Редакция ал қ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

75

deyin köterilgen. Sawd-Arabïya eline «Eñbegi siñgen 

genaral», mïnïstr därejeli äskerï basşı. Abdollanıñ esimi 

– Şäken Sarıulı. 1927 jılı Qıtaydağı ör Altaydıñ Şiñgil 

awdanında twğan. 13 jasında twğan elinen ayırılıp, 

sawdager uyğırğa satılıp ketken. 1941 jılı sol uyğırmen 

birge Sawd-Arabïyağa barıp, sonda qalğan. Ötken 

ğasırdıñ 70-jıldarı Mekke qalasınıñ äkimi mindetin 10 

jılğa tayaw atqarğan, keyin Sawd patşasınıñ kömekşisi, 

wäziri  qızmetine deyin köterilgen. Şäken qajı Sarıulı 

2000 jılı Sawd-Arabïyanıñ Jïdda qalasında 73 jasında 

dünïeden ötken. 

Tïbet

Böke batır Jırğalañulı (1846-1904) – ult qayratkeri. 

Xalqınıñ qamın oylağan er, artına jurtın ertip, Tïbet 

asıp, Ündistannıñ şegarasına at tumsığın tirep toqtaydı. 

Böke batırdı 1904 jıldıñ jazında Tïbet töreleri el astanası 

Lxasa qalasına şaqıradı. Osı sapardan eline oralğan tusta 

Böke awırıp, qaytıs boldı. Süyegi Tïbet avtonomïyalı 

rayonı Altıntoq awdanına jerlengen.

 Resey

Dospambet jıraw (1490 jılı qazirgi Resey 

Federacïyasınıñ Rostov oblısında dünïege kelip, 1523 

jılı Astraxan’ mañındağı Azaw qalasında dünïeden 

ötken) – jıraw, qolbasşı. Dospambet jıraw qazaq xalqınıñ 

qalıptasw kezeñinde ömir sürgen. Deşti Qıpşaqtı köp 

aralağan. Baqşasarayda, Istambulda bolğan. Qırım 

xanınıñ jağında köptegen äskerï jorıqqa qatısqan. 

Taypaaralıq urıstardıñ birinde qaza taptı.

Qadırğalï Jalayrï (1530-1605) – ataqtı ğalım, 

şejireşi. Täwekel xannıñ sarayında qızmet etip, aqılşı 

mindetin atqarğan. Orazmuxammed sultanmen birge 

Resey patşası Borïs Godwnovtıñ qolastında amanatta 

bolğan.1602 jılı jarıq körgen «Jılnamalar jïnağınıñ» 

avtorı.Reseydiñ Ryazan’ oblısı, Kasımov qalasındağı 

musılman qorımına jerlengen.

Bökey xan Nuralıulı (twğan jılı belgisiz-1815) 

– Bökey ordasınıñ xanı. Edil men Jayıq özenderiniñ 

arasındağı qazaqtıñ ataqonısın 1580 jıldan Resey 

patşalığı ïelenip kelgen edi. Bökey xan Resey patşası II 

Pavelden qazaqtardıñ osı jerge qonıstanwına ruqsat alıp, 

Bökey ordasınıñ irgesi qalanıp, elimizdiñ batısındağı 

Reseymen aradağı şegara şegendeldi.Bökey xan 1815 

jıldıñ 21 mamırında köz jumdı. Zïratı qazirgi Reseydiñ 

Astraxan’ oblısı, Krasnıy Yar awdanı, «Malıy aral» 

awılına jaqın jerde.

Arınğazı xan Äbilğazïzulı (1758-1833) – körnekti 

memleket qayratkeri, däwlesker küyşi. Xalqına jağımdı 

bolğanı üşin el awzında «Tınım xan» atanğan.1823 jılı 

patşalıq Resey ükimeti onı qapıda aldap qolğa tüsirip, 

Kalwgağa jer awdardı. Arınğazı xan aydawda jürip, 

belgisiz jağdayda qaytıs bolğan.

Qurmanğazı Sağırbayulı (1823-1896) – qazaqtıñ ulı 

küyşisi. «Aday», «Sarıarqa», «Aqsaq kïik», «Töremu-

rat», «Balbırawın», «Qwanış», «Köbik şaşqan», 

«Kişkentay» sındı köptegen küydiñ avtorı. Küyşiniñ 

süyegi Astraxan’ oblısınıñ Volodar awdanına qarastı 

«Qurmanğazı töbe» dep atalatın jerde jatır.

Sälimgerey Jantörïn (1864-1926) – ult-azattıq 

qozğalıs jetekşileriniñ biri, mecenat. Ataqtı «Ğalïya» 

medresesin salwğa qarjılay ıqpal etken, «Äl-Ğalamï 

äl-Ïslamï» (musılman älemi) dinï-sayasï gazetiniñ 

qurıltayşısı häm ïdeyalıq bağıttawşısı bolğan. «Alaş» 

partïyasınıñ kösemderimen aralasıp, olarğa qoldaw 

körsetken. 1926 jılı jumbaq jağdayda ömirden ozğan 

Sälimgerey Jantörïn Wfada jerlendi.

Älïxan Bökeyxanov (1876-1937) – ult tarïxında 

öşpes iz qaldırğan Alaşorda kösemi, qazaq jeriniñ 

astındağı, üstindegi, kögindegi bar baylığı qazaqqa 

qızmet etwin armandap ötken asa körnekti tulğa. 1937 

jıldıñ tamızında naqaq jalanıñ qurbanı bolıp, Mäskewde 

atw jazasına kesildi.

Jüsipbek Aymawıtov (1889-1931) – qazaq xalqınıñ 

azattığı üşin küresken ult qayratkeri, klassïk jazwşı, 

ağartwşı ğalım. 1929 jılı «ultşıl uyımmen baylanısı bar» 

degen jalamen tutqındalıp, 1931 jılı atw jazasına kesw 

twralı sırttay ükim şığarıldı. Mäskewde jerlengen.

Nığmet Nurmaqov (1895-1937) – körnekti qoğam 

jäne memleket qayratkeri, qalamger pwblïcïst. Alaş 

arısı Älïxan Bökeyxanovpen bir künde, bir stat’yamen 

Mäskewde atılğan.

Sultanbek Qojanov (1894-1938) – memleket jäne 

qoğam qayratkeri, ğalım, pwblïcïst. Astananı Orınbordan 

Qızılordağa köşirwde, burmalanıp kelgen «kïrgïz» degen 

attı «qazaq» dep tüzetwde eren qayrat körsetken.

Näzir Törequlov (1892-1937) – memleket jäne 

qoğam qayratkeri. Qazaqtan şıqqan alğaşqı käsibï 

dïplomat.KSRO-nıñ Sawd Arabïyasındağı ökiletti ökili 

bolğan, dwayen lawazımına (sol eldegi elşilerge basşılıq 

jürgizetin däreje) jetken tuñğış qazaq.Ult müddesin 

öz ömirinen bïik qoyğan ardaqtı azamat 1937 jılı atw 

jazasına kesildi.

Turar Rısqulov (1894-1938) – memleket jäne qoğam 

qayratkeri. «Xalıq komïssarları Keñesi törağasınıñ orın-

basarı» därejesine deyin köterildi. 1937 jılı 21 mamırda 

Kïslovodskide demalısta jürgen jerinde «pantürikşil», 

«xalıq jawı» degen ayıppen tutqınğa alındı, Mäskewde 

atıldı.

Axmet Birimjanov (1871-1927) – Alaş jurtınıñ azat-

tığı üşin küresken tulğa. Reseydiñ I jäne II Memlekettik 

Dwmalarına depwtat bolıp saylanıp, Musılman frak-

cïyası törağasınıñ orınbasarı qızmetin atqarğan.Süyegi 

Lenïngradtağı «Volkov» zïratında.

Qambar Medetov (1901-1938) – ataqtı küyşi, 

öner qayratkeri. Küyşilik talantımen Stalïndi 

tañğaldırğan.1937 jılı repressïyağa uşırap, Soltüstik Qïır 

Şığısta qaytıs boldı.

ҰЛЫ ДАЛА ТАРИХЫ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

76

Ğanï Muratbaev (1902-1925) – Ortalıq Azïya men 

Qazaqstan jastar qozğalısın uyımdastırwşılardıñ biri, 

kommwnïstik jastar ïnternacïonalınıñ qayratkeri.Ökpe 

awrwınan qaytıs bolıp, Mäskewdegi «Vagan’kov» 

qorımına jerlendi.

Elïzaveta Älïxanqızı Sädwaqasova (1903-1971) – 

«Alaş» qozğalısınıñ kösemi Älïxan Bökeyxanovtıñ qızı, 

ult qayratkeri Smağul Sädwaqasovtıñ jarı. Däriger-ter-

apevt, medïcïna ğılımınıñ doktorı.Ekinşi dünïejüzilik 

soğısqa özi suranıp attanğan.Mäskew qalasında qaytıs 

bolğan.

Erik Qurmanğalïev (1959-2007) – äygili opera 

änşisi, akter. 1992 jılı «Madam Batterflyay» spektak-

lindegi bastı röli üşin Reseyde «Jıldıñ üzdik akteri» 

atanğan.Asa sïrek kezdesetin dawıs ïesi 2007 jılı köz 

jumıp, Mäskewdegi «Vagan’kov» zïratına jerlendi.

Ïran

Jarılğap Qırıqmıltıq (1908-1990) – Ïran qazaqtarınan 

şıqqan äygili aqın. Twğan elge degen jürekjardı sezim-

nen twğan jırları otandıq merzimdi basılımdarda jïi 

jarïyalanğan. Gümbez-Qawıs qalasınıñ irgesindegi qazaq 

awılında ömirden ozdı.

Moñğolïya

Kültegin (684-731) – Türki jurtınıñ dañqtı qolbasşısı. 

Ejelgi tarïxï-poézïyalıq jazba derekter boyınşa, 7 jasında 

jetim qalğan, 16 jasında bes qarwın asınıp el qorğağan. 

Ağası Tonıkök dananı taqqa otırğızıp, özi ömiriniñ soñı-

na deyin at arqasında ğumır keşken. 47 jasında soğısta 

qaza bolğan.

Xamza Erzinulı Zaysanov (1912-1966) – şeteldegi 

qazaqtardıñ arasınan şıqan alğaşqı qazaq generaldarınıñ 

biri, atı añızğa aynalğan äskerï uşqış. 1939 jılı Ja-

ponïyamen Xalxïn-Golda bolğan urısta teñdessiz erlik 

körsetken.1942 jılı Moñğolïya Ükimetiniñ qawlısımen 

Äwe qarwlı küşteriniñ Bas qolbasşısı bolıp tağayında-

ladı.1944 jılı Ulı Qurıltay basşısınıñ Jarlığımen oğan 

«avïacïya general-mayorı» şeni beriledi.1966 jılı qaytıs 

bolğan dañqtı batır Ulan-Batordağı «Altın besik» zïratı-

na jerlengen.

Özbekstan

Er Qosay (1507-1594) – Qazaq xandığınıñ alğaşqı 

kezeñinde ömir sürgen, qazaq memlekettigin nığay-

twğa üles qosqan tarïxï tulğa. Er Qosay türikmenniñ Er 

Sarı köseminiñ qızı Oğılmeñlige üylengen.Odan jorıq 

jırşıları, aqındar, jırawlar, öner şeberleri – Qalnïyaz, 

Abıl, Nurım, Qaşağan sındı düldülder tarağan. Er Qosay 

men Oğılmeñli ana Nükis qalasınıñ Bestöbe jerinde 

mäñgilikke damıl tapqan.

Täwekel xan – 1583-1598 jıldarı bïlik qurğan qazaq 

xanı.Buxar xandığımen küreste Mäskewmen odaqtaswdı 

jön sanap, 1594 jılı elşi attandırğan. Buxara qalasın alw 

üşin bolğan urısta awır jaralanıp, Taşkentke kelip qaytıs 

boldı.Samarqan qalasında jerlengen.

Şığay xan – 1580-1582 jıldarı bïlik jürgizgen qazaq 

xanı. Şaybanï muragerleriniñ arasındağı taq tartısın 

qazaq memlekettiligin nığaytwğa sätti paydalanğan.

Samarqan qalasında jerlengen.

Jalañtös bahadür Seyitqululı (1576-1656) – batır 

qolbasşı, bï.Batırdıñ denesi Samarqan öñirindegi Dağbïd 

qıstağında jerlengen.

Töle bï (1663-1756) – qazaq xalqınıñ birligin nığay-

twğa zor üles qosqan ataqtı bï. Täwkeni xan etip saylap, 

üş jüzdiñ ulıstarın bir ortalıqqa bağındırwğa uyıtqı bolğan. 

Töle bï Taşkenttegi Şayqantäwir zïratına jerlengen.

Äyteke bï (1644-1700) – qazaq xalqınıñ ataqtı üş 

bïiniñ biri. Täwkeni xan etip saylawğa qatısqan. Äyteke 

bïdiñ qabiri Özbekstandağı Nawaï oblısınıñ Nurata 

degen jerinde.

ҰЛЫ ДАЛА ТАРИХЫ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

77

Sırım Datulı (1723-1802) – qolbasşı batır, bï, şeşen. 

1783-1797 jıldardağı orıs otarşılarına qarsı ult-azattıq 

köterilistiñ jetekşisi. Patşa äskerinen bas sawğalağan 

Sırım Xïwa xandığınıñ jerine ötip ketedi. El arasına 

atağı keñinen tarağan batırdan qawiptengen Xïwa xanı 

onı qapıda wlap öltirgen. Süyegi Qaraqalpaqstanda 

jerlengen.

Bazar Oñdasulı (1842-1911) – jıraw. Qazirgi 

Qızılorda oblısınıñ Qarmaqşı awdanında dünïege kelgen. 

Bazar 15-16 jasınan bastap Or töñiregin, Irğız, Sır boyı, 

Qızılqumdı, Ürgeniş, Xïwa jağın jıraw retinde aralaydı. 

Jırawdıñ öz aytwımen xatqa tüsken 15 mıñ jolğa jwıq 

öleñ-jırları, 5 dastanı saqtalğan. Bazar jırawdıñ öleñderi 

1925 jılı Taşkentte şıqqan «Terme» jïnağına, 1931 jılı 

jarıq körgen «Qazaqtıñ ädebïet nusqaları» attı kitapqa 

endi. Bazar jırawdıñ zïratı Özbekstannıñ Tamdı aw-

danınıñ Jalpaqtaw degen jerinde.

Şädi Jäñgirov (1855-1933) – aqın. Ol 30-ğa jwıq das-

tan jäne köptegen öleñ jazğan. Kölemdi şığarmalarınan 

qazirşe tabılğanı – 18 dastan. Özbekstannıñ Sırdarïya 

oblısı Qaratöbe eldi mekeninde dünïe salğan.

Seräli Lapïn (1868-1919) Qızılorda oblısı, Sırdarïya 

awdanı, Qoğalıköl awılında twğan. Arab, parsı t.b. 

şığıs tilderin jetik bilip, «Şahnama», «Twhrat al-Xanï» 

dastandarınıñ parsı tilindegi qoljazbaların zerttegen, 

Fïrdawsïdıñ «Şahnamasın» qazaqşa tärjimalağan. 1919 

jılı Samarqan qalasında belgisiz jağdayda qaytıs boldı.

Sabır Raxımov (1902-1945) – Keñes Odağınıñ 

Batırı, gvardïya general-mayorı, dañqtı qolbasşı. 1945 

jıldıñ nawrız ayında Kenïgsbergte qaza taptı. Keyin 

süyegi maydan dalasınan äkelinip, Taşkenttegi Kafanov 

sayabağına jerlendi.

Oral Tañsıqbaev (1904-1974) – keskindemeşi, KSRO 

xalıq swretşisi, KSRO Körkemswret akademïyasınıñ 

tolıq müşesi.Özbek KSR Memlekettik sıylığınıñ lawreatı 

(1973).«Lenïn» jäne basqa 4 ordenmen marapattalğan.

Taşkenttegi «Şağatay» qorımına jerlengen.

Äbïbwlla Sadıqov (1930-1991) – balwan. 1952 jılı 

Aşxabadta Orta Azïya jäne Qazaqstan arasında ötken 

spartakïadada küresten absolyutti çempïon bolğan. 

Özbekstannıñ birneşe dürkin (1949,1954, 1955) 

çempïonı. Süyegi Nökis qalasındağı zïratqa qoyılğan.

Ömirzaq Qojamuratov (1936-1983) – aqın. Buxara 

oblısı, Tamdı awdanında twğan. Jazwşı», «Jalın» baspal-

arınan «Jïdeli Baysın» (1966), «Tañğı dawıs» (1971), 

«Jol ayaqtalmaydı» (1981), «Oy keşw» (1989), «Kün 

astında – qudiret» (1998), «Swrettegi jumbaqtar» (1998) 

jır jïnaqtarı jarıq körgen. Özbekstannıñ Nawaï oblısında 

jerlengen.

Wkraïna

Ğubaydolla Bökeev (1840-1909) – äskerï qayrat-

ker, Resey armïyasınıñ ïnfanterïya generalı. Orıs-türik 

soğısında ayrıqşa qolbasşılıq qabilet körsetkeni üşin gen-

eral-mayor atağın, «Erligi üşin» altın qılışın ïelengen, 

I därejeli Anna ordenimen marapattalğan. Otstavkağa 

şıqqan soñ, 1902 jılı ïmperator sıyğa tartqan Yaltadağı 

ïeligine köşip barıp, süyegi sol qalada jerlengen.

Täjikstan

Elewsiz Buyrïn (1874-1933) – aqın, qoğam qayrat-

keri. 1911-13 jıldarı «Qazaqstan» gazetiniñ redaktorı 

bolıp, «Qazaqstan» sözin tuñğış ret resmï tilge engizdi. 

1932 jılı elde sayasï qwğın-sürginniñ alğaşqı tolqını 

bastalğanda Elewsiz Buyrïn Täjikstanğa qonıs awdaradı.

Sonda Ortalıq arxïv basqarmasına ïnspektor bolıp qızm-

etke ornalasadı.1933 jılı 16 säwirde qızmetinen qwılıp, 

köp uzamay aştıqtan Dwşanbede dünïe saladı.

Türikmenstan

Qunıskerey Qojaxmetov (1895-1964) – qızıl 

çekïsterge qarwlı qarsılıq körsetkeni üşin qwğındalğan, 

«Bandı Qunıskerey» atanğan xalıq batırı. Atıraw oblısı, 

Qızılqoğa awdanı, Taysoyğan qumında twğan. Keñes 

ökimeti tusında «qandıqol qaraqşı» degen jala jabılsa da, 

ädildigimen, erligimen esimi añızğa aynalğan. 1933-jılı 

Türikmenstanğa bas sawğalawğa mäjbür boladı. Sol 

jaqta «Äbilqayır Jamanov» degen atpen ömir sürip, 1964 

jılı ömirden ozğan.

P.S. Jat jurtta jerlengen tulğalardıñ joğarıdağı tizi-

mine qosılatın äli qan-şama arısımız bar ekeni sözsiz. Biz 

bügin tarïxtı zerttewşilerge, ğalımdarğa usı-nıs retindegi 

oyımızdı ortağa salıp otırmız. Eskerte ketetin bir jayt – 

1941-1945 jıldardağı Ulı Otan soğısında Resey, Wkraïna, 

Belarwsïya, Moldavïya men Vengrïya, Yugoslavïya, Pol’şa, 

Çexoslovakïyada opat bolıp, sonda jerlengender deregi 

köp kitaptarda bar bolğandıqtan, maqalağa kirgizilmedi. 

Tulğalarımızdı tolıqqandı tügendew aldağı künniñ enşisinde 

bolmaqşı. Oqırman tarapınan aytar usınıs-tilek bolsa, qulaq 

qoyuğa äzirmiz.

Ğabït ISKENDERULI

ҰЛЫ ДАЛА ТАРИХЫ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

78

«ӘДЕБИЕТТІ, АҚЫН-ЖАЗУШЫ 

КІТАПТАРЫН ҚАЙТА ОҚУ, 

ЖАҢАША ТАНУ» – ДЕГЕН 

ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ МЕН 

СЫННЫҢ МӘҢГІЛІК ҚЫЗМЕТІ. 

ӨЙТКЕНІ ӘДЕБИЕТТІҢ, 

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАНЫҢ ӨЗІ – 

МӘҢГІЛІК. УАҚЫТ ӨТЕДІ, ЗАМАН 

ӨЗГЕРЕДІ, ҚОҒАМ АЛМАСАДЫ, 

СОНЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ 

ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ БАҒАСЫ 

НЕ КЕМИДІ, НЕ ӨСЕДІ. БІР 

КЕЗДЕ БАҒАЛАНБАҒАНДАРЫ 

АЛҒА ШЫҒАДЫ, МАҚТАУЛЫ 

ДҮНИЕЛЕРДІҢ БӘСІ КЕМИДІ. 

ОСЫНДАЙЛАРДЫ ТҮСІНУ 

ҮШІН ҚОҒАМ МЕН ОНЫҢ 

АЛМАСУЫНЫҢ СЫРЫН, ӨМІР 

ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ АУЫСУ 

ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ТҮСІНУ 

КЕРЕК. МЕНІҢ БҮГІНГІ СӨЗІМ 

ДЕ – ОСЫ ҮЛКЕН ӘДЕБИЕТТІК 

ПРОБЛЕМАНЫҢ БІР ҮЗІГІ.

МӘСЕЛЕ, ЖАМБЫЛДЫ ҚАЙТА 

ОҚУ МЕН ЖА ҢАША ТАНУ 

ЖӨНІНДЕ.

№ 1 ( 2 0 1 6 )

79

Ж

амбыл – өз заманының ұлы 

ақын дарының бірі. Кезінде 

оның шығармалары ау-

дарылып, дүниежүзіне 

тарады. «Қазақ» деген халықты әлем бірінші 

рет Жамбыл есімімен байланысты таны-

ды»,– деп айтсам да, артық емес. Ол кеңестік 

саяси жү йе ні, социалистік даму жолының 

ар тық шылықтарын, жаңа құрылып жатқан 

қоғамның табыстарын жырға қосты. Ұлы 

Отан соғысы кезінде Жамбыл өлеңдері май-

дан даласын шарлап, жауын  герлерді ерлікке, 

ел қорғауға ша қырды. «Ленинградтық 

өренім» деген өлеңнің тарихын елдің көбі 

жақсы біледі. Ол Ленинградты қорғаудың 

нағыз бір ауыр күндерінде шығарылып, 

қаланы қорғаушыларға дем берді, олар-

ды жігерлендірді. Танымал орыс ақыны 

Н.Тихонов пен А.С. Прокофьев сияқты 

ленинградтықтар оған куә болып, естеліктер 

қалдырған. «Жамбыл Лениградқа келіп, оны 

қорғаушылардың қатарында тұрды»,– деп 

жазды Н.Тихонов. 1938 жылы Жамбылдың 

шығармашылық қызметінің 75 жылдығы 

атап өтілгенде, дүниежүзінің ұлы ақын-

жазушылары – Мартин Андерсен Нексе, 

Ромен Роллан, Анри Барбюс, Рабиндранат 

Тагор, Катерина Сусанна Ричард т.б. ақынды 

құттықтап, хат, жеделхаттар жолдаған. 

Кезінде ол «ХХ ғасырдың Гомері», «Ха-

лық поэзиясының алыбы» атанды. 1941 

жылы «Әлемге аян жырлары үшін» Одақтық 

дәрежедегі Сталиндік сыйлық берілді. 

Мұның бәрі Жамбылдың ақындық талантын, 

көшпелі халықтың табан астында суырып 

салып өлең айту өнері мен тапқырлығын 

бүгінгі заманға жеткізіп, шыңдағанын, 

жетілдіргенін мойындаудан туған еді. Ақын 

жырларының биік образдық сипаты, тілге 

байлығы әркімді-ақ қызықтырған.

Кезінде, Жамбылдың атағы дүрілдеп 

тұрған заманда, ақынның табыстарына 

қызғаныш көрсетіп, оның үстінен Сталин-

ге қаралау хаттары түскені де жасырын 

емес. «Жамбыл деген ақын жоқ. Оның аты 

ойдан шығарылған»,– деп жазған арызшы 

хатты Сталиннің қолына тигізген. Ста-

лин бұл мәселені анықтауды Фадеевке 

тапсырыпты. Фадеев Леонид Соболевті 

Алматыға жібереді. Алматыда Соболевпен 

бірге М.Әуезов пен Ә.Тәжібаев жүреді де 

Соболевтің Жамбылмен әңгімесіне, оның 

жырлау процесімен танысуға қатысады. 

Олар Жамбылдың қазақтың халық поэзия-

сын жатқа көп білетініне көңіл аударады. 

Со бо лев ондағы образдарға қызығады, 

таңғалады. Сүйінбайдың Тезек төреге айтқан 

өлеңінде ақынға сыйлаған атты «қатып 

қалған кірпігі кәрі ат екен» деген бейнелі 

суретті таңырқап: «Мұны Холстомердің» 

авторы Толстойдың өзі де аңғармаған болуы 

керек»,– депті. Жамбылдың өз өлеңдері мен 

жаңа жырларын тыңдайды. Сөйтіп, Со-

болев арыздың жала екеніне көз жеткізеді. 

Кетерінде Жамбылды құ шақтап, сақалынан 

сүйіп:  «Мен қазақ болсам, тек Жамбыл-

мен ғана бірге болар едім, аузынан шыққан 

сөздерін жаза берер едім»,– дейді. Сонымен 

бірге Соболев Жамбылдың табан астын-

да өлеңді суырып салып шығаратынына, 

шеберлігіне, жыршылық өнеріне, халықтың 

ғасырлар бойы шығарған жырларын жатқа 

бі летініне көз жеткізеді. Мұхаң толқып тұр-

ған Соболевке:  «Жамбылдың басында мил-

лионнан артық ұйқас бар. Ал ырғақ, ассонан-

стар қаншама!» –  дегенде, Соболев: «Ақын 

– жауынгер, ол – күнде са йыс, күнде атыста 

жүретін солдат. Оның жадындағы миллион 

ұйқас лентаға тігілген пулемет оғы емес пе?.. 

Тұрып қара мұндай пулеметшінің алды-

на», – деп жауап қатыпты. «Мінеки, саған 

импровизацияның ат басындай алтыны, тез 

ҚР ҰҒА академигі

 Серік ҚИРАБАЕВ

№ 1 ( 2 0 1 6 )

80

жаз, жаз» – депті ол хатшыларға. Осыдан кейін 

Жамбыл жөніндегі өсек-аяң қайта көтерілмеген. 

Соғыстан кейінгі бір жылдарда, Қазақстанда 

ұлтшылдық іздеу науқаны жүріп жатқан кезде 

ақынға тіл тигізудің кейбір фактілері кездесіп ба-

рып басылған. Енді, міне, еліміз тәуел сіздік алған 

тұста бұрынғы қоғамдық жүйені, социализмді 

сынаушылар оған Жамбылды қосақтап жіберуге 

тырысқаны да елге белгілі, оны «социализм мен 

Ста линді мадақтаушы» деп түсінді. Оған қол-

дан жасалған ақын есебінде қарады. Қазір бәрі 

қалпына келіп жатыр. Мәдени мұраға деген 

көзқарас жөнделгеннен кейін ғана Жамбылдың 

кім екенін, ол жырлаған заманның ерекшеліктерін 

енді-енді түсіне бастағандаймыз.

Жам былдың ұзақ жасауы (бір ғасырға жарты 

жылдай ғана жетпеді) мен екі заманның бірдей 

куәсі болғанын, бар өмірін туған халқының 

тағдырымен бай ланыстырып, оның мұң-мүддесін, 

арман-мұратын жырларына арқау еткенін, 

дәстүрлі қазақ жырын жаңа дәуірдің талап-

тілектеріне орайластыра, жаңартып, жетілдіре 

білгенін еш уақытта естен шығаруға болмайды. 

Ол осы жолмен өз тағдырын өзі жасады, ешкім 

оны қолдан жасаған жоқ. Ол кәсіби ұлт тық 

әдебиеттің өкілдерімен қатар өмір сүр ді. Сол 

әдебиеттің жаңалықтарын халық поэзиясында 

пайдаланып, өзі білген халықтың сөз өнерінің 

байлығын, азаматтық дәстүрін бойына сіңірді. 

Сөй тіп, халық поэзиясы мен жазба әде биеттің 

арасындағы көпір сияқты болды. Жамбылдың 

шығармашылық өнері ХХ ғасырдағы ха лық по-

эзиясында жаңа бір өрлеу туғызды.

Жамбыл – көп жасаған адам. Елдің бәрі біледі, 

халық бір-біріне: «Жамбылдың жасын берсін»,– 

деп бата беріп жатады. Көп жасаған адам көпті 

көреді. Ел өмірінің не қилы ауыртпашылықтарына 

куә болады. Кедей ақын өзі де оны халқымен 

бірге басынан кешеді. Оның жырлары да сол 

шындықпен іштей байланысқан, тұтасқан. Ол ел 

тұрмысының, әсіресе, төменгі халықтың кем-

тар тіршілігін, ел билеушілердің әділетсіздігін, 

қоғамдағы таптық қайшылықты жақсы білді. 

Оның өмір мектебі осыларды танудан бастала-

ды. Ақын еңбегі мен бейнеті жанбаған адамның 

аянышты өмірі мен оларды тағдыр талқысына 

салған заман қаты гездігін жырға қосты:

Сары түнде сарылып, кірпік ілмей,

Салқын күзде бір жылы үйді білмей,

Сахарада салпақтап күндіз-түні

Бұралқы ит пен малшының сиқы бірдей, – 

деген өлең жолдарының өзінде қаншама 

шындықтың суреті жасалған.

Жамбыл шынайы шындықтың ақы ны бол-

ды. Ол ұстазы Сүйінбай сияқ ты, ешкімге 

жалтақтамай, бетің бар, жү зің бар демей, көргенін 

жасырмай айтуға дағдыланды. Мұны көбінесе 

ел билеушілер жайындағы өлеңдерінен тануға 

болады. Ол ел басындағы ауыртпа шылықты, 

әділетсіздікті, болыс тардың парақорлығын, 

қатыгездігін бетіне баса отырып, халық пен 

ұлық арасындағы бітіспес қайшылықты, орыс 

әкімшілігі қыспағындағы елдің жүдеу тіршілігін 

терең талдай алды, сынап-шенеді. Сәт деген 

болыс қайта сайлауға түсерінде, Жам был айтқан 

өлеңде Сәт билеген заманды халықтың қайғылы 

дәуірі етіп суреттейді де «Осыны қайта сайлау 

керек пе, жоқ па» дегендей, елге ой сала сөй лейді:

Қайымады түйелер,

Қысырады биелер,

Қыста қырсыз жұт болдың.

Елге жүгіңді үйе бер,

Шығынмен де шаршаттың,

Енді қайтіп күй енер, –

дейді ол Сәт болысқа. 

«Шалтабайға» деген өлеңінде Абай суреттеген 

болыс тың мінез-құлқын танып, сайлау кезін-

дегі шабуылы мен билікке жеткеннен кейінгі 

салғырттығын сынайды. Бай, болыстардың 

адамдық мінез-құлқындағы ұсақтықты, 

қараулықты ақынның басқа да өлеңдерінен 

(«Қалиға», «Мәмбетке», «Есенәлі мешкейге», 

«Кәдірбайдың төбеті», т.б.) көруге болады. 

«Өстепкеде» желді күнгі қамыстай ұлық көрсе 

жапырылып, иіліп жатқандардың қы лығына 

намыстанып, ызаланады. Оларға ұқ сап бас 

шұлғымай, өлеңіне сыйынады. «Бас кеспек болса 

да, тіл кеспек жоқ», – Жамбылдың тағылымы мен 

принципі.

«Жамбыл Кеңес өкіметі тұсында жаңа 

бастықтарды мадақтап, соларға жағынды» 

деп ойлайды жұрт. Бұл – бекерлік. Ол жаңа 

бастықтарды іздеген адам емес. Қайта Жамбыл-

ды олардың өздері тауып алып, жаңа заманның 

тіршілігіне ара ластыруға құмарлық танытқан. 

«Сөзі өткір ақынның бірдемесіне ілігіп кетеміз 

бе?» деп қорыққан. Сөйтіп, жалпақтап, өлеңдерін 

бастырып, қасына әдеби хатшы деген атпен адам 

бөліп қойды. Хатшылар сауаты жоқ, кәрі адамға 

жаңалықтардан хабар беріп, қай тақырыпқа, 

нені жырлау керектігін айтып отырды. Жасыра-

тыны жоқ, Жамбылдың 30-жылдардағы көп теген 

№ 1 ( 2 0 1 6 )

81

шығармаларында осы қолдан ұйымдастырылған 

шаралардың ізі бар. Оның біраз өлеңдері белгілі 

бір жағдайға, науқанға үн қосу үшін әлеуметтік 

тапсыр ма ретінде жазылған. Соның өзінде қы ңыр 

ақынның олардың айтқандарына көн бей, қисайып, 

сөздерін тыңдамай қоятын мінезі де болған. 

«Екейдің қыңыр шалы» деп аталған ақынның 

«Жамбыл өлең айтпайды қисайған соң» деген 

өлеңі де бар.

Не нәрсені болса да, ақын көзімен бар-

лап, сурет күйінде танып үйренген Жамбыл 

елдің үлкен басшыларымен кез дескенде де осы 

байқампаздығынан танбаған. Мәскеуге барғанда, 

орден тап сырған кісіні «Теке сақалды» деп, басқа 

біреуін «Мұрты тікірейген» деп айтқаны жөнінде 

әңгімелер бар. Жағымпаз адам басшылар жөнінде 

сыртынан болса да, осындай сөз айта ма? Және ол 

заманның басшылары ондай сөзді естісе, кешіре 

де қоймайтын.

Қай заманның ақыны болса да, жай пенде-

лер сияқты өз дәуіріне тәуелді, соның туынды-

сы. Жамбыл шығармашылығы да – сондықтан 

ХХ ғасырдағы біздің қоғамдық дамуымыз бен 

шындығымыздың сәулесі. Жаңа заман орнап, 

кеңестік билік іс басына келген кезде Жамбыл – 

жетпістен асқан адам. Қарт, кедей, жоқшылықта 

өмір кешіп жүрген ақын көппен бірге жаңа өмірді 

қабылдады, жаңа өкіметке сенді, олардың теңдік, 

бостандық туралы айтқандарын шындыққа 

балады. Бір Жамбыл емес, бүкіл халықтың 

кедей тобы, ақындар да оған үмітпен қарады. 

Жамбылдың кеңес кезіндегі өлеңдері негізінен 

солай туған. Әдебиетте де, өмірде де ол кезде 

жақсылықты мадақтай насихаттау, кемшілікті 

көрмеу салт бо латын. «Социалистік реализм» 

деген шы ғармашылық әдісіміз де осыған үндеді. 

Сол көппен бірге Жамбыл да осы жолмен жүрді. 

Әдебиет, ақын атаулының бәрі социализмді 

мадақтады, оның көсемін ардақ тұтты. Бәрінің 

жырлаған тақырыбы ортақ болды. Ал солардың 

бәрінен де асыра, ретін тауып жырлаған 

Жамбылдың жазығы не? Ол да көппен бірге 

заманның, саясаттың құрбанына айналды.

Ауызша айтылып, табан астында шығарылатын 

халық әдебиетінің негізгі жанрлары Жамбыл 

шығармашылығында тұтастай бар. Ол – жыр-

шы, жырау, ақын. Ел өмірін, оның батырларын 

жырлаған жыршы да, заманның проблемаларын, 

қоғамдық ізденістер жайын толғаған жырау да, 

сонымен бірге кәдімгі қазақ өлеңін дамытып, өз 

тұсындағы өмір шындығын суреттеген ақын да 

– Жамбылдың өзі. Оның ұлылығы да осы жан-

жақтылығында.

Ол халық әдебиетін, өзінен бұрынғы ақындар 

шығармаларын, ауызша тара ған дастан-жырлар-

ды жатқа айтқан. М.Әуезовтің айтуы бойынша, 

шамамен миллион жол өлең білген. Өзі де: «Өлең 

тердім жасымнан», – дейді. Сол мил лионның 

ішінде қандай әдемілік, көркемдік үлгі жоқ 

дейсіз?! Соның бәрі кеудесінде сайрап тұрған 

өлеңді суырып салып, ауызша айту үстінде сол 

бейнелі тіркестер мен образдар түйдек-түйдегімен 

ескі түрінде емес, жаңарып, алып отырған 

объектісіне лайықталып, жасарып, құлпырып 

түскен. Сондықтан да оның тілі шұрайлы, ойы 

кең әрі терең, сөзі де, мазмұны да жар қын. 

М.Әуезов: «Жамбыл – ақыл-ойдың алғыры, өзгеге 

ұқсамайтын дара, оқшау бет-бейнесі мен аса зор 

құбылыс. Ол – әрі эпик ақын, әрі айтыс ақыны, әрі 

азаматтық әуеннің ақыны»,– деген.

Үлкен толғаныс пен ұзақ ойланудан туған 

жыр төгетін тұста ақынның бейнесі өзгеріп, 

құлпырып кететінін, бәйгеге қосылған жүйріктей 

еш нәрсеге бөгелмей, өлең сөзді лақылдатып 

лақтыра сөйлейтінін оның замандастары жақсы 

білген. Ол жөнінде талай естелік бар: «Жәкең 

домбыраны көп күйлеп отырмайды екен. Кәрі 

саусақтарымен қос ішекті бірер қағып жіберіп… 

толғай бастағанда-ақ көкірегінің шаңын жыр 

дауылымен сілкілегендей сергектей берді. Құп-қу 

бозғылт өңі көкке аунаған бурылдай қунақшып 

шыға келді. «Мана қырман басында көргенімде, 

жасы әбден жеткендіктен, қаусап қалған қартты 

бұ лайша жыр толғайды» деп ойлаған жоқ едім… 

«Бастаудан нәр алған қайнар бұлақ шапшып атып, 

шымырланып ағып өзенге айналып, алысқа сілтеп 

барады. Құлағым – сөзінде, көзім – өзінде: ұйып 

тыңдаймын. Толғап-толғап бір тастап, қайырып, 

сәл тыныстап қайыра сілтегенде, тозығы жеткен 

бөздей өңіне болар-болмас жұқа қызғылт пайда 

болып қалып отырды», – деп жазды естелігінде 

Дихан ақын. Жам  былдың талай жырына куә 

болған Мұхтар, Сәбит, Ғабиттердің естеліктері 

– өз алдына, Л.Соболев, Н.Тихонов, М.Бажан, 

М.Рыльский, П.Кузнецов сияқты туыс қан 

халықтар өкілдері де шын Жамбылды сон дай про-

цесс үстінде танығанын айтқан.

Сол Жамбылмен 1937 жылы Шота 

Руставелидің тойына бірге барған Мұха меджан 

Қаратаев та Жамбылдың сол той дағы жырын 

қатты таңырқап есіне алатын. Ол туралы сыншы 

жазды да. Одақтық жазушылардың Мәскеуде 

№ 1 ( 2 0 1 6 )

82

өткен бір съезінде Мұхамеджан Микола Бажанды 

көріп қалып: «Үлкен кісі ғой, сәлем берейік»,– 

деп мені ертіп барғаны есімде. Мұхамеджан 

өзін таныстырып, қазақ жазушысы екенін, 

Шота Руставелидің тойына Жамбылмен бірге 

барғанын, сонда кездескенін есіне алғанда, 

Микола Бажан таңырқап, Жамбылдың сол 

тойдағы жыры жөнінде әңгімелеп кетті. «Өмір 

бойы ұмытылмайтын оқиға болып еді»,– деді. 

Осындай таңырқау Н.Тихонов пен Л.Соболевтің 

жазғандарында да бар.

Жамбыл әзіл-қалжыңға шебер, бай қағыш, 

әркімді өлеңмен қағытып отыратын көңілді 

адам болған. Оның жырлары мен дастандарын-

да, жеке адамдарға арнаған өлеңдерінде осы 

ауызекі айтылатын қалжың сөздер жиі кездеседі. 

Ең бастысы – суырып салып айтылатын өлеңде 

желісі үзілмейтін, оны-мұны бөгетті аңдамай өте 

беретін ой мен сөз ағыл-тегіл еркін айтылады. 

Бұл – эпостық жыр дәстүрінің күшін, оның 

ақын шығармашылығындағы биік орнын да 

белгілейді.

Жамбылдың өлең-жырлары отан шылдығымен, 

елін, жерін мақтан тұтқан сезімінің байлығымен 

ерекше бағалы. Әсіресе, Қазан төңкерісінен 

кейінгі өз герістерді, жаңа қоғамның орнауын, 

табыстарын ол шаттана жырға қосты. Өзінің жаса-

руын елінің осы өзгерістерімен байланыстырды:

Жалғанды жалпағынан басып өтіп,

Жасарып, қайта туып алдым бекіп.

Қаусаған отыз тісім қайта шықты

Болғанда қызыл иек әлім кетіп, –

деген жолдарындағы образдар қандай керемет! 

Өзінің жасарған көңіл күйін қалай шебер сурет-

теген! Қаусаған отыз тістің қайта шығуы – осы 

жаңарған жастықтың көркем бейнесі сияқты.

Ұлы Отан соғысы кезінде Жамбыл Мәскеуді, 

Ленинградты, тағы басқа Отан шебін қорғауды 

қолдап, өлеңдер шығарды. Оның өлеңдері майдан 

газеттерінде жарияланды. Оларды оқыған сол-

даттар жастық жігермен соғысты. 1942 жылдың 

көктемінде майданнан келген бір хатта: «Жыр 

алыбы Жамбыл ата! Қазақ халқы мен орыс 

халқының ұлдары Дүйсекей Сейітов пен оның 

командирі Борис Сахаров фашизмді жоқ қылу 

үшін ерлікпен күресуде. Бізге қуатты жырыңызды 

жіберіңіз. Жырыңыз бізге көмек береді», – деп 

жазылған. 

№ 1 ( 2 0 1 6 )

83

Мұндай хаттар Воронеж майданының 

жауынгерлерінен, майдандағы қазақ 

жауынгерлерінен көп түскен. Ақынның ұлы 

Алғадай әкесіне хат жолдап, өз бөлімшесінің 

атына өлеңмен сәлем жолдауды өтінген. «Сіздің 

өлеңіңіздің бізге көп жәрдемі тиеді екен»,  – деп 

жаз ған. Осы хаттардың бәріне Жамбыл өлеңмен 

жауап қайтарған. Оларда қазақ поэзиясының 

эпостық кең тынысты дәстүрін дамыта отырып, 

ақын патриоттық сезімге толы патетикалық 

толғаулар, жырлар, өлеңдер тудырған.

Жамбыл мұрасы бай. Оның ерлікті жырлаған 

дастандары, айтыстары, қара сөз түріндегі баяндау 

әңгімелері, әзіл-қалжың өлеңдері, жеке адамдарға 

арнау лары оның шығармаларының жанрлық 

байлығын паш етеді. Олардың бәрі зерттеулер мен 

өмір баяндық еңбектерде кеңінен талданған.

Сақалым темір күрек борға малған,

Селеудей шашым селдір зорға қалған.

Аузыма ақ жабағы жапсырғандай,

Кәрілік немді қойды қорламаған?!

Құлпырған қызыл шырай түсімді алды,

Аузымды опырайтып тісімді алды.

Босатып буынымның шегелерін,

Сыпырып тұла бойдан күшімді алды.

Осы өлеңдегі бай образдылық Жам был дың 

барлық шығармашылығына тән. Ол образбен 

көріп, образбен түсінеді, та ниды. Шын ақындық 

талант осыдан-ақ көрінеді.

Жамбыл – таза ұлттық, қазақы құ былыс. Бірақ 

ол – ұлтшыл емес еді. «Оның бойында да, ісінде 

де біреуді жатырқау, шетке қағу» деген мінез 

болмаған. Өмір бойы халықтар туысқандығын 

жырлап өтті. Әсіресе, отызыншы жылдары 

және Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ жеріне 

қоныс аударып келген адамдарға, балаларға 

қайырымдылықпен қараған. Қ.Сатыбалдин 

естелігінде Жамбылдың Родо деген негр бала-

сымен кездесуі туралы әңгіме бар. Еңгезердей 

тұлғалы, еріндері екі елі, көмірдей қап-қара негр 

ақынға қатты әсер еткен. Жамбыл оны «Қара бала» 

деп атапты. Оған жан ашырлық шырай танытыпты.

– Көзін көрдің бе қара баланың? – Ботаның 

көзіндей. Қайғы басқан адамның көзі дәйім осын-

дай болады. Ішқұса күйік жеген байғұс екен бұл, 

– деген. Оған өлең айттырып тыңдапты. Сонда 

«ботасы өлген інгеннің боздағаны сияқты, әні зар-

лы екен. Мына бишараның көрген күні күн емес 

шығар», – депті.

Жамбылдың ақындық мұрасы біраз зерттел-

ген. Оның шығармаларының бас па бетін көруіне 

кезінде С.Сейфуллин араласқан. М.Әуезов, 

С.Мұқанов бастаған қазақ ақын-жазушыларының 

көбі Жам был жайында мақалалар, естеліктер 

жазған. Арнайы зерттеулер де бар. 

Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Жам-

был туралы жаңа көзқарас қалыптастыру, оны 

«социализм мен Сталиннің жыршысы» де-

ген ұғымнан арашалап алу шаралары қолға 

алынды. Жамбылдың жаңа жинақтары, толық 

жинақ (4 том) шықты. Оларға С.Садырбаев, 

Б.Ыбырайым үлкен еңбек сіңірді. Зерттеу-

лер ішінде М.Жолдасбеков пен У.Қалижанов 

еңбектері аса бағалы. Бірақ мұнымен «шаруа 

бітті» деп қарауға болмас. Әлі де жалғасатын іс 

көп. Ауызша шығарылған ақын жырлары халық 

жадында сақталып, біртіндеп табылуы мүмкін. 

Оларды тауып, зерттеу, жариялау күн тәртібінен 

түспейді. Жамбыл жырлаған жырларды да тауып, 

шығармаларына қосып, оның негізгі халықтық 

нұсқадан айырмашылықтары болса, соны тауып 

тексеру де қажет. Б.Ыбырайым соңғы 4 томдыққа 

ақын жырлаған «Қыз Жібектің» қазақша, 

қырғызша нұсқаларын кіргізіпті. Оны құптауға 

болады.

Жамбылды бүгінгі жастар аз біледі. 

Кітаптарын оқымайды. Қазақтың қандай екенін, 

қандай халық болғанын, мәдени, рухани мұрасын 

түсініп, өзіңді байыту үшін алдымен Абай мен 

Жамбылды, содан кейін қалған әдебиет үлгілерін 

оқып-үйрену керек. Онсыз жастар қазақы мінез-

құлықты бойына сіңіре алмайды.

Ең соңында Жәкеңнің М.Әуезовке айтқан 

бір сөзіне көңіл аударғым келеді. «Асып тұрған 

ақылым жоқ, жер тесіп кеткендей шешендігім 

жоқ, біліп тұрған білімім жоқ, оқымаған кісімін. 

Әйтсе де байқаймын, халық көп біледі. Менің 

білімім – сол халықтың білгендері. Мен халықтың 

сөзін айттым»,– депті ол. Бұл – ұлылықтан туған 

кішіпейілділік емес пе? Ақынның:

Жамбыл – менің жай атым,

Халық – менің шын атым,

Жал-құйрығым, қанатым, –

деуі де осыдан болар.

Жамбылды «Жамбыл» еткен – ең алдымен, өз 

халқының мол рухани мұрасы. Оның бостандық, 

әділдік, теңдік жайлы ойлары да сол халық жыр-

ларынан ауысқан. Ақын мұрасының бағалылығы 

да, өлместігі де – сол халқына деген сүйіс-

пеншілігінен, оған деген өлмес махаббатынан.

 

№ 1 ( 2 0 1 6 )

84

жүктеу/скачать 8,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: