Қазақ мақал-мәтелдерінің пайда

390

дылықтардың болатындығы да бізге белгілі. Бұлар аталмыш екі арнаның 

екеуіне де бірдей тән құбылыс. Сонымен қатар, әрбір халықтың өз меншігі-

не жататын, рухани мүмкіншілігіне қарай логикалық ойлау жүйесінен туын-

даған, өз тілінің болмысына сәйкес айтылып, қалыптасқан байырғы да төл да-

налық сөздерінің қоры болуы да заңды құбылыс. Сондықтан да әрбір тілдің осы 

ішкі  мүмкіншілігі  бойынша  қалыптасқан  тұрақты  тіркес,  мақал-мәтел,  ақыл-

нақыл түріндегі даналық сөз қорын, оның табиғатын танып-білудің де өзіндік 

белгілері болуы да заңды. Оған, мәселен, ММ-дердің аталмыш тілдік-логика-

лық жүйесі мен бейнелі негізінен (образная основа) басқа, ұлттық менталитеттің 

салт-дәстүрге, әдет-ғұрып, наным-сенімге, құндылықты анықтау мен дүниета-

нымға байланысты көптеген  ерекшеліктері  жататыны  белгілі.  Біз  қарасты-

рып отырған даналық сөз қорының тілдің ішкі арнасы мен мүмкіншіліктері 

арқылы қалыптасу тетіктері де, міне, осы ерекшеліктерге байланысты.

Қалыптасып  қалған  әдеби-фольклор  дәстүрі  бойынша  ММ  мен  т.б. 

даналық сөздерді дүниеге келтірген құдіретті күш - халық рухы. Олардың 

халықпен бірге туып, бірге жасауы, жадында ұзақ сақталып, келешек ұр-

паққа рухани мұра болып ауысып отыруы да, сайып келгенде, сол халықтың 

үзілмей  дамып  отыратын  өміршең  дәстүрімен  байланыс-  ты  болса  керек. 

Сондықтан  да  ММ,  т.б.  даналық  сөздердің  қоры  фольклорға  (халық  ауыз 

әдебиетіне)  тән  байырғы  жанр  санатына  жатады.  Мәселен,  ММ-дерді  о 

баста дүниеге келтірген авторы нақтылы адам, тарихи тұлға болғандығын 

саналы жұрттың көбісі біле тұрса да, қалыптасып қалған дәстүр бойынша, 

оларды “халық меншігі”, “көпшілікке ортақ дүние” деп қарау әдетіне ай-

налған. Сондағы бүгінгі ұрпақтың бұған орай айтар уәжі біреу-ақ: “авторы 

белгісіз, ол тарих шаңы басып, ұмыт болған!”. Әрине, біздің бұл көзқара-

сымыз енжарлық пиғылдан да ада емес. “Халықтікі десек, қателеспейміз, 

даналық сөздерге болған біреулердің авторлығынан анық-қанығына көзіміз 

жетпегендіктен бас қатырудың қажеті жоқ” деген тоғышарлық мінез таныту 

да жоқ емес сияқты.

Осы мәселені анықтап, ашып айтудан, не халық атын жамылып, жал-

пылама айтып, “ауырдың үстімен, жеңілдің астымен тартудан” қазақ қауы-

мы не ұтады, неден ұтылады?» деген заңды сауал туады.

Рас,  қазақ  тілі  көркемсөз  байлығында  қалыптасқан  15  мыңнан  астам 

ММ-дердің басым көпшілігі төл авторлары ұмыт болуына байланысты жал-

пы халықтың ортақ қазынаға айналғандығы талас тудырмаса керек. Бірақ 

бұл фактордан “тіліміздегі соншама көп ММ-дің бәрі бірдей авторы белгісіз 

дүние” деген үзілді-кесілді пікір, көзқарас тумағаны жөн. Өйткені бұл пікір 

қазақ  қауымында  жазу-сызудың  жөнді  дами  қоймаған,  ұлттық  даналыққа 

қатысты ұлан-ғайыр фольклор бұлақтары көзі толық аршылып, жан-жақты 

зерттеліп, ММ-дерге автор болуға реальді мүмкіншілігі мол дүлділ шешен-

391

дер  мен  дана  билердің  артында  қалған  рухани  мұрасы  толық  айқындала 

қоймаған кезеңдерде қалыптасқан болатын.

Міне, “ММ-дердің авторы жоқ болса да, олар қазір белгісіз” деген қасаң 

пікірдің  қалыптасып,  творчестволық  қауымды  томаға-тұйық  қалдыруы 

ауыз әдебиет саласында күні кешеге дейін сақталып келді. Алайда, ауыз 

әдебиетінің тірі процесін тек “көне”, “байырғы”, “архаикалық құбылыс” 

деп  бағалап,  оның  даму  заңдылығына  бұрынғыша  көзжұмбайлықпен 

қарайтын  болсақ,  ғасырлар  бойы  қат-қабат  болып  қалыптасып  қалған, 

көркемсөз байлығына айналған ауыз әдебиетінің бұл қазынасының терең 

сырына шөгіп, құдіретін сезіне алмаймыз, көп нәрседен ұтылатынымыз 

даусыз. Ана тілінде сақталып, қалың жұрт жадында жатталып, ділмар да 

шешен, дана да көсем ата-бабаларымыздан уәли аузынан шығып, асылдың 

сынығындай болып бізге жеткен.

Кейінгі кездері ауыз әдебиетіміздің бай мұрасы мен мол қазынасының 

көне көздерін ашып, індете зерттей бастаған қазақ ғалымдары ана тілімізде 

сақталып,  халық  жадында  жатталып  келе  жатқан  ділмар  да  шешен,  дана 

да  көсем  ата-бабаларымыздан  бізге  мұра  болып  қалған  сөз  өнерінің  небір 

айшықты  өрнек-үлгілерін  паш  етіп,  халық  даналығының  қайнар  көздерін 

ашып отыр. Олармен, мәселен, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Н.Төреқұл, Т.Кәкішев, 

С.Дәуітов т.б. зерттеуші ғалымдардың кейінгі жылдары жариялаған еңбектері 

арқылы танысуға болады.

Міне,  осы  зерттеулерде  айқындалған  фольклор  бұлақтары  мен  күні 

бүгінге  дейін  жарияланып,  қалың  жұртқа  мәлім  болған  қазақ  ММ-дері 

жинақтарын  салыстыра-салғастыра  қарап,  ондағы  кейбір  мақалдар  мен 

мәтелдердің табиғатына назар аударсақ, “авторы жоқ”, не “авторы халық” 

деп жүрген даналық сөздердің авторлары белгілі екендігін және олар басқа 

емес, кешегі өткен көне заманда жасаған қазақ қауымының сұңғыла билері 

мен  дана  шешендері,  айтқыш  ақылмандары  екендігі  айқындалып  отыр. 

Бүгінде қалыптасып қалған фольклорлық дәстүр бойынша “халықтық ММ-

дер” деп жүрген даналық сөздердің көпшілігі болмаса да, бір қорымы есімі 

белгілі тарихи тұлғалардың төл рухани мұрасы екендігі айқындалып отыр. 

Олардың біразы кезінде би, шешендердің уәли аузынан жал-құйрығы жасалып, 

қолданысқа  дайын  тұрған  ММ  күйінде  шығып,  сол  қалпында  қалыптасып 

қалған  даналық  сөздер  болса,  енді  бір  тобы  аталмыш  би,  шешендердің, 

ақылман айтқыштардың қоғам мен табиғаттағы күрделі құбылыс жайындағы 

ұзын сонар ой-толғаныстарының сарынымен айтылған бір бөлшегі жеке ММ 

ретінде танылып, көркем сөз даму барысында сол мәтіннен бөлініп шығып, 

жеке-дара ММ деңгейіне көтерілген ақыл-нақыл сөздер. Байқап қарасақ, бұл 

тәрізді  ММ-ге  айналған  аталы  сөздер  ММ  жинақтарында  да,  би-шешендер 

мұраларында да қатар кездесіп отырады екен. Олардың өзара айырмашылығы: 

392

біреуінде  ол  сөздерді  алғаш  айтып  дүниеге  келтірген  ақылман-айтқыштың 

есімі  ғана  емес,  даналық  сөздің  шығу  тарихы  (себебі,  уәжі,  жағдаяты) 

баяндалады да, екіншісінде - “авторы - халық” деген жалпылама атпен беріледі. 

Сөз жоқ, кез келген ММ-дің өзін біліп, мән-мағынасына түсіну, оны өз орнында 

қолдана білу әр азаматқа сын. Ал сол ММ-дің шығу жағдаяты (ситуациясын) 

мен тұрақты да бейнелі тіркес ретінде басын қосып, қалыптастырған уәждік 

негізін білу тіл сүйгіш қауым үшін мәні зор.

Міне, сондықтан да біз мақаламыздың мақсаты етіп, мүмкін болғанынша 

қазақ  ММ-дерінің  о  бастағы  пайда  болу  қайнар  бұлағына,  объективті, 

субъективті  себептеріне,  жағдаяты  мен  мотивтеріне  жұртшылық  көңілін 

аудару. Бұл тәрізді мақсат ММ-дермен шұғылданушы ғалымдардың бұрын-

соңды  зерттеу  объектісі  болған  емес.  Одан  туындайтын  екінші  мақсат 

паремиологиялық тәжірибеде бар авторлары белгілі ММ-дің тұсына (жақша 

ішінде) авторларын көрсетіп отыру дәстүрін қабылдау.

Бұл мәселеге байланысты біздің сөз еткелі отырғанымыз қазақ мақал-

мәтелдерінің  ішкі  арна,  өз  мүмкіншілігіне  қарай  дүниеге  келуіне  себеп 

болып келген ең басты әдеби тұлғалардың - кезінде ауыздыға сөз, аяқтыға 

жол  бермей  келген  сұңғыла  билер  мен  ақылман-даналардың,  айтқыш-

шешендердің  шығармашылық  өнеге-үлгілері  болмақ.  Өнеге-өнердің  бұл 

түрі тіл қасиетін, сөз құдіретін пір тұтқан қазақ қауымында өте жоғары 

бағаланған,  ол  оның  ментальдық  қасиеттері  мен  құндылықтарының 

бірегей  бір  белгісі  болып  саналған.  Сондықтан  да  болар,  қазақ  ауыз 

әдебиетінің  тарихы  қазақ  халқының  ерте  замандардан  бері  аты  мен 

атағы белгілі болып келе жатқан жүздеген билері мен мыңдаған шешен-

айтқыштарын  түстеп,  түгендеп  айта  алады  (әдебиет  тізімі  қаралсын). 

Олардың әрқайсысы артында ондаған, тіпті жүздеген аталы сөз қалдырған. 

Мәселен, ұлы Абайдың әкесі - аға сұлтан Құнанбай да кезінде аузы дуалы, 

сөзге шешен, сұңғыла айтқыш болған. Оның даналық сөз мұраларын зерттеуші 

белгілі қазақ ақыны Мұзафар Әлімбаев өзінің бір сөзінде: “Құнанбай өзі де 

дала философтары дәулерінің бірі болған. Құнанбай аузынан шығып, көпке 

тарап, ел аузынан түспей жүрген мен білетін жүз шақты нақылы бар. Солар 

мақал-мәтелге айналып кеткен. Мәселен, “Өткен істен оңай жоқ”, “Кешегі 

күннен алыс жоқ”, ертеңгі күннен жақын жоқ” - деп көрсетеді (Маржан сөз. 

Мақал-мәтелдер. Аударған М.Әлімбаев. Алматы, “Жазушы”, 1978, 3 б.).

Осыған  қарағанда,  мыңдаған  айтқыш  шешендер  мен  ертеректегі  дана 

билердің артында қалған неше мыңдаған ММ-дердің әлі күнге дейін тілімізде 

сақталып, халық атынан қолданылып келе жатқандығына кім дау айта алады. 

Мәселе тек осы бір құбылыстың тетігін тауып, дұрыс көрсете білуде.

Жоғарыда  аталған  авторлардың  қазақ  шешендері  мен  билерінің 

шығармашылығына  байланысты  жариялаған  жинақтарын  бір  шолып,  қарап 

393

шыққанның өзінде ғана біз жүздеген, тіпті мыңдаған қазақ ММ-дерінің төркінін 

айқындауға, дүниеге келуге түрткі, себеп, уәж болған жағдаяттарды анықтауға 

болатындығын аңғардық. Ол жағдаяттар мен уәж-себептер әр алуан және өте 

көп. Сонау Жиренше шешеннен тартып, бүгінгі даналық сөз тудырудың биік 

тұғырынан көрініп отырған дарынды ақын Мырза-Әлі Қадырға дейінгі зерделі 

ұрпақтың  баршасын  бір  мақала  көлемінде  қамтып  айту,  әрине,  мүмкін  емес. 

Сондықтан біз мысал ретінде 2-3 шешен, би шығармашылығына ғана тоқталамыз. 

Ескерте кететін бір жағдай: айтқыш, сөз тапқыш шешендер шығармашылығы 

міндетті түрде ел арасындағы дау-дамай, талас-тартыстарға, жер дауы мен жесір 

дауына, барымта, қарымталарға байланысты билік айту, қазылық жасауға, өзара 

сөз сайысына түсуге, ақыл-парасат сынасуға, жұмбақ астарын ашуға т.б. осы 

сияқты ситуацияларға қатысты туындап, дамып отырған.

Мәселен,  аты  алты  алашқа  әйгілі  Жиренше  шешенді  Жәнібек  хан 

сапарға бірге шықпақ болып, тез келсін деп, қызметкерін жібереді. Ол:

- Ау, Жиренше, хан жолаушы шығайын деп жатыр, Сізге тез келсін деп 

жатыр, - дейді. Сонда Жиренше:

- Ханның жеккені не? - депті.

- Жеккені қып-қызыл алты нар, әзір тұр.

Жиренше сонда:

- Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де, - депті.

Шақырушы ханға:

- Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ол “ханға сәлем айт, қазір барамын, 

күн бұлт екен», - деді дейді.

Айтулы сөздің астарын түсіне қойған хан:

- Алты нарды доғарып, арбаға алты тұлпар жегіңдер! - деп бұйырады. 

Тұлпарлар жегіліп, әзір болған кезде Жиренше де келеді. Сөйтіп хан екеуі 

жолға шығыпты. Жолда құбыладан қара бұлт пайда болып, жаңбыр құйыпты. 

Жер батпаққа айналыпты, соған қарамастан сыдырта желіп отырыпты. Сонда 

Жиренше ханға қарап:

-  Жылқы  -  малдың  патшасы,  түйе  -  малдың  қасқасы;  түйе  малының 

мынадай ми батпақта жүруі қиын, мен соны ойлап айтқан едім, - депті (Н. 

Төреқұлұлы. Қазақтың жүз шешені. Алматы, 1975, 11).

Міне,  Жиренше  шешеннің  ханға  айтып  қалған  осы  бір  ұтқыр  сөзі 

малшылар  тілінде  мақал  болып  қалыптасып,  ел  жадында  сақталып  ММ 

жинақтарына еніп келеді.

Немесе  “Жер  бетіндегі  жеті  айтқыштың  бірі”  атанған  аға  сұлтан 

Құнанбайдың  азулы  билерінің  бірі  -  Қасқырбай  би  туралы  бір  деректі 

Мұзафар Әлімбаев келтіреді:

“Аға сұлтан Құнанбайдың жандайшаптары: “Қасқырбай қызыл тілдегі 

қырғыйлығымен  ел  алдында  ерен  абыройлы  боп  барады,  байқаңыз!”  - 

394

десіпті.  “Өзінен  оза  бастаған  өжетті  бір  сүріндіріп  қояйын”  деп,  халық 

көп жиналған алқа қотан, шаршы топ алдында Құнанбай өз биіне:

- Осы сені қасқыр дейді. Қасқырлығыңды көрейін, айта қойшы: дүниеде 

неше жетім бар? - деп, оқыс сұрап қалыпты.

Қасқырбай халыққа бетін бұра беріп, сөйлеп кеткен екен:

- Дүниеде үш-ақ жетім бар: тыңдаушысы жоқ сөз - жетім, көрері жоқ көз 

- жетім, елі жоқ ер - жетім.

Сөз баласының қадыр-қасиетін жоғары бағалайтын Құнанбай тап- қыр ше-

шеннің арқасынан қағыпты (М.Әлімбаевтың жоғарыда аталған еңбегі қаралсын, 

3 б.)

Бұл сөздер де қазақ халқының ММ қорында жеке-дара мақал болып қалып-

тасқан. Бірақ онда “Қасқырбай шешен айтқан” деген ескертпе жоқ, әрине. Өйт-

кені бұл да белгілі дәстүр бойынша “халық мақалы” болып саналады. Сонда бұл 

анықтама бұл мақалды шын мәнісінде халық шығарғандығын білдіріп тұрған 

жоқ, жалпы халықтық қолданысқа ие болғандығын аңғартып тұр.

Міне, осы сияқты ММ-дердің о бастағы шығуы және қалыптасу уәждеріне 

(мотивтеріне) байланысты деректерді аталмыш фольклор бұлақтарынан көптеп 

келтіруге болады.

ММ-дердің шығу төркіні көп жағдайда ауыз әдебиет туындыларына, нақты-

лап айтқанда қазақ қауымында ерекше дамыған шешендік, айтқыштық, тапқы-

рлық, суырып салма ақындық өнеріне және оның көптеген дарынды өкілдеріне 

байланысты екендігі белгілі. Бұл паремиология проблемасының бір жағы болса, 

оның екінші жағы қазақ тілінің потенциалды ішкі байлығы мен сан құбылған 

астарлы  да  ауыс  мағыналарына,  экспрессивті-эмоционалды  бояу-нақыштары 

мен бейнелі де айшықты көркемсөз өрнек-үлгілеріне байланысты.

Бұл ой-пікірді дәлелдейтін мысалдар көп. Соның бірі - ММ-дердің өзекті 

мәселесіне жататын тірек сөз (стержневые слова) табиғаты. Мысалы, жоғарыда 

келтірілген мақалдың үш жолында және төменде келтірілген нақыл сөздің бес 

жолында қолданылып тұрған “Жетім” тірек сөзін алайық:

Бірлігі болмаса, ел - жетім,

Басшысы болмаса, көп - жетім,

Сүйеніші болмаса, ер - жетім,

Ағуы болмаса, су - жетім,

Бағуы болмаса, мал - жетім т.б.

Енді  осы  екі  нақыл  сөздің  8  тағанында  (жолында)  бірдей  қолданылып 

тұрған “жетім” тірек сөзінің мағынасын талдап-таратып көрейік.

Олар, әрине, “жетім” сөзінің әдеттегі номинативтік мағынасында (“әке-ше-

шесінен айрылып, қамқоршысыз қалған жас бала” мағынасында) емес, контек-

ске қарай өзгеріп отырған әр алуан ауыс мағыналарында қолданылып тұр. Атап 

айтқанда, олар мынадай:

395

1) “жетім сөз”: мағына-мәні түсініксізденген, бейнелі көркі, құдіретті күші 

құнсызданған, пір саналатын қасиетін жоғалтқан сөздің мүшкіл жағдайы;

2) “жетім көз”: қоршаған ғажайып табиғат пен қоғамдық өмір-тіршілікті 

көру үшін жаралған көздің осы абзал міндетін дұрыс атқара алмай, қор болуы;

3)  “жетім  ер”:  елін,  жерін  қорғау  үшін  жаралған  ер-азаматтың  ондай 

өскен жері, туған елі болмауы да - ол үшін қасірет;

4) “жетім ел”: өз бірлігін, тату тірлігін көрсете алмаған, елдігін таныта 

алмаған ел де - нағыз ел емес, ебелек іспетті тобыр;

5)  “жетім  көп”:  бір  басшыға  бағынып,  қауымдасып,  қауқарласып  бір 

тұтас ел бола алмаған қалың топтың да қалы мүшкіл;

6) “жетім су”: басын қайнар бұлақтан алып, атқылап жатқан судың басы 

қосылып ағатын арнасы, ол да бір жайылып жатқан шалшыққа айналады.

Міне, көріп отырғанымыздай, бір ғана жетім сөзі қолдануы ыңғай-

ына  қарай  абстракцияланып,  номинативтік  негізгі  мағынасынан  туын-

даған қаншама ауыс мағынаны аңғартып тұр. Бұл ғана емес, фольклор 

үлгілерінен  жетім  сөзінің  бұдан  басқа  да  сан  алуан  ауыс  мағынадағы 

баламаларын  көруге  болады.  Мәселен,  “Жеті  жетім”  деген  әңгімеде: 

“Әз-Жәнібек хан халқын жинап, “үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады 

екен, соны кім табады? - деп сұраған екен. “Үш арсыз бен үш ғайыптың” 

жауабын тапқан халықтар “үш жетімге” келгенде тосылып қалыпты. Бұл 

жиынға келмей қалған Қарабас шешенді шақыртып, әлгі сөздің шешуін 

сұрапты. Сонда Қарабас шешен:

- “Жетім үшеу емес, бесеу еді ғой!” деп:

1) Оты жоқ жер – жетім,

2) Басшысы жоқ ел – жетім,

3) Елінен ауған ер – жетім,

4) Тыңдаушысыз сөз – жетім,

5) Жоқтаушысыз қыз – жетім, – деп “жетімнің” санын бе- 

сеуге жеткізіпті. Ал өз кезінде Қазыбек би:

1) Тыңдаусыз қалған сөз – жетім,

2) Киюсіз қалған бөз – жетім,

3) Иесіз қалған жер – жетім,

4) Басшысы жоқ ел – жетім,

5) Аққу-қазсыз көл – жетім,

6) Елінен айырылған ер – жетім,

7)  Замандасы  қалмаған  бәрінен  де  сол  -  жетім  деп,  оның 

санын жетіге жеткізіпті.

Ал ел аузында сақталған (авторы әзір белгісіз) “Дүниеде не жетім?” 

деген шешендік толғауда “жетімнің” түрін кейбір шешендер онға жеткізді. 

Ол  толғауда,  мәселен,  “жетімдіктің”:  1)  қалың  көпке;  2)  шалқар  көлге; 

396

3) бетегелі белге; 4) байтақ елге; 5) айтқан сөзге; 6) қария болар кезге; 7) 

қараған  көзге;  8)  азамат-ерге,  9)  әйелге;  10)  дүбірге  қосылмаған  атқа;  11) 

жазулы хатқа байланысты да ауыс мағыналары бейнелі түрде суреттеледі 

(қара:  Қазыбек  Тәжиев.  Жеті  санының  құпия  сыры  және  сандық  мәннен 

айырылып, жұмбаққа айналған тұрақты сөз орамдары мен философиялық 

түйіндердің тарихы). Қазығұрт, 1993, 48-49 бб.)

Демек, бұл қазақ ММ-дерінің дүниеге келуіне қажетті қалың жұртқа 

белгілі  ортақ  мотив  қалыптасатынын  көрсетеді.  Шешендер  мен  дана  би-

лердің  шешендік  толғауларында  кең  түрде  қолданылатын  осы  мотивтер 

біртіндеп,  ыңғайына  қарай,  тұтастай  да,  бөлшектеніп  те  ММ-дерге  айна-

латынын байқауға болады. Тіліміздегі көптеген ММ-дер сол тәсілмен пай-

да болып, қалыптасқандар. Олар “халық ММ-дері” деп аталса да, авторы 

болғандығын ұмытпаған жөн. Бұл қазақ ММ-дер қорының қалыптасуын-

дағы  ішкі  заңдылығына  жатады.  Оны  жан-жақты  зерттеу  арқылы  ММ-

дердің пайда болу тарихын айқындай аламыз.

Қазақ мақал-мәтелдерінің 

өзара айырмашылықтары жөнінде

Жер бетін мекендеген халықтар мен ұлыс-тайпалардың қай-қайсысының 

да ғасырлар бойы сұрыпталған інжу-маржандай, лағыл-ақықтай астарлы да 

асыл,  ұлағатты  да  өнегелі  даналық  сөз  үлгілері  барлығы  хақ.  Тіл  байлығы 

атты  қазынаның  алтын  қорынан  саналатын  осынау  ғибратты  сөздер  Өмір 

шындығын, халықтың тұрмыс-салты мен тіршілігін, мінез-құлқын Қоғамдық 

дамуын тайға таңба басқандай дәл әрі шебер, әрі мәнді де құнды бейнелеуімен 

ерекшеленеді.

Мақал-мәтелдер  (бұдан  кейін  қысқарған  түрде  -  ММ)  -  атадан  балаға 

мирас  болып,  ұрпақтан  ұрпаққа  екшеліп,  іріктеліп,  сұрыпталып  жетіп 

отырған асыл қазына. Олар қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең, шымыр 

логикаға (ойға) құрылады да, тыңдаушы көкейіне бірден қона кетеді. Көркем 

сөз тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен құнарлысы да - осы ММ-дер. ММ-

дердің  табиғатына  тән  қасиет  -  өмір  шындығын,  барлық  болмысты  өзінде 

бейнелеп көрсету.

Келелі ойды, кең мазмұнды данышпандық ақыл-өсиет түрінде салмақты 

айтатын, айтқанда соншама дәл әрі әділ, ащы мысқыл, әдемі әжуасы аралас 

келіп  нұсқап,  тапжылтпай  мақұлдатып  тастайтын  ММ-дерді  бір-бірінен 

айыруда  әдебиетші  ғалымдар  мен  тілші  мамандардың  жүйелі  зерттеулері 

мен  келелі  пікірлерін  саралай  отырып,  біз  де  өз  көзқарасымызды  ортаға 

салғымыз келеді.

ММ-дерді  бір-бірінен  ажырату  жұмыстары  орыс  тілшілері  мен 

халықтың даналық сөздерін жинастырушыларының арасында ХХ ғ. басталып 

397

еді. Атап айтсақ, И.M.Снегирев, B.И.Даль, E.A.Ляцкий, A.A.Потебня секілді 

зерттеушілер  өз  еңбектерінде  мақал  мен  мәтелдің  айырмашылықтары 

туралы  қызықты  ойлар  айтқан.  Дегенмен  де,  жүйелі  зерттеу  жұмыстары 

кеңес  дәуірі  тіл  білімінде  жүре  бастады.  Мысалы,  отандық  тіл  білімінде 

О.Широкова,  M.A.Рыбникова,  C.Г.Гаврин, A.H.Кожин  тәрізді  ғалымдар  ММ-

дерді айыру мәселесіне мақалалар арнаса, кейбір зерттеушілер диссертациялық 

жұмыстарының жеке тарауларында сөз етті. Айталық, P.Сәрсенбаев, Ө.Айтбаев, 

C.Сәтенова  т.б.  Қазақ  ғалымдары  да  ММ-дердің  өзара  айырмасын  ғылыми 

жұмыстарына арқау етті.

ХІХ  ғасырда-ақ  орыс  лингвистері  ММ-дерді  семантикалық  белгілеріне 

байланысты  ажыратуды  атап  кеткен.  Мәселен,  И.M.Снегирев  мақал  мен 

мәтелді мағынасына қарап ажырата келе былай дейді: “мақал өмірдегі маңызды 

нәрселерге шынайы түрде қорытынды жасаса, мәтелде ол тұспалдау, ұқсастыру 

(уподобление), салыстыру арқылы беріледі”

1

.

В.Даль  да  ММ-дердің  айырмасын  олардың  мағыналық  жағынан 

қарастырады.  Мақалдардың  айтылу  сазына  қарай

2

,  кейде  Қысқа  айтылуы 

арқылы мәтел пайда болатынын анықтайды

3

. Осы негізде, кейінірек жазылған 

зерттеу  жұмыстарында  мақалдың  сөйлеммен,  ал  мәтелдің  оның  бір  бөлігі, 

яғни сөз тіркесімен келетіндігі жөнінде сөз бола бастады. М.A.Рыбникованың 

“мақал  -  түрі  жағынан  пайымдаудың  бейнелі  де  мәнді  бір

4

  элементі”

5

  деген

6

 

пікірін Л.A.Морозова да қостап, “мәтел - адамның белгілі бір жағдайын немесе 

белгілі  бір  құбылыстың  жекелеген  қасиетін  сипаттайтын,  сөйлеу  тілінде  кең 

қолданылатын тұрақты бейнелі сөз тіркесі”

7

 деген пікір түйеді. Зерттеушілердің 

бұл  тобы  ММ-дердің  айырмашылығын  олардың  құрылым-құрылысымен 

байланыстыра  қарайды,  яғни  мақал  аяқталған  толық  сөйлем  түрінде  келсе, 

мәтел сөз тіркесі күйінде келеді.

A.B.Кунин  ММ-дерді  сөйлем  түрінде  келген  коммуникативті 

фразеологиялық  бірліктер  дей  келе,  “мәтел  -  мақалдан  айырмашылығы  бар 

(непословичного характера) коммуникативті фразеологиялық бірлік” дейді.

1   И.M.Снегирев. Опыт рассуждении о русских пословицах. M., 1823. - 49 c.

2 B.И.Даль. Напутное// В.И.Даль. Пословицы русского народа. - M.: Гос.изд.худ.лит., 1957, 

- c.18-19. 

358

 

M.A.Рыбникова. Русская поговорка// Русский язык в школе. 1939, №4 -c. 47-51.

4  A.B.Кунин. Фразеология современного английского языка: Опыт систематизированного 

описания. M.: Между.отн., 1972, - 288 c.

5   Л.A.Морозова. Пословицы и поговорки: К вопросу об определении и разграничении// 

Вестн. Моск. ун-та. Сер.филол-я, 1972, N2. - c.57-65.

6  C.Г.Гаврин.  К  вопросу  об  отличии  пословиц  от  поговорок  в  современном  русском 

литературном языке// Пермский гос.пед.ин.: каф.рус.инос.яз.// Ученые зап.- вып. 26. - 1958, - 

c.23-46.

7   Г.Л.Пермяков. О смысловой структуре и соответствий классификации пословичных 

изречений// Паремиологический сборник. M., 1978, - c.105-135.

398

Аталған  мәселені  структура-грамматикалық  жағынан  қарастыру  басты 

меже (критерий) емес, тек қана толықтырушы болғандықтан, зерттеушілердің 

бір  тобы  мәтелдерді  екіге  бөледі.  мысалы,  C.Г.Гаврин:  “барлық  мәтелдер  екі 

түрге: сөйлем түрінде және сөз тіркесі түрінде келген мәтелдер деп бөлінеді”, 

- дейді. Осы пікірді ММ-дердің табиғатын терең зерттеген ғалым Г.Л.Пермяков 

та мақұлдап, “мәтелдерді синтаксистік құрылымына қарап екі түрге бөлу қажет: 

1) сөз тіркесіне балама (эквивалентны) мәтелдер; 2) сөйлемге балама мәтелдер” 

деп, жоғарыдағы ойды одан әрі нақтылай түседі.

Бұл  айтылғандардан  шығатын  қорытынды  біреу-ақ:  бір-біріне  етене 

жақын,  бір  құбылыстың  тел  қозыдай  екі  көрінісі  іспеттес  мақал  мен 

мәтелдің өзара ортақ және ерекше өзгешеліктері бар екен. Паремиологияда 

мақалдың жалпы мазмұны оның құрамындағы компоненттердің мағыналары 

жиынтығынан келіп шығатыны, ал мәтелдің жалпы мазмұны компоненттердің 

мағыналарына тікелей қатысы жоқ екені басы ашық мәселе. Басқаша айтсақ: 

мақалда  себеп  пен  салдар  қатар  жүрсе,  мәтелде  құбылыстың  себебі  ғана, 

болған жағдайдың өзі ғана айтылып, олардың салдары мен нәтижесі көмескі 

қалады. Демек, сөйлеушінің мәтел арқылы астарлап, тұспалдап айтқан ойын 

тыңдаушы өзінше түсініп, өзінше қорытынды шығаруы, тағылым алуы қажет.

Қарастырып  отырған  тіл  бірліктерінің  ерекшеліктерін  талдау  олардың 

ортақ  және  ерекше  өзгешеліктерінің  бар  екендігін  көрсетеді.  Енді  соған 

тоқталайық:

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: