Мақалалар, баяндамалар жинағы

410

Сол сияқты түркі тілдерінде төмендегідей этнофразеологизмдер кездеседі: 

Тат. қылын да қимылдатпау, қаз. қыл қимылдатпады “түк бітірмеді, жалқаулыққа 

салынды”; тат. қылды қырыққа жару, қаз. қылды қырық бұру; осм. түрк. қылы 

қырк  /ікі/  йармақ  “ұсақ  түйекке  салынды,  өзін-өзі  кішірейтті”,  осм.  турк.  бу-

рундан қыл алдырмамақ “мазаққа төзбеу, қарсы болу”, ұйғ. у қилиниң үстидә 

турупту, қырғ. қылдын үчүнда турат, қаз. қыл үстінде “қиын жағдайда, мүшкіл 

халде”; ұйғ. улар биздин қилчә пайда күрмәйду, олар бізден қылдай да пайда 

түсіре алмайды”, қырғ. қылыма да зиян келтире албас “қылдай да зиян келтіре 

алмайды”, қырғ. қолынан кыл чыгарбас “шық бермес шығайбай”; күтүне қыл 

сыйбай қалды “өте ыңғайсыз жағдайда қалды”, қаз. қыл құйрық қылды “шабар-

ман қылды”, “қаруландырды”, “сойыл соғар етті”; қыл мойынға тақалды “өлер 

жеріне жетті”, “қыл да тастамады”, “түк те қалдырмады”; қыл шайнап, дән жұт-

пады  “біреуге  жамандық  ойламады”;  қылдай  бөлді,  “тепе-тең  бөлді”;  қылды 

айран қып көнелтті “ешкіммен араласпай-ақ өзімен өзі көнін көрді”; арасынан 

қыл өтпеді “тату-тәтті, ынтымақты өмір сүрді; көзегер байталдай “киімді тым 

шұнтитып әрі қысқа киетін адам жайында”, күземе қылдың түбіндей “мінезі тік 

кісіге айтылады”, қылша мойным талша “қолмен істеген істі мойнымен көте-

ремін”, “не істесең де өзің біл” деген мағынада қолданылады.

Құйрық қырғ. куйрук, алт. куйрук, хбалк., кумық., ктат. құйруә, кар.г. куй-

рук, қар.т. куйрук. башк. қойроқ, тат. қойрык, турк. куйрук, азерб. гуйгур, туркм. 

гуйрук, хак. хузурук. чув. хуре, моңғ. худрага, көне түркі. кудруә, кудуруә, кузу-

руә /ДТС, 463/ якут. кутурук.

Қарастырып отырған тілдік деректер бойынша кудруә /құйрық атауының 

ең  басты  ұғымы  “жан-жануарлардың  құйрығы”,  “құстардың  құйрығы”  деген 

мағынада қолданылады, сондай-ақ кейбір тілдерде ауыспалы ұғымда басқа да 

заттардың атауында кездеседі. 

Тілімізде кудруә/құйрық сүзіне қатысты қырғ., алт. куйрукта, азерб. гуйруг-

ла, хак. хузрухта, тув. кудурукта “құйрықтан ұстау”, “құйрықтан тарту”, “ұстап 

алу”; якут. кутурукта “құйрықтан ұстау”, “еліктеу” “шаманды шығарып салу”, 

“қайықты жүргізу”; қырғ. куйруәтай “бірінің ізімен - бірі жүру” күндер куба-

лашып, куйрыкташып үтуп жатат “күндер бірінің соңынан бірі қуаласып өтіп 

жатады”; қаз. құйрықты, алт. құйрукту, ұйғ. куйруқауә, башә қойроқло, тат. кой-

рықлы, турк. куйруклы, аз. гуйруглу, туркм. гуйруклы, гуйруклы, гуйрукман, 

хак. хузурухтығ. тув. кудуруктуг. нув. хурелле /құйрығы бар жан-жануарлардан 

бәріне тиесілі, әсіресе, құйрықты қойға қарата айтылады/.

Құйрық сөзімен тіркесу арқылы тілімізде тат. қойрыклы йолдыз, башә. қой-

роқлы йондоз, турк. куйрыклу йылдыз, уйг. куйроқлық жулдуз, чув. хурелле сал-

тар, қаз. құйрықты жұлдыз; қырғ. қыл куйрук “кекілік”, ача куйрук “қарлығаш”, 

уйғ. екәк құйрық “егеу құйрық”, серик куйруә “жертесер”, хак. хыл хузурух “үй-

рек”, хара хузурух “ас” /құс/, узун хузурух /табу/ “қасқыр”, екут. киис кутурга 

411

“жабайы сұлы”; қырғ. ту куйрук “саз үсімдігі”, ак куйрук чай, қаз. ақ құйрық 

шай “шайдың бір түрі”, қырғ. түү куйрук “қараған”, әқапп. ийт куйрык “бала-

лар ойыны”, қаз. қара құйрық “құйрығы қара киік” тат. солтоқ қойроқ “аттың 

тізесінен жоғары жерінен шорт кесілген құйрық”, сонтор қойроқ, аттың тізесіне 

дейін шорт кесілген құйрық”; сонтоқ қойроқ “өте қысқа құйрық”, сулақ қойроқ 

“қылы түсіп қалған жалаң құйрық”, тат. шынтыш шынтық қойроқ, қаз. сымпыс 

// қылыш құйрық “құйрық қылы селдір боп келген құйрық”; қырғ. жору куйрук 

“бүркіт”, қаз. келте құйрық “төменгі ұшы шашақталып біткен қысқа құйрық”, 

күлте  құйрық  “күлтеленіп  біткен  құйрықтың  әдемісі”;  қаба  құйрық  “құйрық 

қылының өте қалың әрі дөңгелене біткені, тарақ құйрық “тарағандай өзінен-өзі 

таралып тұратын құйрық, “шал құйрық” құйрық қылының ақ боп біткені”; шұ-

балаң құйрық “құйрық қылының іркес-тіркес боп келген түрі” тәрізді күрделі 

атаулар қалыптасқан.

Курдуә /құйрық атауына байланысты тілімізде төменгідей этнофразеоло-

гизмдер қалыптасқан: тат. қойрык қыс; түрк. куйрук кыс, азерб. гуйругуну гыс, 

түркм. гуйругыңы йамзыңа гыс, қаз. құйрығын қысты “қорықты, жым болды”, 

тат. койрык болга, башә. қойроқ болға, турк. куйрук салла, азерб. гуйруг була, қаз. 

құйрығын бұлаңдатты “алдап арбады, көз болды. қулыққа, амал-айлаға күшті”; 

тат. койрықта бар, башә. қойроқта хойрәл “күш соңында қалу”, қойрыққа бас 

“қылмысты, жасырын қс әрекетті тоқтату”, тат. койрыгын тоттырмады, түркм. 

гуйругын тутдурма, қырғ. куйругун қарматпа, қаз. құйрығын ұстатпады “құй-

рығын асырып, қолға түспеді”, алт. куйрук улап бар “топ-топ болып топырлап 

бару”, уйғ. көз құйруғу билән қара “жаман күзімен, ала күзімен қарау, жақтыр-

мау”, түркм. гуйругу гапы арасында гүл “өте бір ыңғайсыз жағдайда қал”, гуйрйг 

әлә верме “түлкі бұлаңға салды, қашқақтады “сырт берді” “тайсақтады”, қаз. ат 

құйрығына байлады /тақты/ “атқа сүйретіп жазалады”, бұлаң құйрыққа салды, 

алдап, арбауға күшті, құйрығы жерге тимеді /жер иіскемеді/ “зыр иіскемеді/ “зыр 

жүгіріп, дамыл таппады”; құйрығына қыл батпады “алаңдады, мазасы кетті”; 

құйрығын қарға шанышты “жерге қаратып отырғызып кетті, алдап кетті”, құй-

рығын майлады “көтіне көпшік салды, өтірік мақтады”, құйрық тістесіп келді 

“бәсекеге түсті”; қыдыра жалды қыл құйрық /метаф./ “тұлпар”; түлкі құйрық 

“алдамшы, әу” т.б.

Құйрыққа  қатысты  түркі  тілдерінде  мақал-мәтелдер  де  туындаған:  ңзб. 

сичқон сиғмас инига, ғалвир боғлар думига “тышқан өзі симайтын ініне құй-

рығына қалбыр байлап түседі”, ойланбай істелінген іс туралы, қаз. “өзің көтере 

алмайтын шоқпарды беліңе байлама” деген нақыл сөзге мағынасы келеді, үзб. 

узокдоги куйруәдан йақиндаги упка йахши, түркм. эртирки гуйрукдан шу гун-

ки үйкен, уйг. этиги куйруктин бугунги үпке әла, қаз. ертеңгі құйрықтан бүгінгі 

өкпе артық “жоқтан бар жақсы”, түркм. ит итиң гуйругы басмаз, қаз. ит ит-

тің құйрығын баспас “қарға қарғаның көзін шоқымайды”, қаз ауыл итінің 

412

құйрығы  қайқы  қайқы  “әркім  өз  ауылында  мықты”,  қырғ.  жору  куйрук 

келе  жатса,  тулку  жолунду  тап  “бүркіт  ұшып  келе  жатса,  түлкі  жолын-

да тап”, қаз. “Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл” деген нақылмен 

мағыналас келеді.

Жүн. қаз., қалп., қырғ. жүн, ұйғ. жуң, бал. жун/жұң, өзб. жун/йун түр-

км. йуң, құм. йун тат. йун, тук, қар.г. йун/йин йукун көне түркі. йун. ноғ. 

йун, тат. йон, башә. йон. чув. сам.

Қазақ тілінде жүн “түйе мен қойдың жүні”, қыр. “қой жүні”, “шаш”, 

құс қауырсыны”; ұйғ. “қой жүні”, “шаш”, түр., аз., гаг., “қой жүні”, “шаш”, 

“түк” көне түркі. йун “құс қанаты”, “жүн”, “мамық”, алт., құм., шағ. “жүн” 

“құс қанаты”, “мамық”.

Жоғарыда  салыстырылып  отырған  тілдік  деректер  бойынша  йун  / 

жун сөзінің басты ұғымы “қой жүні”, екіншіден, “түк”, үшіншіден, “шаш” 

мағынасында  қолданылған.  Йун/жүн  лексемасы  қазақ,  қарақалпақ,  қара-

шай  балқар,  қырғыз,  Ұйғыр  тілдерінде  сөз  басында  ж/ж  көне  түркі  тілі, 

түркмен, татар, башқұрт, қарайым, түрік, азербайжан, гогауыз тілдерінде й 

және чуваш тілінде С дыбысымен басталған. Йун/жүн сөзіне тиесілі үзб. 

йуңли “жүнді”, йуңсиз “жүнсіз”, бараб, йуннан “жүндеп” леб. йуңнуг “жүн-

ді”, ұйғ. жуң талиси “жалшық”, жуң басқан “жүнді”, жуң пахайған “жүн-

дес”, жуң ташлимақ “түлеу”, жуң татимақ “жүн тарамақ”, жуңлуқ “жүнді”, 

жуңлуә  қой  “жүнді  қой”,  тат.  йон  ал;  баш.  йүн  қырә,  ноғ.  йун  қырә,  қаз. 

жүн қырық, баш. йүн илә, тат. йон эрлә, ноғ. йун ийир, қаз. жүн иір, түркм. 

йуң сабо, қаз. жүн саба, өзб. узун йунли куйлар “ұзын жүнді қойлар”, қырғ. 

түлендү жүн “түлеген жүн”, жүндүү/жүндүүлүк “жүнді”, жүндүш “түр-түсі 

біркелкі”, қаз. жүн: қой жүні, түйе жүні және сиыр жүні боп түрт түліктің 

тегіне қарай аталады.

Қой жүн

a) Қойдың дене мүшесіне байланысты: бас жүн “қойдың басына өсетін 

қасқа қылшық”, бауыр жүн “екі қапталының жүні”, жабын жүн “сирақ, жақ, 

құйрығы  мен  құрсағына  үскен  тықыр  жүн”,  мойын  жүн  мойнына  үскен 

жүн”, пұшпақ жүн “қойдың екі сауырының жүні” және тірсек жүн “қойдың 

тірсегіне өсетін қылшық”.

ә) Жас мөлшеріне қарай: қарын жүн “жаңа туған қозының жүні”, қозы 

жүн “төрт айлық қозының жүні”, тоқты жүн “алты айлық қозының жүні”.

б) Жүннің қабатына қарай: түбіт “қой жүнінің ең түпкі қабаты”, жүн 

жамылғы “түбіттен кейінгі екінші қабат” және қылтанақ “жүннің үшінші 

қабаты”,

в) Құрамына қарай: қылшық “қой жүнінің түбітке қарағанда жуан тал-

шықтары”,  аралық  қылшық  “түбіт  жай  қылшықтың  арасына  орналасқан 

талшық”, жай қылшық “түбіттен жуан әрі ұзын тік талшық”, құрғақ қыл-

413

шық “жуан қылшық”, қой күтімі жоқта жүн шайыры жайылып, құрғақ қыл-

шық көбейеді, өлі қылшық “жүннің ең ірі қылшығы, морт сынғыш келеді, 

тікенек қылшық “қойдың басы мен сирағына өсетін қысқа қылшық”, қы-

рықтыққа ілінбейді және түбіт “қой жүнінің ең майда ұлпасы”,

г) Қырқылу мерзіміне қарай: жабағы “көктемде қырқылатын жүн, кү-

зем “күзде қырқылатын жүн”, кіші күзем - төрт айлық қозыдан қыр- қыла-

тын жүн”, үлкен күзем - қозының алты айлығында қырқылатын жүн”.

д) Сапасына байланысты: биязы жүн “жүн құрамында түбіттен басқа жүн 

қылшығы араласпайтын мапа жүн”, қылшықты жүн “жүн құрамында түбіттен 

қылшығы басым жүн”, ұяң жүн “қылшықты жүннен түбіті мол, биязыға қа-

рағанда түбіті аз жүн.

е) Қой жүнінің түбір бөлшектеріне байланысты: түбір “жүн тамыры”, түк 

емізігі “жүн тамырының теріге сұғына еніп бекіген жерінің оты”; түк ұясы “жүн-

нің түбір мен түк емізігін біріктіріп тұрған жері”, бадана “жүн тамырының ең 

жуан аппақ бөлегі”, сабақ “жүннің қой терісіне тиіп тұрған бөлігі”.

ж) Түсіне қарай: ақ жүн “бірыңғай аппақ қой жүні”, ала жүн “әртүрлі түс 

араласып кеткен жүн”, көк ала жүн “көк пен ала түстің араласқан жүні”, кер 

қызыл жүн “қоңыр қызыл жүн”, қара жүн “бірыңғай қара жүн”, қоңыр жүн” 

бірыңғай қоңыр боп біткен жүн” және бұдан басқа белгілеріне тиесілі: өлі жүн 

“сойылған мал терісінен жұлып немесе жидітіп алған жүн”, тірі жүн // боздақ 

“қойдың қырқылған жүнінің орнына шыққан жүн, жұлма жүн” қотан ортасына 

түсіп қалған, бұта басына ілініп қалған, бау-шу ескенде қалып қойған үзік жүн, 

сабақ жүн “көктемде қой жүнінің түбі босап, салбырап қалған жүн”.

 Түйе жүн

a) Дене мүшесіне қарай: бас жүн “түйенің ең сапасыз жүні”, балақ жүн “тір-

сегіне өскен жүн”, бауыр жүн “түйенің сапасыз жүні, дулыға” 1/түйе үркешінің 

артқы қапталындағы үсік жүні, 2/ желкесіне өскен қалың жүн, /Желмая мен ару-

анада дулыға болмайды/ қалқан” үлек пен аруананың жауырында өсетін қалың 

биік жүн”, қаптал жүн “түйенің екі сауырына үскен жүн”, мойын жүн “мойнын 

ала үскен тік жүн”, тайы жүн “түйенің жағына шыққан жүн”, шуда “түйенің 

мойыны мен екі өркешінің үстіндегі салалы жүн”, желке шуда “түйенің жел-

кесіндегі жүн”, тамақ шуда “түйенің тамағына өскен жүн”, тізе шуда “тізесіндегі 

үсік жүн;

ә) Жас мөлшеріне қарай: бота жүні “жаңа туылған ботаның үлпілдек майда 

жүні”. Ел ішінде “ит жүн” деп те аталады / тайлақ жүн “бір жасар түйенің жүні”, 

түйе жүнінің ішіндегі ең сапалысы, ол ел ішінде “үкідей үлпек жүн” деп жоғары 

бағаланады, үлкен түйе жүні “құнаншыдан асқан түйелердің жүні”;

б)  Әртүрлі  белгісіне  қарай:  боздақ  “күзелген  түйенің  жазға  қарай  өскен 

майда жүні”, жабағы//тақы “түйенің қысқы жүнінің тығыздалып ұйысқан жүні”, 

жебелек  “түйенің  қара  қоңыр  шудасы”,  қыз  келіншектер  сәндікке  шашына 

414

қосып өреді, Зұлпы “үлектің жотасынан тізесіне дейін жал боп салбырап өскен 

жүн”, өлі жүн “түйенің жазға салым жабағысының салбырап жүргені” т.б. түрге 

таратылады.

 Ешкі жүн

Қылшық жүн “түбітсіз өскен не түбіттен ажыратылған ешкі жүні” түбіт//

түбіт жүн “ешкі жүніндегі қылшық арасынан шыққан мамық жүн”, көтерілген 

түбіт “қысқа жүннің астынан көтеріп шыққан жаңа жүн”;

 сиыр жүн

Өлі жүн “жазға қарай түспеген сиыр жүні”, тірі жүн сиырдың ескі жүнінің 

астынан шыққан жүн” деп ажыратылады.

Жүнге байланысты қазақ тілінде төменгідей күрделі етіс тіркестері бар:

Жүн иіру “жіп жасау үшін ұршықпен жіп иіру”. Жүнді оңға иіру арқылы 

“оңқай” жіп, солға иіру арқылы “солақай” жіп дайындайды. Ел ішінде оңқай 

жіпті “еркек жіп”, солақай жіпті “ұрғашы жіп деп атайды”.

Жүн  илектеу  “жүнді  илектеу  арқылы  көпшік,  жүн  жастық  жасайды. 

Сиырдың өлі жүнінен доп илектейді”.

Жүн қaру. “Киіз басуға арналған жүнді ірі қылшықтарынан арылту үшін 

ыстық қазанға қарып алу. Қарылған жүннің ірі қылшықтары сынып, күл боп 

ұшып кетеді”.

Жүн қырқу. Қой жүнін қырқу. Жыл сайын қой жүнін екі рет, ешкіні бір рет 

қырқады. Ешкінің күйлі - қоңдысының жүнін терісінің түбіне тақап қырқады. 

Ал әлсіз, арықтарын жүнінен бір жарым елі қалдырып қырқады. Оны “түбітін 

қалдырып қырқу деп атайды.

Жүн  сабау.  Киіз  басуға  арналған  жүнді  сапасына  қарай  2,  4,  6  адамның 

дөңгелене отырып соққыға алуы. Мақсаты жүнді шөп-шөгірден тазарту, жүннің 

білтеленіп  ұйысқанын  жазу.  Жүн  сабаудың  қолды  сермеу  ге  қарай  “көпсітіп 

сабау”, “қаржып сабау”, “қос қолдап сабау”, “кезек қолдап сабау” деп аталатын 

түрлері бар.

Жүн тайлау. “Көп қойдан қырқылған жүнді жинау”.

Жүн түту. “Ұйысқан жүнді жазу”.

Түйе жүндеу. “Түйенің жүнін қолмен жұлу немесе пышақпен кесу”.

Жидітіп  жүндеу.  “Жаңа  сойылған  түйе  терісін  түгін  ішіне  қаратып  орап 

жылбысқылап жүнін алу”. Жидітіп алған жүн “өлі жүн” деп аталады.

Имен жүндеу. “Түйе терісін малмаға салып балбыратып қойып жүнін жұлу. 

Иге балқыған теріден жүн оңай алынады”.

Тіздеп  жүндеу.  “Түйені  бауыздай  сала  тіздеп  қойып  жүнін  жұлу”.  Түйе 

денесі жылу уақытында жүні жеңіл жұлынады.

Сонымен  қатар,  биязы  /өңді/  “иман  жүзді,  өңі  жылы”,  жүндей  /жұмсақ/ 

“жанға жайлы”, жүндей /жылы/ “жылы киімге байланысты”, түбіттей /майда/ 

“өте нәзік, үлбіреген мінез”, түбіттей /ұйысқан/ “тату-тәтті, ұйымшыл жандар 

415

жайында”,  түбітше  /түтілген/  “быт-шыты  шыққан”,  ұяң  /жүзді/  “жайдарлы 

мінезді” сықылды теңеулер бар.

Түркі тілдерінде йүн /жүнге қатысты төмендегідей этнофразеологизмдер 

қалыптасқан: қырғ. жүндей сабады қаз. жүн-жүн қылды “быт-шытын шығарды”, 

қырғ. башыма жүн чыққандан бери, қаз. бала боп, басыма жүн шыққалы бері 

“бала күннен бастап”, қырғ. жүнү жата қалды; қаз. жүні жата қалды “жаны жай 

тауып, рахатқа бөленді”; түркм. йуқи йат “жүні күтерілу” ауысп. “бой жету”, 

қаз. жүн жеп кетті “азып тозды, жүн жеп жабағы тышты // жабағы құсып, жүн 

жеді “аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты”, жүн жеп, жұрқа тышты “істің басын 

жақсы бастап, аяғын божыратып алу”, жүні үрпиді, “мұздады, тоңды”, Жүйкесі 

жүн,  жігері  құм  болды  “шаршап  шалдықты,  жүдеп  жадады,  титықтады”; 

жұмыртқадан  жүн  қырқу  “амал  айлаға  көшу,  қулыққа,  зымияндыққа  бару”; 

қылшығы жығылмады “мұрты да қисаймады”; қылшығы құрамау “түгі кетпеу”; 

қылшығына  қылау  да  түсірмей  “шығын  шығармады”,  “қылшығы  сынбады”, 

“шеті  де  бұзылмады”;  қылшық  жұқтырмады  “шаң  жуытпады”,  қылшықтады 

“бастаған  ісін  бүге-шігесіне  дейін  жеткізді”;  қылығын  қылшығынан  таныды 

“біреудің мінезіндегі кемшілікті білді”.

Сондай-ақ, қырғ. базардағы эл жүнүн жейт “базардағы құжынаған адамдар 

туралы”,  қаз.  ала  қойды  бөле  қырыққан  жүнге  жарымас  “әр  істің  басын  бір 

шалып жүрген берекесіз адам жайында”, ала қойда кінә жоқ жүні болмаса “кез-

келген  адамда  бір  кемшілік  болады”,  жабағының  биті  ащы,  жаман  адамның 

сөзі ащы “тыныш жатқан жыланның құйрығын баспа”; Қырсықты қой қыста 

қырқылады “қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ”; қырықтың тимес қозы жоқ 

“жазмыштан озымыш жоқ”, жуас түйе жүндеуге жақсы “мінезі жібектей жұмсақ 

жуас адамға айтылады”; күндіз қойын күтерсің, түнде жүнін түтесің “мал баққан 

адамға күндіз-түні тыныштық жоқ”, жүн керек болса мизамда қырық, қой керек 

болса қазанда қырық /нақыл сөз/ секілді мақал-мәтелдер қалыптасқан.

Жүн  сөзінің  түркіні  жайында  Мұсаев:  “Славен  тіліндегі  жұл  /рвать/ 

етістігіне қатысты туындаған руно /жүн/ сөзінің жасалу жолы бойынша түркі 

тіліндегі  йун  /йүл/йун/  сөзінің  арасында  типологиялық  ұқсастық  бар.  Ертеде 

жүнді қырқып емес, жұлып алған дейді. Сөйтіп, йун/жүн атауының тегін йул/

жұл етістігімен сабақтастырады.

Көне түркі және орта ғасыр ескерткіштерінде йонд/йунд/йун деп аталатын 

жылқы атауы ұшырасады. Қазіргі түркі тілдерінде, мәселен, түрік тілінде йонд 

“үйірдегі бие”, йунат “бас үйретілмеген асау бие”, йонда “бие” /БСл. І, 387/. 

М.Қашқаридің еңбегінде йунд йылы “жылқы жылы”, йунд эти йыпар “жылқы 

үті жұпар”, йундақ “жылқы тезегі” дейтін деректер кездеседі. Сонымен бірге 

М.Қашқари “йунд түйенің атауы сияқты күптік - жинақтық ұғымда да, жекелік-

даралық  мағынада  қолданыла  береді”  деп  пікір  айтқан  еді.  Бұл  сөз  жайында 

Д.Сипор жылқы атауында қолданылатын самодий тіліндегі йонта, ненец, йуно, 

416

нганасан,  йунта,  остец,  тунд,  чүнд,  күнд  атауларын  салыстыра  келіп:  “йунд 

самодийдің  де  түркі  халқының  да  сүзі  емес.  Ертедегі  түркі  жазбаларында 

сақталып  қалған  осы  екі  халықта  жаулап  алған  басқа  бір  белгісіз  тайпаның 

сөзі сияқты. Осы сөз гольд. тіліндегі йоно маньчтур тіліндегі “тобыр”, “табын”, 

“үйір” тәрізді күптік жинақтық ұғымда қолданылатын йоони сөзімен сабақтас 

болу керек деп қарастырады. Жоғарыда келтірілген пікірлерден, әсіресе, йунд 

жалпы  түркі  сөзі  емес”  деген  тұжырым  күмән  тудырады.  Біздің  ойымызша, 

йонд/йунд/йунт - түрік халқының төл сөзі. Құрылысы жағынан туынды атау. 

Оның йон/йун түбірін түркі тіліндегі йун/иун/йүн/йон/жүн сөзімен салыстырып 

көріңіз. Ал д/-т сын есімнің қосымшасы. Демек, йон-д/иун-д/йун-т “жүнді” деген 

мағынаны береді. Түркі тілдерінде жүніне байланысты қойылған бұдан да басқа 

жабағы деп аталатын жылқы атауы бар. /Жабағының этимологиясын қараңыз/. 

Осы көне йунт қазіргі қазақ тілінде негізінен жылқыға тиесілі қолданылатын 

жұнттай семіз деген сөз тіркесінде сақталған.

Этнографиялық этюдтер:

Ғасырлар бойы қой, ешкі, түйе жүні тұтыну негізінде “жан-жақты зерттеулерден 

өтіп” тұрмыста кең молынан сынға түсті. Тәжірибелі шопандар қойдың жүніне 

қарап-ақ, оның ауыруын, күй-қоңын ажырата білген. Мәселен, қой жүні жатып 

қалса,  оның  сүйегінен  суық  өтіп,  кемік  ауыруына  ұшырағаны;  қой  жүнінің 

қылшығы көбейіп кетсе, онда қойдың шырының кеткені; /шыр-қойдың іш майы/ 

жайылымды  өзгертіп,  малды  жаңа  қонысқа  көшіру  керек;  егер  қойдың  жүні 

ойылып-ойылып түсе бастаса, онда қотыр ауыруымен ауырғаны; ешкінің түбіті 

киіз боп қатып қалса, кебенек ауырумен ауырғаны; қой жүні бұрым-бұрым боп 

топталып, бір-бірінен бөлініп тұрса, онда қой асқазанында дерт бар; қой жүні 

салбырап, солып түсі сарғыш тартса, қойдың өкпесі ауырады; Күйсіз малдың 

жүні құрғақ боп, түбінен қырқылып желге ұшып жатады, күйлі қойдың жүні 

жинаңқы, бұйра, түбіті майлы, түсі реңді өзі қайратты келеді.

Малшылар өрісте жүрген қойлардың жүні арқылы алдын-ала ауа райын 

болжай білген. Егер қой жүні құрғақ болса, күн ашық болады, егер жүн дымқыл 

болып, суланып тұрса, онда көп кешікпей жаңбыр жауады.

Халқымыз  “жүн  керек  болса  мизамда  қырық,  қой  керек  болса  қазанда 

қырық”  деп  ақыл  айтқанымен  жүн  қыратын  мезгілін  жыл  сайын  өзгеріп 

отырады. Әдетте, қырқым мерзімін есепшілер белгілейді. Алдымен, сәтті күн /

сәрсенбі, бейсенбі/ таңдалады. Қырқым басталатын “қой қырқар - қырқылатын 

қойлардың жүні мол болсын, берекелі болсын” деген сенім бойынша алдын-

ала қырықтықшыларға берілетін сый-сияпат тағам, қырықтықшылар “қырқар 

көбейсін” деп тілек айта келеді. Есепшілердің ұйғарымы бойынша келер қыстың 

жайына қарай жаз жайсыз, мал қоңсыз болған жылы қой жүнінен бір жарым 

елі жүн қалдырып қырқады. Оны “көтеріп қырқу” деп атайды. Тіпті, шолпан 

жұлдызының семіп туған жылында қойларды қысқа қарай қырықпай да жібереді 

екен.  Себебі,  ол  жылы  қыс  қатты  боп,  жұт  болуы  мүмкін.  “Қазақ  халқының 

417

басынан өткен әйгілі жұттар шолпан жұлдызының шұнтиып туған жылдарында 

болыпты. Шолпан әрбір сегіз жылда бір рет құнтиып туады екен.

Қыс қатты болып, жұт болған жылдарында қой малы бірінің жүнін бірі жеп 

қояды екен. Осыған орай тілімізде жүн жеп кетті /жүнжіп кетті, жүнжіді, жүнжі/ 

этнофразеологизмі  туындаған.  Қазір  “азып-тозды”,  “жүдеп-жадады”  деген 

ауыспалы ұғымда қолданылады.

Малшылар жүннің бойындағы қасиеттерін біліп, сырын ұғу арқылы түрлі 

мақсатқа пайдалана білді. Жабағы жүн өте жұмсақ әрі жылы болған соң жаңа 

туған нәрестені бесікке бөлегенше жабағыға орап қояды екен. Бала ораған жабағы 

жүн “құндық” деп аталған /Буд.11.95/. Жабағы жүнінде ХІХ ғасырда өмір сүрген 

Мәделі Жүсіпқожаұлы былай деп жырлаған:

“Келіпсіз дүние деген кең сарайға,

Анамыз итаяққа шомылдырып,

Пәк сумен тазалапты сылап майға.

Тырбитып жарқанаттың баласында.

Орапты жабағымен жүні майда” /120-б./

Халық  емшілері  жабағыны  суық  тиген  адамды  емдеуге  пайдаланады. 

Суықтаған  кісіні  қыздырған  қойдың  іш  майымен  денесін  сылап  болған  соң, 

жабағы жүнмен денесін толығымен орап тастайды. Аяздаған кісі қатты терлеп, 

жазылып кетеді екен. Бұған қарағанда жабағыға су тигенде өзінен жылу бөліп 

шығаратын қасиетін емшілер ертеден-ақ білгенге құсайды.

Аяқ-қолы сынған адамның сынған жерін түйенің шуда жүнін тұзға салып 

байлайды. Шуда сыныққа жиналған сарысуды тартып алады.

Толғағы ауыр болған әйелге үлектің мойын жүнін отқа күйдіріп иіскетеді. 

Әйел жылдам босанады екен.

Халқымыз қойларды тек өсіріп қана қоймай, сонымен бірге, қой тұқымын 

асылдандырып, жүннің сапасын өзгертуді де мақсат тұтқан. Ертеректе Қазақстан 

жерінде тек қылшық жүнді қойлар ғана емес, сонымен қатар ұяң жүнді де қойлар 

өсірілген. Қойдың тегін асылдандыру туралы ел аузында әдемі аңыз сақталыпты.

Ертеректе Тау Шілікті жайлайтын албан елінің “ақ қыстық” деп аталатын 

бір руының қойшысы Сөгетінің бауырында арқар құлжасымен саулық қойларын 

шағылыстырыпты. Сол жылы қойлары ұяң жүнді, оң құлағы ойық қозы тауыпты. 

Содан бері ақ қыстық руы қойларының оң құлағына ойық ен салатын бопты 

дейді.

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: