Редакция ал қ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

56

Мысалы, лайықты қаржыландыру, 

кәсіби мамандарды  дайындау, ай-

тысты ұйымдастыру, оны қоғамда 

және БАҚ арқылы насихаттау, 

айтыскерлерді марапаттау, арнайы  

ғылыми және оқу-әдістемелік 

әдебиеттерді шығару  және т. б. 

мәселелері.

Оның үстіне Қытайда 

сабақтастықты сақтау мақсатында 

бекзаттық мәдени мұраға 

қауымдастықтар мен жекелеген 

адамдарды тарту технологиясы 

әрқалай. Сондықтан да ауыл-

дар мен қалалар қамтылған, ол 

жерлерде бекзаттық мәдени мұра 

түгендеу жүргізілген, төменгі 

тараптан көтерілетін бастама-

лар құпталады, қаржы бөлінеді 

және БАҚ арқылы насихатталып 

отырылады. Қытай қазақтары 

өз халқының көпғасырлық 

құндылықтары мен мәдени 

мұрасын қалпына келтіру, сақтау 

мен паш ету мүмкіндіктерін 

мақтаныш етеді.

Қытай қазақтарының 

бекзаттық мәдени мұрасы ұлттық 

сана-сезімнің негізі болып 

табылады. Мемлекетаралық 

актілермен бекітілмегеніне 

қарамастан,  ұрпақтар мен 

дәуірлердің рухани байланы-

сын нығайтады. Оның үстіне 

қазақтардың өзара бірлігінің 

маңызды өлшемі тіл болып табы-

лады, әрі солай болып қала береді. 

Сондай-ақ ол бекзаттық мәдени 

мұра тасымалдаушысы болып та-

былады. Қазақтар бір-бірімен тек 

қазақ тілінде тілдеседі, қоғамдық 

ортада өздерінің қытай тіліне 

жетік екендігін көрсете бермейді. 

Олар қазақ халқының, сондай-ақ 

қазақ диаспорасының тарихы, 

мәдениеті және дәстүрлеріне 

қатысты тақырыптарды жіті 

талқылап отырады. Сонымен 

қатар тіл бекзаттық мәдени 

мұра тасымалдаушысы ретінде 

алдыңғы қатарда тұрады. Жалпы 

алғанда, қоғамда дәстүрді және 

халық білімін  сақтауға деген ізгі 

ниет қалыптасқан.

Дәстүрлі мәдениетті 

тұрғындардың тек белгілі 

бір тобы ғана қажетсінетін 

Қазақстаннан Қытайдың 

айырмашылығы, мұнда дәстүрлі 

мәдениет қазақтар үшін 

біріктіргіш құндылықты білдіреді. 

Мұнда халықтық мәдениетті 

таңдап іріктеу үрдісі кездеспейді. 

Бұл мәдениет олардың өздерін 

қазақ, біртұтас қазақ ұлтының 

өкілі екендігін сезіндіреді, 

өздерінің этномәдени сәйкестігін 

түйсіндіреді. 

Алдарында ханзулар секілді 

мықты ұлттық сәйкестіктің үлгісі 

бар Қытай қазақтары өздерінің 

этникалық қатыстылығының 

шынайы көрсеткішін, адамның 

өз халқымен эмоционалдық және 

рационалдық біртұтастығының 

мығым іргетасын сақтауға 

ұмтылады. Меншікті этномәдени 

құндылықтарын талмай на-

сихаттау – қазақтар арасында 

қалыптасқан өнегелі жағдай. 

Олар ең алдымен, өздерінің жеке 

мәдениетінен бағдар алады.

Сондықтан да Қытайдағы 

халық мәдениетінің мықты 

генетикалық көзі қалалық, 

сондай-ақ елді мекендер мен 

ауылдық жерлерде шоғырланған. 

Қытай қазақтары халқымыздың 

баға жетпес мәдени мұрасын 

сақтау, өрлету,  жаңа ұрпаққа 

тапсыруға деген нақты міндетті  

алдарына қойған. Олардың руха-

ни өмірі өз халқына, бабаларынан 

қалған ана тілі мен мәдениетке 

деген шексіз сүйіспеншілікке 

толы. Біздер солардан үлгі алуы-

мыз керек.

Күлғазира Балтабаева,

Тарих ғылымдарының кандидаты,

Дүниежүзі қазақтарының 

қауымдастығы

талдау орталығының директоры

Алматы-Үрімжі-Канас-Үрімжі 

-Күйтін-Үрімжі-Алматы

Суретті түсірген 

Түсіпбек Сламқұлұлы

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

57

Казахи в Синьцзян-Уйгурском 

автономном районе Китайской 

Народной Республики по числен-

ности занимают третье место 

после уйгуров и ханьцев. По 

данным переписи населения 2010 

года здесь проживало 1 418 278 

казахов. К этому автономному 

району с правами провинции от-

носится Или-Казахская автоном-

ная область, областным центром 

которой с  10 сентября 1975 года 

по октябрь 1979 года был город 

Куйтунь. 

Пока Куйтунь был област-

ным центром, в городе создается 

и сохранено сегодня Илийское 

Народное издательство, специ-

ализирующее на выпуске книг на 

казахском языке. Здесь был от-

крыт педагогический институт  с 

казахским отделением. Мне сразу 

бросились в глаза многочислен-

ные вывески на казахском языке, 

которые отсутствуют в Кульдже 

– нынешнем административном  

центре Или-Казахской автоном-

ной области. 

КАЗАХИ В КИТАЕ: 

традиции айтыса

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

Город Куйтун – красивый, 

зеленый, ухоженный и госте-

приимный город, с фонтанами и 

широкими проспектами. Своего 

рода логистический центр между 

Урумчи и Хоргосом, инкубатор 

IT-технологий СУАР. Именно в 

этом городе, где проживает всего-

то  5,5 тысяч казахов, находится 

единственный за пределами 

Казахстана Центр исследования 

казахского айтыса. Именно это 

обстоятельство и привело меня в 

этот город.

№ 1 ( 2 0 1 6 )

58

Центр исследования казах-

ского айтыса был создан в 2006 

году при Профессионально-тех-

ническом институте.  Созвонив-

шись по телефону с его ректором 

Жәлел Нұрпейісұлы, я вылетела 

из аэропорта Канас, что в Бу-

ыршинском районе Алтайского 

округа, в Урумчи, где пересела 

на такси и проехала более 250 

километров до Куйтуня. Оказа-

лось, что Жәлел Нұрпейісұлы  

специально для встречи вылетел 

из города Алтай, прервав свой 

отпуск. Поэтому ближе к обе-

ду следующего дня состоялась 

наша удивительно, близкая по 

духу теплая  встреча, и в беседе 

приняли также участие  экс-аким 

города Куйтун, главный редактор 

казахстанско-китайского журнала 

«Көрші», Почетный председа-

тель  Синьцзянского общества 

казахского айтыса Лүқтарқан 

Әділқанұлы и заместитель пред-

седателя этого общества Жекен 

Тауытұлы. 

По их информации, акимат 

города Куйтун выделил 35 млн 

юаней (более 5,7 млн долларов 

США) на строительство здания 

Центра исследования казахского 

айтыса. Фотовыставка знакомит 

посетителей с историей Центра, 

который первоначально имел 

финансирование в 180 тысяч 

юаней.  Центр обладает уни-

кальными видео-аудиозаписями 

айтысов казахов Китая, которые 

он намерен издать. В его копил-

ке – двухтомный коллективный 

труд «Қазақ айтысының тарихы» 

(«История казахского айтыса»), 

который переведен на китайский 

язык. В семи томах издано со-

брание казахского айтыса «Қазақ 

айтысының жинағы». Центр 

также подготовил к изданию в 

Пекине в четырех томах собрание 

народного акына, Үздік халық 

ақыны, члена Всекитайского 

общества  фольклористов Курман-

бек

 Зейтингазыулы (1941 – 2011) 

и в четырех томах исследование 

его творчества. 

Благодаря выступлениям за 

границей Курманбека,  с тради-

цией казахского айтыса была 

ознакомлена общественность 

Монголии, Турции, Германии, 

Франции и Голландии. В Китае 

его айтысы с Мейрамхан вошли в 

учебник по казахской литературе 

для восьмого класса школы, ай-

тысы с Жамалхан – для девятого 

класса. Изданы айтысы Курманбе-

ка с Кулян, Изет, Батимой, Кален, 

Мадихан, Ляззат, Аклимой, 

Ханшой и Еркином. Он 12 раз вы-

ходил победителем айтысов раз-

ного уровня и имел также звания 

«Еңбек сіңірген халық ақыны», 

«Жүлдегер ақын» по результатам 

участия в айтысах СУАР с 1999 

по 2005 годы. Его перу принад-

лежат песни, многочисленные 

статьи, песни-посвящения (толғау 

өлендер),  книга  «Жылжып өткен 

жылдар-ай», изданная на китай-

ском языке. Его многогранному 

творчеству также посвящен пер-

вый том серии «Ақындар айты-

сы», вышедшем в Куйтуне. 

Центр исследования казах-

ского айтыса занимается также 

переводом содержания высту-

пления акынов на китайский и 

английский языки. Он выступил 

одним из организаторов научной 

конференции на  тему «Қазақ 

халқының айтыс өнерін зерттеп, 

дамыту» («Исследование искус-

ства айтыса казахского народа 

и его развитие») с участием 

Министерства культуры КНР и 

ученых Казахстана. В декабре 

2014 года в Дурбульджинском 

районе Тарбагатайского округа 

СУАР Центр провел своего рода  

мастер-классы по ознакомлению 

населения с различными  видами 

казахского айтыса, восстанавли-

ваемого по изданным книгам и 

устной истории аксакалов. Среди 

них, например, древний  бәдік 

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

59

айтыс с элементами шаманизма; 

шариғат айтыс на религиозные 

темы; наурыз айтыс –  состязания 

в знаниях о природе и истории 

12-ти летнего животного цикла, 

традиционного календаря каза-

хов; қыз бен жігіт айтыс; жар-жар 

айтыс исполняется на свадьбах; 

қайым айтыс объединяет четырех 

участников, которые поочередно 

исполняют одну строку куплета; 

жұмбақ айтыс – айтыс загадка; 

тәмсілдік айтыс олицетворяет в 

поэтическом жанре айтыс чело-

века с  животным,  исполнителя и 

умершего человека, зимы и лета,  

мал мен адамның айтысы, өлі мен 

тірінің айтысы, жаз бен қыстың  

айтысы.

С 2008 года Центр работа-

ет в контакте с Синьцзянским 

обществом казахского айтыса. 

Совместно они создают архивы 

акынов – участников айтысов, 

планируют издать книги по 

истории казахского айтыса с 1949 

года по настоящее время. Деле-

гации из Казахстана, Германии 

и Японии посещали этот уни-

кальный  Центр, ознакомились со 

специалистами, приняли участие 

в айтысе в качестве гостей и под-

писали Протоколы о намерении 

творческого сотрудничества. 

Казахский айтыс – импрови-

зированное, без предварительной 

подготовки исполнителей песен-

ное состязание, выявляет знания, 

мудрость, остроумие, находчи-

вость акынов.  Айтыс в своей 

публичной форме сохраняет высо-

кую востребованность и развитие 

в СУАР. Неслучайно, в 2010 году 

Правительство СУАР предложило 

Министерству культуры Респу-

блики Казахстан подготовить в 

ЮНЕСКО  совместную заявку на 

включение айтыса казахов Китая 

и Казахстана  в Репрезентативный 

список нематериального культур-

ного наследия  человечества. Но 

к этому времени Казахстан еще 

не ратифицировал Конвенцию 

ЮНЕСКО 2003 года об охране 

нематериального культурного 

наследия  и такая работа  в нашей 

стране была завершена по всем 

международным процедурам 

только 28 марта 2012 года. Лишь 

2 декабря 2015 года казахстанско-

кыргызстанскую номинацию «Ай-

тыс – искусство импровизации» 

включили в Репрезентативный 

список нематериального куль-

турного наследия человечества 

ЮНЕСКО.

В Китае казахи айтысы прово-

дят в обязательном порядке. Уста-

новлена их периодичность: один 

раз в год – на районном уровне; 

один раз в два года – на аймачном 

уровне; один раз в три года – на 

областном уровне; один раз в пять 

лет – на уровне автономии. Нами 

зафиксирована новая форма про-

паганды и развития  казахского 

айтыса в Китае  – студенческий 

айтыс,  периодичностью один 

раз в три года. Айтыскеры, как 

правило, хорошо знают обычаи и 

традиции, генеалогию и историю.

Победителям айтыса  в Китае 

выдается не только одноразовая 

премия, но и устанавливается  

стипендия, тем самым поощряя 

устную  передачу знаний и навы-

ков молодому поколению, не пре-

рывая многовековую традицию 

казахского народа в словесном 

поэтическом состязании. Тради-

ционно,  казахские айтысы, как 

и в Казахстане, проходят между 

мужчинами и женщинами. 

Участник айтыса (айтыскер) 

– эта новая профессия в СУАР 

среди казахов. Она родилась 

благодаря инициативе нацио-

нальной интеллигенции. Первые 

40 студентов в Куйтуне были 

набраны в специализированный 

класс при большом творческом  

конкурсе  еще в 2004 году. Через 

шесть лет на филологическом 

факультете Илийского педагоги-

ческого института (г. Кульджа) 

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

60

также началась подготовка специ-

алистов-акынов из числа талант-

ливой молодежи. Как отдельная 

специальность «бакалавр айтыса» 

со сроком обучения четыре года  

была признана государством в 

2011 году. По этой специальности 

выдается лицензия Министерста 

образования Китая. Выпускники 

вуза трудоустраиваются в сфере 

культуры. В июне 2015 года семь 

районов Алтайского округа СУАР 

провели традиционный айтыс 

в этнокультурном парке «Ақ 

күнгейті», что в Буыршинском 

районе.

В Китае список нематериаль-

ного культурного наследия (НКН) 

ведется на уровне автономии, в 

данном случае СУАР,  и на госу-

дарственном уровне. В последнем 

случае решение по той или иной 

номинации элемента   НКН при-

нимает Государственный совет в 

Пекине. Определяется и очеред-

ность поддержки НКН. В 2008 

году искусство казахского айтыса  

в первую очередь был включен в   

список нематериального куль-

турного наследия   Синьцзяна 

на государственном уровне. Это 

значит, что государство охраняет, 

поддерживает знатоков и носите-

лей нематериального  культурно-

го наследия, всемерно содейству-

ет им в  передаче знания, умения 

и навыков подрастающему по-

колению. Можно с уверенностью 

констатировать, что в Китае 

казахский  айтыс функционирует 

как  самостоятельный институт 

казахской общины. Круг обязан-

ностей самого государства очень 

широкий и ответственный. Это 

вопросы  достойного финансиро-

вания, подготовки кадров профес-

сионалов, организация айтыса, 

его пропаганда  в обществе и в 

СМИ, поощрение айтыскеров, 

издание  специализированной 

учебно-методической и научной 

литературы и т.п.

Причем в Китае технология 

вовлечения сообщества и от-

дельных людей в нематериальное  

культурное наследие с целью 

сохранения преемственности 

– 

самая разнообразная

.  При этом 

обеспечен охват аулов

 и  городов, 

где проведена сплошная инвен-

таризация культурного наследия, 

всячески поощряется  инициати-

ва снизу, выделяется финансиро-

вание и пропагандируется через 

радио, телевидение, газеты и 

журналы

. Казахи Китая гордятся 

возможностью воссоздания, со-

хранения и демонстрации  много-

вековых ценностей и культурного 

наследия своего народа. 

Нематериальное культурное 

наследие казахов Китая является 

основой национального самосо-

знания, укрепляет духовную связь 

поколений и эпох, несмотря на 

незакрепленность какими-либо 

межгосударственными актами. 

При этом важнейшим крите-

рием казахской идентичности 

был и остается язык, он также 

выступает в качестве носителя 

нематериального культурного на-

следия.  Казахи общаются  друг с 

другом исключительно на казах-

ском языке и не демонстрируют 

в обществе знание китайского 

языка. Они заинтересованно 

обсуждают темы, связанные с 

историей, культурой и традиция-

ми казахского народа, в том числе 

мировой казахской диаспоры. В 

целом, в  обществе формируется 

установка на сохранение тради-

ции, народных знаний. 

В отличие от Казахстана, где 

традиционная культура востребо-

вана только у определенных слоев 

населения, в Китае именно тра-

диционная культура представляет 

объединительную для  казахов 

ценность. Здесь отсутствует изби-

рательный (селективный) подход 

к народной культуре. Эта культура 

дает им возможность чувство-

вать себя Казахом, представите-

лем единого казахского народа, 

ощущать свою этнокультурную 

идентичность. 

Имея перед собой пример мощ-

ной национальной идентичности 

ханьцев, казахи Китая стремятся 

сохранить объективные индикато-

ры своей этнической принадлежно-

сти, прочный фундамент эмоцио-

нальной и рациональной общности 

человека со своим народом. Не-

устанная пропаганда собственных 

этнокультурных ценностей – норма 

поведения среди  казахов. Они 

ориентируются в первую очередь 

на собственную культуру. 

При этом, мощный генети-

ческий ресурс народной куль-

туры в Китае сосредоточен как 

в городской, так и в сельской 

местности, в аулах. Казахи Китая 

имеют четкие намерения сохра-

нить, возродить и передать новым 

поколениям бесценное культурное 

наследие нашего народа.  Их ду-

ховная жизнь насыщена любовью 

к своему народу, родному языку  

и культуре предков. И нам надо 

брать пример с них.

Кулгазира Балтабаева,

кандидат исторических наук,

директор аналитического центра

Всемирной ассоциации казахов

Алматы-Урумчи-Канас-Урумчи-

Куйтун-Урумчи-Алматы

Фото Тусилбека Сламкулулы

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

61

Ана тілі – халық болып жасалғаннан бергі 

оның жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, 

түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі.       

Жүсіпбек Аймауытов

Таза, терең, өткір, кең тілім.

Мағжан Жұмабаев

Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап 

келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін 

де, болашағын да танытатын мәңгілігінің 

мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары 

ғана менсінбейді, өгей ұлдары ғана аяққа 

басады.    

Ғабит Мүсірепов

Қай заманда да асыл ой, поэзия өлген емес. 

Сөз арқылы тараған ойға өлім жоқ. 

Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық 

жоқ, тілден терең теңіз жоқ.

Әркімге туған тілі – туған шеше, оған бала 

міндетті сан мың есе. 

 Сәбит Мұқанов

Тіл күшіне өлшеу жоқ, тіл көркемдігіне теңеу 

жоқ. Тіл өлгенді де тірілтеді. 

Жалғанда не терең? Сөз терең. Не сұлу? Сөз 

сұлу. Не өткір? Сөз өткір.

Ойы жоғары, тілі алғыр шығарма қашанда 

естен кетпейді.

Сұлу сөзге сүйсінбейтін жан жоқ. 

Түрлі-түрлі байлық бар. Тіл байлығы – бәрінен 

де сенімді байлық.

  Ғабиден Мұстафин

Ұлт тұтасса ғана тіл көгереді. 

Орнын тауып қолданған әр сөздің өзі сыр 

шертеді. Сөзді қолдана білмеген қор етеді.                                                 

Әбдуәли Қайдаров

ТІЛІНЕН АЙРЫЛҒАН ЖҰРТ – 

ЖОЙЫЛҒАН  ЖҰРТ

Білімдіден шыққан сөз талаптыға

 

 

 

 

 болсын кез.

Көп іздедім дәмді сөз, ойы өссін деп баланың.

 

 

***

Тіл өнері дертпен тең.

 

 

***

Шешеннің тілі – шебердің бізі.

 

***

Сөзіне қарай кісіні ал,

Кісіге қарап сөз алма.

 

***

Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел.

 

***

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, 

 

 

қиыннан қиыстырар ер данасы.

 

***

Толғауы тоқсан қызыл тіл.

 

***

Өткірдің жүзі, кестенің бізі,

 

***

Өрнегін сендей сала алмас.   

 

***

Қазақтың өзгелерден сөзі ұзын.

Абай

Біліп сөйле, сөзіңде сөл, өң болсын. Сөзің түпсіз 

қараңғыда көз болсын. 

Жүсіп Баласағұн

Жыр деген біреуге – оқ, біреуге – бал.  

Жамбыл

Сөзі жоғалған жұрттың өзі жоғалады. 

 

***

Тіл – жұрттың жаны. Тілінен айрылған жұрт – 

жойылған  жұрт. 

 Халел Досмұхамедұлы                                                                                    

№ 1 ( 2 0 1 6 )

62

Т

іл − қоғамдық құбылыс. Қоғам тілдің 

дамуына әсер етеді, алайда тілдің 

дамуы қоғамның даму заңдары 

бойынша емес, өз дамуының ішкі 

заңдары бойынша іске асады [1]. Мақала арқауы 

– атау-терминдер дамуының қазіргі көрінісі. Ол 

қазақ тілінің өз қағидасы бойынша жасалып, сөздік 

қорды молайтады. Әдетте қазақ тілінің сөзжасамы 

аналитикалық, морфологиялық, синтаксистік 

тәсілдер арқылы іске асатыны көпке мәлім. 

Сөзжасам жұрнағы − морфологиялық 

сөзжасамның бірлігі, яғни, туынды сөз = түбір 

+ сөзжасам жұрнағы. Бұл тәсіл ертеден, яғни, 

түркі халықтарының ең көне заманынан бастау 

алып, қазіргіге жалғасқан үлгі болғандықтан, 

сөзжасамдағы орны бөлек. Қазіргі күнде оның 

жеке қолданымы сирек болғанымен, аналитикалық, 

синтаксистік сөзжасам тәсілдеріндегі дәнекерлік 

қызметін ескеру қажет. Сондықтан  жұрнақтарға мән 

беру көп мәселені шешеді, яғни, ғалым М.Балақаев 

айтқандай: «Әрбір жеке қосымшаны бақайшағына 

шейін шағып тексерсек, олардың өзіне тән толып 

жатқан өзгешеліктері анықталып, заңдылық мөлшері 

айқындалар еді де оларға қатысы бар басқа тіл 

фактілерінің де беті ашылар еді» [3]. 

Демек, Қытай, Қазақстан қазақтарының 

тіл мәселесінің толғақты түйіні болған талас-

тартыстарының қайнары − атау-термин де осы 

сөзжасам жұрнақтарына соқпай кетпейді. «Біткен 

жүктеу/скачать 8,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: