағатайша»  жазғаны  даусыз,  екіншіден,  Мұхтар 
Мағауин  орта  ғасырлардағы  ортаазиялық  жазба  әдеби  тіл 
нормаларын  едәуір  жақсы  танып,  игергені  байқалады.    Бұл 
жерде  де  роман  авторы  аз  тер  төкпеген,  тілге  деген  адалдық 
танытқан.  Қазіргі  тарихи  шығарма  мәтіндерінде  ұшырасатын 
ескіліктерден  сыпай/сыпағ,  жасауыл,  тұтқауыл,  ертауыл, 
бақауыл,  шолғыншы,  отаман,  тосқауыл,  жандар,  мылтықшы, 
атарман,  шабарман,  қосын,  т.б.  көнерген,  тарихи  сөздерді 
жатқызуға  болады.  Өткен  дәуір  шындықтарынан  мол  ақпарат 
беретін  мұндай  лексикалық  бірліктердің  мән-мағынасын, 
стильдік қызметін тану аса маңызды болмақ. 
М.Мағауин  авторлық баяндауында стильдік мәні бар көне 
варваризмдерді  де  көркемдік  мақсатта  пайдаланады:  «ас-су, 
дастарқан жайын басқаратын адам» мағынасындағы бақауыл не 
бауыршы сөзінің синонимі ретінде орыс тіліндегі стряпчий көне 
атауы осы тұлғада ұшырасады. Қызметтері бірдей болғанымен, 
орыс  патшасы  сарайының  ресми  қызмет  иесін  бақауыл  (не 
бөкеуіл)  деп  атамай,  стряпчий  деп  беруі  –  стильдік  мүддеден 
туған қолданыс болып табылады. 
Кейде көнерген сөздерді жазушылар юмор, мысқыл-әжуа, 
кекесін  мәнін  тудыру  үшін  де  қолданады.  Мысалы,  Шабарман 
емес, сабарман ғой;…біздің елдің жәндәрәлі» ғой (М.Әуезов). 
Көнерген сөздер құрамы жағынан әр алуан. Олардың көбі 
әдет-ғұрыпқа, салт ерекшеліктеріне, әкімшілік құрылысқа, қару-
жарақ  пен  сауыт-сайманға,  киім-кешек,  жорық  баспанасына 
байланысты  болып  келеді:  қол  ұстатар,  жыртыс  салу,  шар 
салу, сауын айту, даруға, датқа, хан, старшын, тархан, ерта-
уыл,  бақауыл,  емелдес,  күріген,    қандауыр,  жандар,  жебе,  кез-
дік,  қандауыз,  қорамсақ,  көбе,  дулыға,  шоқпар,  найза,  қылыш, 
берен, кіреуке, шарайна, ала балта, шыңдауыл, даңғыра, ереуіл 
ат, т. б.  

Кейбір мәдени құралдар, ел билеуге байланысты көнерген 
сөздер,  қару-жарақ  атаулары  сияқты  лексикалық  топтар  өткен 
заманға  тән  теңеулерді  құрады.  Бұл  бірліктерді    көркем  бейне 
тудыру мақсатында, мәтінге өзгеше поэтикалық мән беру үшін, 
шығарманың  көркемдігін,  әсерлілігін  арттыру  үшін  жұмсайды: 
Қандауырдың жүзіндей қайқы кірпіктері (портрет); Хан аға –  
жақ болғанда, сұлтан іні – жебе; қайраусыз қара қанжар, берік 
түйінді  берен  сауыт  болған  біз  едік  –      тәрізді  экспрессивті 
эпитет,  теңеулерде  қару-жарақ  атауларын  адамзатқа  теңеу 
болса,  бұл  –  М.Мағауин  тіліндегі  мәнмәтіндік,  поэтикалық  тір-
кестер болып танылады. 
Көне  өмірдің  нанымды  кейпін  жасауда  автор  кейбір 
байырғы  шешендік  сөз  үлгілерін,  мақал-мәтелдерді,  фразалық 
тіркестерді молынан пайдаланады: «Қылыш үстінде серт жоқ, 
қымыз үстінде кеңес жоқ. Аға тұрып іні сөйлегеннен без, төре 
тұрып қара сөйлегеннен без». Бұдан автордың сол кезгі шешен-
дер  мен  билер  сөзінің  эстетикалық  көрсеткіштерін  толық  сақ-
тағандығы  байқалады.  Демек,  өткен  тарихты  көркем  түрде 
бейнелеуде  тілдегі  стильдік  амал-тәсілдердің,  көнерген  сөздер-
дің қызметі орасан зор. 
Окказионализмдердің стильдік қолданысы 
Көркем әдебиет стилінде жасалған жаңа сөздердің сипаты 
екі  түрлі  болады:  бірі  –  жалпы  әдеби  тілге  ортақ  түрінде  жұм-
салса,  екіншісі  – жеке  ақын-жазушылар  стилінде пайда болады 
да,  белгілі  шығарма  тілі  аясында  ғана  қолданылады.  Мұндай 
стильдік неологизмді – окказионалдық құбылыс деп танимыз.  
Қазіргі ғылымда жеке автордың шығармашылығында пай-
да  болған  авторлық  қолданыстарды,  яғни  жаңа  сөздерді  атауда 
бірізділік жоқ деуге болады. Бұл мәселенің қазақ тіл біліміндегі 
көрінісіне  келер  болсақ,  Р.Сыздықова  «тосын  сөздер»  немесе 
«бір  қолданар  сөздер»  десе,  ғалым  Х.Нұрмұханов  «Сөз  және 
шеберлік»  зерттеу  еңбегінде  потенциалды  сөздер  мен  окказио-
налды сөздер деп, олардың ара-жігін ажыратып, окказионализм-
дер  контекст  қалауына  орай  тек  бір  ғана  қолданымдық  болып 
қызмет атқаратын сөздер деп сипаттама береді. А.Алдашева «ав-
торлық  жаңа  сөздер  немесе  индивидуальды-авторлық  сөздер» 
деген атауды  пайдаланса,    Л.Еспекова,  Г.Мұратова,  т.б.  ғалым-
дар «окказионализм», «окказионал сөздер» не  «окказионал қол-

даныстар»  деген  атауларды  ұсынады.  Осы  орайда  окказионал 
бірліктерді  көркем  әдебиет  стилінде  жазушының  шеберлігі 
арқылы пайда болған қолданыстар ретінде танимыз. 
Көркем  әдебиет  тілінде  шығармашылық  қажеттіліктен 
пайда  болған  авторлық  қолданыстар,  біздің  ойымызша,  белгілі 
бір әдеби-эстетикалық, идеялық мақсатты көздеуден туған линг-
востилистикалық құбылыс әрі жазушы танымына тәуелді, жеке 
тұлғалық қасиетін танытатын тіл бірліктері.  
Бірқатар  зерттеулердегі  ғылыми  пайымдауларды  негізге 
ала  отырып,  авторға  тән  окказионалдық  бірліктердің  мынадай 
ерекшеліктерін атап көрсетуге болады: 
-  жеке автордың тұлғалық көрінісін айқындайды; 
-  шығармашылық қажеттіліктен туындайды; 
-  мәнмәтінге байланыстылығы; 
-  мәнмәтінде белгілі бір қызмет атқаруы; 
-  тіл  заңдылықтарына  үйлесіп  те,  үйлеспей  де  келеді 
(жасалуындағы еріктілік); 
-  тілге ену қабілеті шектеулі; 
-  жаңашылдығы; 
-  автордың стильдік шеберлігіне тәуелді.  
Демек,  окказионализмдер  дегеніміз  –  стильдік  мақсатпен 
шығармашылық  қажеттіліктен  туындайтын,  әдеби  тілімізге  ену 
қабілеті  шектеулі,  мағынасы  жағынан  мәнмәтінге  байлаулы, 
үнемі  жаңашылдығымен  ерекшеленетін,  автордың  дүниетаны-
мына тәуелді тіл бірліктері. Мысалы: 
Қазақтың  бағы  жүрсе  –  кәукілдеген  мақтан  әңгімесі, 
гулеген өсегі, кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кердең жүрісі 
көбейіп,  қараптан-қарап  іші  жарылып,  бұтқа  толы  болады. 
(Ә.Кекілбаев). 
  Бұл  сөйлемдегі  кеңірдегін  күнге,  кіндігін  айға  ілген  кер-
дең  жүріс  окказионалдық  қолданысы  адамның  мінез-құлқына 
байланысты  пайда  болып,  жүріс-тұрысты  бейнелеп  тұр.  Жазу-
шы «шалқайып, шіреніп жүру» мағынасындағы жүрісті суреттеу 
мақсатында  бір-бірімен  үйлеспейтін  сөздерді  өзара  байланыс-
тырып окказионалдық қолданыс жасаған.  
Сонда қарқарадай хан ауылын тасырлатып шауып кетер-
дей ол не қылған жүрегіне жүн байлаған қазақ (Ә.Кекілбаев).  

Бұл  мәдени-ұлттық    мәнмәтінде  автор  кейіпкердің  (бұл 
мәтінде  қазақтың)  бейнесін  ашу  мақсатында  окказионал  мета-
фора  жасаған.  Мәтіндегі  авторлық  метафораның  мағынасы  – 
батыл,  ержүрек  дегенді  аңғартады.  Көркем  авторлық  үлгілер  – 
жазушы дүниетанымының, ақыл-ойының өнімді нәтижесі.  
Шерменде емен ешкімге есем кетіп,  
Жетіп жатыр қусам бақ, жесем несіп. 
Дәлі де емен қуған тепеңдесіп, 
Жетім де емен: әкем – көк, шешем – бесік. 
                                                                      (Ә.Кекілбаев). 
Қазақ  ұлтының  ұғымында  көк  –  аспан  ұғымын  білдіреді. 
Бұл өлең жолдарында автор әкені көкке балап, бала үшін әкенің 
қаншалықты  қадір-қасиеті  бар  екенін  әкем  –  көк  окказионал 
қолданысы  арқылы  беріп  отыр.  Ал  шешем  –  бесік  окказионал 
қолданысына  келер  болсақ,  бесік  –  ұлттың  рухани  негізі.  Ол 
үнемі анамен байланысты айтылатын тілдік бірлік. Бұл окказио-
налдық қолданысы арқылы халық дәстүрі, ұлттық мәдени ерек-
шеліктері айқын бейнеленген.  
С. Торайғыров «Туған еліме» өлеңінде: 
Балалыққа жарасам, 
Аталыққа жарайсың… 
Тек қалауым сіздерден, 
Серіктікті милаймын, – 
Балалыққа – бала болуға, аталыққа – ата болуға орнына 
жұмсалған,  «милаймын»  –  ми  сөзінен  жасалған,  «ойлаймын» 
деген  мағынада  қолданылған.  Бұл    окказионалдық  құбылыс  – 
жаңалық, ұйқастылығымен тартымды. 
Д.Досжановта  қышкер  (қыш  құюшы),  зертас  (мозаика), 
дабылкеш  (дабыл  қағушы)  –  ұтымды  қолданыстар.  Керісінше, 
кейбір  ақын-жазушыларда  жаңа  сөзге  әуестік  көбірек  байқа-
лады.  Не  бір  стильдік  жүгі  жоқ,  не  мағынасын  түсінуге  ауыр 
сөздер  де  кездеседі:  жұлмыт,  қаупайлау,  мыжыма  жеу,  ық-
суат, бір күншілей (Д.Досжанов) т.б. 
Қысқасы,  окказионализмдер  –  жазушы  стилін,  шеберлік 
қырларын,  өзіндік  қолтаңбасын  танытудың  тиімді  амалы.  Өйт-
кені,  стиль  деген  ұғым  –    белгілі  бір  қаламгердің  өз  шығарма-
сындағы  оның  дүниетанымы  мен  эстетикалық  көзқарасынан, 
көркемдік ұстанымдарынан туындайтын құбылыс.  Бұл – өзгеге 

ұқсамайтын жазу мәнері, жазу машығы, яғни суреткердің тілдік 
тұлғасын сипаттайтын дара стильдік ерекшелік. 
 Диалектілік бірліктердің стильдік қолданысы 
Диалектизмдер  –  жалпыхалықтық  тілдің  нормасынан 
ауытқыған, белгілі бір аймақта ғана қолданылатын, таралу шегі 
бар  тілдік  бірліктер.  Бұлардың  әдеби  тілде  қалыптасқан 
нұсқалары  бар:  құдағай  (жергілікті)  –  құдағи  (әдеби);  маңлай 
(жергілікті) – маңдай (әдеби); жылқыдар (жергілікті) – жылқы-
лар (әдеби); бопа (жергілікті) – бөпе (әдеби) – вокзалдан қарсы-
ладым (жергілікті) – вокзалдан қарсы алдым (әдеби); жұмысқа 
түстім (жергілікті) – жұмысқа шықтым (әдеби); әпше (жергі-
лікті)  –  әпке  (әдеби);  шәш  (жергілікті)  –  шаш  (әдеби);  чакыр 
(жергілікті) – шақыр (әдеби) т.б. 
Көптеген  әдеби  тілдер  халық  тілінде  бар  бірнеше  диа-
лектінің  біреуінің  негізінде  жасалғанда,  ол  диалектінің  таралу 
аумағы,  тіл  байлығы  жағынан  басқа  диалектілерден  елеулі  ар-
тықшылықтары бар. 
Сонда  да  халық  тілі  негізінде  жасалған  қазақ  әдеби  тілі 
диалектизмдерден  қашпай,  халық  тілінде  бар  говорлық  құбы-
лыстарды керегіне жаратады. Ондайлар саналы түрде әдеби тіл 
байлығын молайту үшін жасалса (жүйек, сүдігер, тоған, зембіл, 
наубай, собық, дақыл, атыз, жүгері т. б.), кейде тілде бар нәр-
сені сұрыптай алмай, кейбір жазушылар өздеріне үйреншікті (өз 
ауылында бар) сөздерді талғаусыз қолдана береді. Мұндай әде-
би норма деп танылмайтын сөздерді көркем шығармалардан жиі 
кездестіреміз. Ондай тілдік құбылыстың орынды-орынсыз жұм-
салу    мәселесін  сөз  еткен  ғалымдардың  бірі  –  С.Аманжолов 
«Вопросы  диалектологии  и  истории  казахского  языка»  кіта-
бында  Қазақстанның  оңтүстік,  батыс  аймақтарынан  шыққан 
ақын,  жазушылардың  шығармаларынан  тілдік  деректер  келтіре 
отырып, жан-жақты талдау жасаған. Ш.Сарыбаев, Ж.Досқараев 
сынды диалектолог-ғалымдар да диалектизмдердің автор сөзде-
рінде орынсыз қолданылуына көптеген дәлелдер келтіреді. Мұн-
дай уәжсіз қолданылған, түсініксіз жергілікті  сөздер  кез келген 
жазушылардан, әсіресе Д.Досжанов, Т.Әлімқұлов, Х.Есенжанов, 
Б.Алдамжаровтан  т.б.  кездеседі.  Бастысы  –  көркем  әдебиетте 
қолданылған  диалектизмдердің  жұмсалу  уәжі,  мақсаты  болу 
керек.  Мәселен,  көркемдік  бейне  тудыру  мақсатымен  кейіпкер 

тілінде  орынды,  уәжді  қолданылған диалектілік  ерекшеліктерді 
М.Әуезовтің «Білекке білек» повесінен аңғаруға болады: 
-  Бірақ  оралып,  буынып  қалады-ау,  тыпыршыған  қараң-
қағыр. 
- Оны мен бүйтіп қоймаймын. Жиішкертем. 
- Бұдан артық қаяққа апарам сені? 
- Қанша үрмет қысам да бомай-ақ қойдың ғой, жүдә! 
Мұнда Түлкібас өңірінің қазақтарын өзгеше мәнерде сөй-
летеді.  Осындағы  диалектизм,  қарапайым  сөздердің  барлығы 
қысқартылып,  дыбыстық  құрамы  өзгертіліп  жұмсалған:  қараң-
қағыр    –  қараң  қалғыр,  жиішкертем  –  жіңішкертемін,  қаяққа 
апарам  –  қай  жаққа  алып  барамын,  үрмет  қысам  –  құрмет 
қылсам.  Сөйтіп,  жергілікті  тіл  ерекшеліктерін  кейіпкер  тілінде 
белгілі бір стильдік құбылыс ретінде қолдануда ерекше эстети-
калық  мән  болады.  Стилистика  талабы  –  осындай  бірліктердің 
көркемдік қызметін эстетикалық талғамға сай қолдану. 
Демек,  диалектілік  бірліктер  –  көркем  бейне  жасаудың 
тілдік  материалы  ретінде  көркем  мәтіндерде  түрліше  мақсатта 
жұмсалады. Мысалы:  Еденге төселген ашық бояулы, машақат 
өрнекті алаша мен терезелерге ұсталған мәнерлі перделер де үй 
сәнін  айрықша  молықтыра  түсетіндей.  Бір  бұрыштан  жар-
қырауық үлкен әбдіре көрінеді; 
Қай  шұқанаққа  апарып  тастайды?  Қай  ұшпаққа  шыға-
рады?   
Сонау  төменде  көк  сілемік  мұнар  басып  Есілдің  көк  ар-
насы  жатыр  (С.Шаймерденов).  Алғашқы  сөйлемде  машақат 
сөзі  түсіндірме  сөздікте  екі  мағынаны  білдіреді.  1.  Қиындық, 
ауыртпалық.    2.  Шым-шытырық.  Ал  машақат  өрнекті  алаша 
тіркесінің қолданылу мәні өрнегі шым-шытырықты, әсемделген 
деген мағынада беріліп, жазушы алаша өрнектерінің әдемі өріл-
генін  бейнелеп  көрсетеді. 
Әбдіре  сөзі  –  Солтүстік  Қазақстанда,  сонымен  қабат  елі-
міздің  шығыс  өңірінде  жиі  қолданатын,  жүк  қоятын  немесе 
ішіне зат салатын арнайы ағаштан жасалып, әшекейленген сан-
дықтың  бір  түрі.  Автор  қазақ  қыздарының  сол  заманға  лайық 
сән-салтанатын  көрсету  үшін  орынды  қолданған.  Қаламгер 
ұлттық нақышты да шебер түрде жеткізе білген. 

Сілемік  диалектісі  –  сирек,  арасы  ашық  немесе  болар-
болмас қабат деген мағынаны білдіреді. Шығыс өңірінде сілемік 
сөзі  жұқа  деген  сөздің  де  орнында  қолданыла  береді.  Автор 
қолданысында сілемік сөзі болар-болмас деген мағынада табиғат 
бояуын ашуда жұмсалған тәрізді.  
Әнтек  қабағын  тыжырады;  Басын  бір жаққа  әнтек  бұ-
рып  тастап,  бүйрек  бетінің  бұлшық  еттерін,  иығын,  алшақ 
кеудесін,  қала  берді  бүкіл  быртық  денесін  селкілдетіп ұзақ  кү-
леді (С.Шаймерденов).  
Әнтек  сөзінің  түсіндірме  сөздікте  мынадай  мағыналары 
көрсетілген:  болар болмас сәл ғана, аз ғана; онша лайықты бол-
майтын орынсыз ағат. Жазушы тілінде бұл келтірілген мысал-
дардағы  әнтек  сөзі  сәл,  баяу  сөздерінің  мәнінде  жұмсалып, 
кейіпкер бейнесін аша түсуде ұтымды қолданылған.  
 Ал  бірқатар  авторларда  өз  баяндауында  жергілікті  сөз-
дерді қолданудың мәні керісінше болады. Сөйлемдегі айтар ой-
дың  мазмұны  жеткілікті  түрде  түсінікті  бола  бермейді:  Әлігі 
мекендердің  есік-терезесін  қайсыбір  жұлмыт  ұрлап  тыншыт-
пай  жүр.    Сан  дөңбекшіп,  көзі  сәтке  ілінсе…,  ояна  кетсе,  сол 
бір  мезі  төсек,  қисайып  жатып  ықылым  дүниені  ойша  кезесің 
(Д.Досжанов. Зауал). 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: