Казахский национальный


ЛИНГВИСТИКА МЕТАТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ҮҒЫМДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ



Pdf көрінісі
бет12/45
Дата04.02.2017
өлшемі3,69 Mb.
#3385
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45

 
ЛИНГВИСТИКА МЕТАТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ҮҒЫМДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
 
 
Метатіл  (грек.  meta – арқылы,  кейін) – 
«екінші  қатардағы»  тіл,  метатілге  табиғи 
адамзат тілі “тіл-нысан”, яғни тілдік зерттеу пəні 
болып  саналады.  Метатіл  термині  бастапқыда 
математика  мен  логикада  формаланған  тіл 
мағынасында  пайда  болды,  оның  көмегімен 
сəйкес  пəндік    теорияның  қасиеттері  зерттелді. 
Метатіл  металингвистиканың («екінші  қатар- 
дағы»  тіл  туралы  ғылым) «зерттеу  пəні  болып 
табылады» [1, 297].  
Метатілдің лингвистикалық мəртебесі, оның 
табиғи  тіл  түрлерінің  функционалды  жүйе- 
сіндегі орны мен маңызы жөнінде айтпас бұрын 
ғылыми  білімнің  осы  саласында  қабылданған 
терминология  туралы  бірер  сөз  айту  қажет. 
Металингвистиканың 
өзіне 
жəне 
метатіл 
теориясына  қатысты  негізгі  ұғымдар  арасында 
толық  терминологиялық  бірлік  байқалмайды. 
Мысалы,  тіл-нысанды  атайтын  ұзақ  синонимдік 
терминологиялық  қатар  бар  жəне  ол  мынадай 
терминологиялық  бірліктермен  беріледі:  тіл-
нысан, нысанды тіл, заттық тіл, суреттейтін тіл, 
талдайтын тіл, нақты тіл, жалпы тіл, табиғи тіл. 
Осы қатармен салыстыруға болатын немесе оған 
қарама-қарсы  қоятын,  тілдің  басқаша  бағдар- 
ланған, ерекше түрі есебіндегі метатілді атайтын 
терминология  мынадай  терминдермен  берілген: 
метатіл, бейнелеу тілі, формалды тіл, түрленген 
тіл,  функциялы  тіл,  жасанды  тіл,  нышанды  тіл, 
кодты тіл, көмекші тіл. 
Лингвистиканың,  басқа  кез  келген  ғылыми 
пəн  сияқты,  өзінің  дамуының  белгілі  бір 
кезеңінде  метатілге  мұқтаж  болуының  себебі, 
өзінің  эволюция  барысында  оның  жинақтаған 
ғылыми  білімі  кемелденудің  белгілі  бір  саты- 
сына жеткенде белгілік жүйені, өзін-өзі сипаттау 
тілін іздейді. 
Қазіргі  тіл  білімінде  метатіл  «екінші  қатар- 
дағы»  тіл,  яғни  «тіл-нысан  жөнінде  айтатын, 
басқа  тілдің  мазмұны  мен  мазмұндауы  оның 
объектісі  болып  табылатын  тіл»  есебінде  тү- 
сіндіріледі [2, 232]. 
Бірақ  терминжүйе  жəне  метатіл  түсініктері 
тепе-тең  емес.  Тіл  туралы  ғылымның  ішіндегі 
қандай  да  бір  лингвистикалық  теория  немесе 
бағыттың  метатілі (n-метатіл  немесе  мета- 
диалект)  репрезентация  процесі  кезінде  пайда- 
ланатын  негізгі  құралы  болып  терминология 
табылады  жəне  ол  осы  берілген  теория  немесе 
бағыт  аумағында  құралады.  Онымен  қатар, n- 
 
 
метатіл  құрылымын  жасаушы  номинативті 
кластар үштігіне мыналар кіреді: жалпығылыми 
лексика  жəне  ол  ғылымның  əр  түрлі  сала- 
ларында  олардың  кəсіби  бағдарына  қатыссыз 
пайдаланылатын  жалпы  лексикалық  пласт 
болып  табылады;  номенклатуралық  белгілер 
(номендер) (нақты тілдік нысандарды атау үшін 
қолданылатын арнаулы атаулар), олар қандай да 
бір  жалпы  тілде  тіркелетін  жəне  берілген 
лингвистикалық  теория  ішінде  оқытылатын 
тілдік  құбылыстармен  жəне  фактілермен  бай- 
ланысты байқатады. 
Тіл  білімінің  метатілі,  негізінде,  əр  түрлі 
лингвистикалардың  метатілдерінің  жиынтығы 
болып  табылады.  Тіл  біліміндегі  заңдылықтар 
толқынында  пайда  болған  жəне  бүгін  пайда 
болып  жатқан  лингвистикалық  бағыттардың 
санын беру айтарлықтай қиын. Бұл көлемді тізім 
ішінде  интерлингвистика,  антропологиялық 
лингвистика,  генеративтік  лингвистика,  когни- 
тивтік  лингвистика,  компьютерлік  (есептеуші, 
машиналық,  инженерлік)  лингвистика,  нейро- 
лингвистика,  психолингвистика,  прагмалин- 
гвистика,  мəтін  лингвистикасы,  əлеуметтік 
лингвистика, этнолингвистика жəне т.б. бар. 
Осылардың  əрқайсысының  ішінде  көпте- 
ген  жолдары  бар,  сондықтан  да,  мысалы,  мə- 
тін  лингвистикалары,  прагмалингвистикалар, 
психолингвистикалар  жəне  тағы  басқа  біртұтас 
қатарлар  жөнінде  айтуға  тура  келеді.  Жол- 
дардың  жəне  көзғарастардың  əртүрлілігі  лин- 
гвистикадағы əр бағыттың ішінде өз метатілінің 
құрылуына міндетті түрде əкеліп соғады. 
Тіл  білімінің  метатілі  көбінде  тіл-нысан 
секілді  сол  бірліктердің  негізінде  құрылады, 
яғни  онымен  бірегей  (ұқсас)  арақатынаста,  тіл-
нысанмен  сəйкес  болып  табылады  (дегенмен 
метатілдің  формалану  жағдайы  да  белгілі, 
мысалы, “семантикалық метатіл”). Табиғи тілдің 
сипаттау  тілі  болатын  метатіл  сонымен  қатар 
тілдің  табиғи  бөлігі  болып  саналады.  Тіл  білімі 
мен  тіл-нысан  метатілінің  материалдық  таби- 
ғатының  бірлігі  олардың  сəйкесетіндігін  көр- 
сетпейді.  Қандай  да  бір  табиғи  тілді  тарихи-
генетикалық  немесе  құрылымды-жүйелік  тұр- 
ғыдан  зерттеу  тіл  туралы  ғылымның  пəнін 
құрайды,  ал  метатілдік  жүйенің – терминдер 
(ұғымдар  мен  атаулар)  жинағын  құрастыру 
тілдік  зерттеулердің  соңғы  кезеңі  болып 
табылады. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
84 
Тіл  білімінің  метатілі  күрделі  құбылыс, 
оның  негізінде,  бір  жағынан,  терминдер 
арасындағы  жүйелі  қатынастар  жатса,  екінші 
жағынан,  жалпы  ғылыми  лексика,  яғни  тілдік 
зерттеулердің  əр  түрлі  қырларын  сипаттауда 
қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері  жатыр. 
Метатіл ғылыми қатынас құралы ретінде сəйкес 
метасөйлеуде  қолданылады,  яғни  қандай  да  бір 
тіл-нысан  қасиеттерін  зерттеушілердің,  ғалым- 
дардың қарым-қатынасында жүзеге асырылатын 
сөйлеу  түрінде  болады.  Метатіл  мен  мета- 
сөйлеудің  өзара  əрекеті  лексикографиялық  құ- 
ралдар  құрастыру  принциптерінде  көрініс 
табады,  қандай  да  бір  терминнің  қолданылуын 
көрсететін  метасөйлеу  үзінділері  сөздік  мақа- 
лаларына енгізіледі. Мысалы, «мағына» термині 
метасөйлеудегі  оның  жүзеге  асырылуын  бей- 
нелейтін  бірқатар  сөз  тіркестерімен  сипатта- 
лады: «тілдік  мағына», «ауыспалылық  мағы- 
насы», «сөз мағынасы» жəне т.б. 
Терминнің  мазмұны  белгілі  бір  метатілдік 
жүйе  бірлігі  ретінде  сөйлеуде  нақты  қол- 
данылуымен толық ашыла түспек. Мысалы, «сөз 
тіркесі»  деген  терминді  алсақ  (мүшеленген 
бірегей  ұғымды  білдіретін  екі  немесе  одан  да 
көп атаулы сөздердің бірігуі), «сөз тіркестерінің 
лексика-фразеологиялық  белгілері», «сөз  тір- 
кестерінің 
социолингвистикалық 
айқынды- 
лығы», «сөз  тіркестерінің  тұжырымдамалық 
толыққандылығы» секілді метасөйлеу тіркестері 
сөз 
тіркестерін 
берілген 
грамматикалық 
құрылым  ретінде  ғана  емес,  сондай-ақ  лин- 
гвистикалық  жəне  экстралингвистикалық  фак- 
торлардың өзара əрекеті көрініс табатын күрделі 
құбылыс ретінде зерттеу қажеттілігін көрсетеді.  
Метатілді  зерттеуде  жекелеген  ғылыми 
бағыттар  арасындағы  гносеологиялық  қондыр- 
ғыларда  айырмашылықтар  айқын  көрінеді. 
Сондықтан мағынасы жағынан жақын сөздердің 
өзі  де  берілген  дүниетанымның  жалпы  жүйе- 
сінде  олардың  мəнін  түсінуден  тəуелсіз 
қолданыла алмайды. 
Тіл  білімінде  сəйкес  метатілде  бекітілген 
ұғымдар  жүйесінің  белгілі  бір  əдіснамалық 
бағдары  болады,  яғни  əдіснамалық  тұрғыдан 
айқындалған  болып  шығады.  Ғылыми  дефи- 
ницияны  қарастыруда  аталмыш  зерттеу  бағы- 
тының философиялық (əдіснамалық) негіздеріне 
сəйкес  əр  түрлі  түсінілетін  сол  бір  терминнің 
айтылуында 
айырмашылықтар 
анықталуы 
мүмкін.  Мүмкін,  фонема – «сөздер  мен  мор- 
фемалардың  дыбыстық  қабықшасын  ажыратуға 
қабілетті  дыбыстық  тілді  білдіру  жүйесінің 
қысқаша  бірлігі», (мəскеу  фонологиялық  мек- 
тебі); «дифференциялық  белгілердің  бумасы» 
(прага  фонологиялық  мектебі); «дыбыстар 
семьясы» (ағылшын  фонетикалық  дəстүрі); 
«функциялар желісінің  қиылысу нүктесі» (глос- 
сематика) жəне т.б. 
Тіл  білімінде  берілген  ғылыми  саланың 
əдеттегі  нысандар  мен  арнайы  ұғымдарды 
білдіру  үшін  қолданылатын  сөздер  мен  сөз 
тіркестерінің 
жиынтығы 
лингвистикалық 
терминология  деп  аталады.  Лингвистикалық 
терминология – лингвистика  метатілінің  ажы- 
рамас  жəне  негізгі  бөлігі.  Лингвистиканың 
негізгі  ерекшелігі  метатіл  мен  нысана  тілдің 
сəйкесуі  болып  табылады.  Лингвистикалық 
терминология  аумағында  нақты  тілдік  жүйе 
элементтерінің  атауы – лингвистикалық  номен- 
клатура жатыр. Мысалы, жұрнақ – бұл термин, 
кішірейту  жұрнағы – бұл  да  термин,  ал  орыс 
тілінің  –ушк-  кішірейту  жұрнағы – бұл  номен. 
Номендердің  саны  барлық  тілдерде  өте  көп. 
Лингвистика  метатілінде  терминдер  мен  но- 
мендердің  арасындағы  шекара  шартты  болады. 
Лингвистикалық  терминологияның  сыртында 
этнонимдерге  үйлесетін  тілдер  мен  диа- 
лектілердің  атауы – лингвонимдер  жатыр.  Олар 
терминдер  секілді  лингвистика  метатілі  ретінде 
қарастырыла  отырып,  функциялары  бойынша 
жалқы есімдерге жақын келеді.   
Метатіл  (сипаттау  тілі)  өзін  сипаттайтын 
тілден  (тіл-нысаннан)  айыруға  мүмкіндік  бере- 
тін  ерекше  онтологиялық  сипаттамалар  қата- 
рына ие, нақты айтқанда: жүйелік, құрылымның 
тұлғалылығы  (формалылығы),  жасандылық, 
құрылым  элементтерінің  бір  маңыздылығы, 
функционалдық  бағытты  шектілігі,  эталондық, 
абстрактылық,  əмбебабтық  жəне  жеткіліктілік, 
ашықтылық,  детерминділік,  көптүрлілік  (өзгер- 
мелілік), сабақтастық, біркелкілілік  (конвенцио- 
налдық), əлеуметтік ұлттық бағыт-бағдарлылық, 
психологиялық,  графика  құралдарымен  белгі- 
ленгендік  (тіркелгендік).  Лингвистика  метатілі- 
нің  аталған  ерекшеліктері  өз  ретінде  эталон 
құрайды,  олармен  қандай  да  бір  нақты  сала 
немесе  тіл  білімі  бағыты  терминжүйелерінің 
белгілерін  салыстыруға  болады.  Осы  термин- 
жүйелердің қалыптасу деңгейі оларда жоғарыда 
келтірілген  метатіл  белгілерінің  қалай  жүзеге 
асуымен анықталады. 
Осы  проблема  бойынша  лингвистикалық 
əдибиетті  талдау  табиғи  тілді  сипаттауға  ар- 
налған құрал есебіндегі лингвистика  метатілінің 
төмендегі  өзіндік  ерекшеліктерін  айқындауға 
мүмкіндік береді. 
Метатілдің  жүйелігі.  Метатіл  тəуелсіз 
құрылым  есебінде  қарастырылады,  оның  эле- 
менттері  де  тəуелсіз,  бірақ  бір  бірімен  бай- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
85
ланысты.  Метатіл  элементтері  реттілігімен  əрі 
біріккендігімен  сипатталады  жəне  бірыңғай 
концептуалды  тұтас  болып  табылады.  Шын 
мəнінде,  метатіл  терминдер  жүйесі  есебінде 
тұрғызылады,  оның  үстіне  осы  жүйе  қатаң 
болған  сайын  сол  жүйені  қолданатын  пəн  де 
соғұрлым  ғылыми  болады.  Метатілдің  осы 
ерекшелігінен  сипаттау  тіліндегі  ұғымдар 
жүйесінің  бірлігіне  қойылатын  талап  туын- 
дайды. 
Метатіл  құрылымының  тұлғалылығы  кон- 
венционалды,  жасанды  таңбалық  жүйе  есебінде 
түсініледі  жəне  оның  көмегімен  қоршаған 
болмыс  феномендері  түсіндіріледі [3, 51-52; 4, 
297]. В.Н.Ярцева тілдің тұлғалануының екі түрлі 
сипатын  белгілеп  кетеді: «бір  жағынан,  бұл – 
формалды  жəне  сондықтан  шарасыз  қарапайым 
(нақтыланбаған)  сызба  тіліне  жатқызу,  екінші 
жағынан – тілді оның кез-келген деңгейінде бір 
мағыналы  сипаттап  беретін  қарапайым  (күрделі 
емес) символдар (операторлар)  мен рəсімдердің 
кейбір  минимумын  құру  мақсатында  сөз  тұл- 
ғасы,  сөзтіркес  тұлғасы,  сөйлем  түрі  сияқты 
лингвистикалық  ұғымдарды  жинақтап  қоры- 
тыңдылаудан  туындайтын  абстракцияларды 
пайдалану» [5, 196]. 
Метатілдің жасандылығы логикалық-мате- 
матикалық  моделдерге    негізделетін  таңбалық 
жүйелер белгілері есебінде қарастырылады жəне 
салыстырмалы  категория  болып  саналады, 
себебі  метатілдің  қарама-қайшылыққа  келмеуге 
жəне  ішкі  жетілгендікке  ұмтылуынан  көрінеді. 
Бұл,  əдетте  барлық  ақпараттық  жүйелерге, 
соның  ішінде  табиғи  тілдің  базасында  немесе 
оны есепке алған жүйелерге тəн. 
Метатіл  құрылымы  элементтерінің  бір 
маңыздылығы  құрылымдағы  берілген  эле- 
менттің  орнымен  анықталатын  дəл,  қандай  да 
бір  жеке  нақты  тілдік  құбылысқа  қосылатын 
анықтама  немесе  сипаттама («мағынасы»)  беру 
қажеттілігімен ескертіледі. 
Метатілдің  шекті  функционалды  бағыт- 
тылығы,  себебі  метатіл  белгілі  əрі  шектеулі 
мақсаттарды  орындауға  бейімделген  жəне 
«нақты» тілдердің іске асыратын жан-жақты əрі 
аса  (төтенше)  жауапты  функцияларын  орындай 
алмайды. 
Метатілдің  эталондығы,  талдаудың  сол 
немесе  онан  басқа  түрінің  мақсаттары  үшін 
арнайы  жасалған  «белгілер  жəне  ережелер 
жүйесінің»  өте  жақсы  сипатымен  білінеді.  Бұл 
ерекшелік,  шынында,  салыстырмалы  сипатта 
болады,  себебі  идеалдылық  (өте  жақсылық) 
нышан  ретінде  адамның  өзіне  белгілі  ұғымдар 
жүйесіне  сүйене  отырып  жасаған  бір  де  бір 
металдік құрылымына тəн емес. 
Абстрактылық,  жалпы  метатілдің  өзіне, 
сонымен  қатар,  оның  құрылымының  жеке 
элементтеріне  қатысты.  Лингвистика  метатіл- 
деріне  қандай  да  бір  ғылымның  метатілін 
құрайтын  терминологияға  сияқты  абстракты- 
лықтың  жоғары  дəрежесі  тəн.  Лингвистикалық 
терминологияның  абстрактылығы  терминжүйе 
бірліктерін  идеалдауға  негізделеді,  себебі 
олардың  мағынасының  денотативтік  қабаты 
практика  жүзінде  бос  жəне  адам  санасында 
нақты бейнелермен өзара қатынаста жоқ.  
Метатілдің  əмбебаптығы  жəне  жеткілік- 
тілігі,  өзі  негізінен  қолданыс  табатын  лин- 
гвистикалық  бағыт  шеңберіңде  қаралады. 
Метатілдің  бұл  қасиеті  оның  жетілгендігінің  ең 
үлкен  дəрежесімен, «икемділігінің  жеткілікті- 
лігімен  жəне  айту  құралдарының  əртүрлілі- 
гімен»  айқындалады.  Бұл  берілген  уақыт 
аралығында  тіл  білімінің  сəйкес  бөлімінде  оған 
сипатталу  тілі  есебінде  қойылатын  талаптарды 
қанағаттандыру үшін қажет.  
Метатілдің  ашықтылығы.  Шын  мəнісінде 
метатілдің  өзі  ұғымдардың  ашық  жүйесі  болып 
табылады,  себебі,  табиғи  тіл  есебінде  өзі 
бейнелейтін  ақиқаттық  элементтермен  тығыз 
байланыстың арқасында элементтердің «жабық» 
жүйесіне  жатқызуға  келмейді,  оның  сипаттау 
тілін  де  бірліктердің  тек  жабық  (немесе  толық 
формаландырылған)  қатары  есебінде  көрсету 
мүмкін емес. 
Метатілдің  детерминдігі,  ол  ғылыми  тал- 
дау  объектісі  бола  алатын  табиғи  тілдің  кез 
келген  феномені  қандай  да  бір  түрде  сипат- 
талуға  (сол  метатілдің  терминдерімен)  тиісті 
екендігімен  көрінеді.  Сипатталғаннан  соң  тіл-
нысанның құбылыстары онтологиялық дəрежеге 
ие  болады  жəне  осы  жағынан  алғанда  өзінен 
басқа затпен салыстыруға болмайды. 
Метатілдің көптүрлілігі (өзгермелілігі) мы- 
наған  негізделеді:  метатіл,  өз  мəнінде,  тіл-
нысанның  сол  берілген  немесе  басқа  құбы- 
лыстарын бекітуге бағытталған ережелер жиын- 
тығының  бірі  бола  отырып,  қолданушылар 
тарапынан  үнемі  ережелердің  өзін  оңтайлан- 
дыруға  талпыныс  жасалып  отырады.  Метатілді 
оңтайландыру  əрдайым  болып  отырады,  себебі 
табиғи  тіл  туралы  көзқарас,  ой-пікірлер  үнемі 
өзгеруде,  ал  ол  ғылыми  сөз  қолдануға  əсерін 
тигізіп отырады. 
Метатілдің  сабақтастығы  (біркелкілігі, 
конвенционалдығы)  біртұтас  терминологияға 
сүйене  отырып,  нақты  тілдік  құбылысты  сипат- 
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
86 
тау  кезінде  жасалатын  лингвистикалық  амалдар 
ретінің  негізі  есебінде  қабылданады  жəне  ол 
терминология сол немесе басқа лингвистикалық 
бағыттың, лингвистикалық мектептің жəне тағы 
басқалар  аумағында  бұрынғы  еңбектерде  пай- 
даланылады. 
Метатілдің  əлеуметтік-ұлттық  бағыт-
бағдарлылығы. Метатілдің осы белгісі жоғарыда 
сипатталған  сабақтастық  немесе  конвенцио- 
налдық  сияқты  ерекшеліктерімен  тікелей  бай- 
ланысты  жəне  код  алмастыруға  немесе  код 
арқылы  алмастыруға (code-switching) негіз- 
деледі.  Ол  теория  бойынша  «индивид»  код- 
тардың біршама жиынтығына (репертуарына) ие 
есебінде  сипатталуы  мүмкін  жəне  сол  код- 
тардың  əрқайсысы  салалар  жиынтығы  кон- 
текстінде  рольдік  қатынастардың  жиынтығына 
сəйкес  болады.  Кодтық    алмастыру  бір  лин- 
гвистикалық  мектеп  немесе  бағыт  аясында 
лингвистердің  əр  түрлі  метадиалектілерді  қол- 
дануы  арқылы,  сонымен  қатар  əртүрлі  отандық 
жəне    –  кеңінен  алғанда – ұлттық  лингвисти- 
калық  мектептер  өкілдерінің  өзара  қатынасуы 
арқылы жүзеге асырылады. 
Метатілдің  психологиялылығы  метатіл  ға- 
лымның  жеке  өзінің  дүниетанымымен,  оның 
айналасындағы  болмыс  жөніндегі  оның  өзінің 
түсініктер  жүйесін,  оның  методологиялық  ұс- 
танымын  бейнелеп  көрсететіндігіне  негізделеді.  
 
 
 
 
 
Себебі қандай болса да метатілдік белгілеулерді 
(терминдерді) таңдап алу сəйкес методологияны 
көрсетеді. 
Графика  құралдарымен  белгіленгендік  (тір- 
келгендік).  Тілдің  ерекше  түрі  есебіндегі  кез-
келген  метатілдің  терминологиясы  жазбаша 
түрде бекітілуі тиіс. Жазбаша көрсетудің бірінші 
түрі  ғылыми-теориялық  лингвистикалық  жұ- 
мыстардағы,  екіншісі – лексикографиялық  əде- 
биеттер  мен  оқулықтардағы  метатілдердің  тір- 
келгендігін шамалайды.  
__________________ 
1.  Гвишиани  Н.Б.  Метаязык // Лингвистический 
энциклопедический  словарь. – М.:  Советская  энцикло- 
педия, 1990.    
2.  Ахманова  О.С.  Словарь  лингвистических  тер- 
минов. 2-е изд., стереотип. – М.: Эдиториал УРСС, 2004. 
3.   Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию. 
– М.: Изд-во МГУ, 1962.   
4.  Гвишиани  Н.Б.  К  вопросу  о  метаязыке  лин- 
гвистики // Вопросы языкознания. – М., 1983. – № 2.  
5.  Ярцева  В.Н.  Научно-техническая  революция  и 
развитие  языка // Научно-техническая  революция  и  функ- 
ционирование языков мира. – М.: Наука, 1977. 
* * * 
Статья посвящена анализу метаязыка лингвистики как 
языка  «второго  порядка»,  объектом  которого  является 
содержание и выражение другого языка. 
* * * 
The article defines the notion of the meta-language and 
analyzes the meta-language of linguistics as a «second-order» 
language, i.e. the language having the content and expression of 
another language as its object.   
 
 
 
 
А. Х. Азаматова 
 
К ВОПРОСУ О ТИПАХ АНТОНИМИЧЕСКИХ ОППОЗИЦИЙ  
В ТЕРМИНОЛОГИИ 
 
 
Говоря  об  антонимической  противополож- 
ности  терминов,  ученые  берут  за  основу  логии- 
ческую противопоставленность научных понятий 
и считают, что в самой природе научных понятий 
содержатся  предпосылки  для  создания  анто- 
нимических  оппозиций.  В  частности,  В.П.Дани- 
ленко цитирует А.М.Деборина, полагающего, что 
«понятия  рождаются  парами»,  и  Кеннета  Форда, 
утверждающего,  что  «в  природе  у  каждой 
частицы есть своя античастица» [1, 79-80].  
Таким образом, с одной стороны, специфика 
антонимии  делает  возможным  распространение 
этого явления и на сферу терминологии, с другой 
стороны,  явление  антонимии  в  терминологии 
вызвано самой природой научных знаний. Наука,  
 
 
как  отражение  определенной  экстралингвисти- 
ческой  реальности,  оперирует  противополож- 
ными понятиями.  
Кроме  того,  предрасположенность  термино- 
логии  к  выражению  антонимических  отношений 
согласуется  с  некоторыми  свойственными  ей 
особенностями  языкового  плана.  В  силу  требо- 
ваний,  предъявляемых  к  единицам  термино- 
системы,  они  должны  обладать  неизменным  и 
ясно осознаваемым вне контекста значением, что 
является  также  благоприятным  условием  для 
проявления  антонимии  в  терминологии.  Лиин- 
гвистическая  терминология,  формирующая  стер- 
жень метаязыка лингвистики, представляет собой 
четко  структурированный  единый  термино- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
87
логический  пласт,  обладающий  выраженными 
системными признаками.  
Терминология  как  подсистема  общелите- 
ратурного  языка  испытывает  на  себе  влияние 
всех  его  лексико-семантических  процессов: 
полисемии, омонимии, антонимии и синонимии, 
проявления  которых,  однако,  обладают  опре- 
деленной спецификой.  
В лингвистической науке и ее терминологии 
использование  бинарного  принципа  описания 
языковых  явлений  ведет  к  образованию  анто- 
нимических  пар  терминов,  а  также  корреля- 
тивных  терминов,  выражающих  дополняющие 
друг друга понятия, входящие в одну категорию 
или составляющие одно целое [2, 22-23].  
По  поводу  терминологической  антонимии 
разные  авторы  высказывают  прямо  противо- 
положные  мнения.  В.Н.  Толикина  пишет,  что 
«…между  терминами  в  терминологической 
системе  понятийные  отношения  преобладают 
над  всеми  другими. <…> Связи  специфически 
языковые  (синонимические,  омонимические, 
антонимические) в терминологических системах 
предельно  ограничены,  словообразовательные 
относительно  узки» [3, 24]. Нам  больше  им- 
понирует  точка  зрения  В.П.  Даниленко: «Лек- 
сике  языка  науки  антонимия  свойственна  не 
менее, а скорее более, чем общелитературной. И 
для  этого  есть  свои  причины,  кроящиеся  в 
природе  научных  понятий» [1, 2]. Л.А.Новиков 
отмечает,  что  «в  основе  антонимии  лежат 
некоторые общие причины, кроющиеся в самом 
характере  человеческого  мышления» [4, 12]. 
И.С.  Куликова,  Д.В.  Салмина  утверждают: 
«Человеческое  мышление – а  научное,  пре- 
дельно  абстрактное,  в  особенности – дихото- 
мично,  т.е. «понятия  рождаются  парами»,  а 
существенные  свойства  явления,  предмета 
скрывают  диалектические  противоположности, 
которые и обнаруживаются наукой» [5, 2]. 
Необходимо  признать,  что  выражение 
антонимических  отношений однокорневых  слов 
словообразовательными  средствами  (при  по- 
мощи  префиксов  не-,  без-  и  др.)  занимает  в 
языке  значительное  место  и  наравне  с  про- 
тивопоставлением  значений  разнокоренных 
слов  должно  быть  отнесено  к  явлению  анто- 
нимии.  При  этом,  однако,  логическую  основу 
антонимии  образуют  именно  противоположные 
понятия, которые в отличие от противоречащих 
понятий  (белый-небелый),  отрицающих  друг 
друга,  характеризуются  своим  положительным 
содержанием.  Такие  понятия  будут  противо- 
положны,  если  их  значения  находятся  на 
крайних  точках  противопоставления,  то  есть 
между ними существует максимальное различие 
в  пределах,  которые  установлены  родовым 
понятием.  Однако,  следует  заметить,  что  не  во 
всех  антонимических  парах  достигается  макси- 
мальная  поляризация  значений  составляющих 
их  слов.  Так,  звонкий  и  глухой  согласный – это 
не  крайние  точки  на  шкале  признаков:  на  этом 
основании  противопоставлять  надо  было  бы 
сонорные – глухие.  Однако  в  терминологии 
классификационные  оппозиции  обычно  много- 
ступенчаты,  как  в  данном  случае:  сонорные – 
шумные → звонкие – глухие
Для  науки  наличие  противоположных  по- 
нятий – внутреннее  необходимое  явление, 
отражающее диалектику развития окружающего 
мира.  И  совершенно  естественно,  что  свойст- 
венная  науке  противоположность  понятий 
представлена  в  ее  языке  явлением  антонимии 
научных терминов. Н.З. Котелова убеждена, что 
терминологических  антонимов  в  языке  не 
меньше,  чем  антонимов-нетерминов [6, 122]. В 
терминологической  антонимии  проявляется 
один  из  аспектов  связи  и  взаимного  влияния 
терминологии и общелитературной лексики. 
Равно  как  и  в  общелитературной  лексике, 
где соотносительная противоположность языко- 
вых  единиц  является  важным  проявлением 
системных  отношений,  в  терминологии  также 
широко  известна  противоположность,  когда 
понятия  и  выражающие  их  термины  заложены 
парами:  один  из  терминов  всегда  вызывает 
представление  о  другом.  В  лингвистической 
науке  и  ее  терминологии  использование  би- 
нарного  принципа  описания  языковых  явлений 
ведет  к  образованию  антонимических  пар 
терминов,  а  также  коррелятивных  терминов, 
выражающих дополняющие друг друга понятия, 
входящие  в  одну  категорию  или  составляющие 
одно  целое.  Например,  агглютинация - фузия, 
адгерентная  экспрессивность – ингерентная 
экспрессивность,  активный – пассивный, 
бирема – монорема, внешняя речь – внутренняя 
речь,  малый  синтаксис – большой  синтаксис, 
множественное  число – единственное  число, 
моносемия – полисемия,  переходный  глагол – 
непереходный глагол, препозиция – постпозиция, 
простое  предложение – сложное  предложение, 
устный – письменный, энклитика – проклитика 
и др. 
Антонимия  терминологии,  в  отличие  от 
общеязыковой  антонимии, позиционно  не  обус- 
ловлена,  поэтому  в  лингвистической  термино- 
логии мы имеем дела только с одноаспектными 
антонимами.  Однако  очень  часто  антоними- 
ческие  отношения  лингвистических  терминов 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
88 
основываются  на  общеязыковых  отношениях 
антонимии  и  поддерживаются  ими.  К  таким 
случаям  можно  отнести  следующие  антоними- 
ческие  пары  лингвотерминов:  абсолютное 
время – относительное  время,  аналитические 
языки – синтетические  языки,  восходящий – 
нисходящий,  краткий) – полный,  легкая  база – 
тяжелая  база,  отмирающие  явления – 
развивающиеся  явления,  полная  ассимиляция – 
частичная  ассимиляция,  полное  письмо – 
неполное  письмо  и  др.  В  отличие  от  указанных 
пар  можно  привести  примеры  антонимов, 
находящихся  в  ведении  исключительно  лин- 
гвистической  терминологии,  например:  гипер- 
бола – мейозис, маюскулы – минускулы, энергейя 
– эргон и т.д.  
В  антонимические  отношения  вступают 
однословные  лингвистические  термины  и 
термины-словосочетания, 
причем 
группа 
последних  более  многочисленна.  Однословные 
антонимичные термины-существительные могут 
быть представлены заимствованными словами, а 
также 
отглагольными 
и 
отадъективными 
существительными,  и  обозначать  различные 
процессы  и  качества.  Явление  антонимии  не 
характерно  для  относительных  прилагательных, 
однако  антонимические  пары  могут  образо- 
вывать  отглагольные  прилагательные,  что 
признается  явлением  вторичным:  оно  бази- 
руется  на  противоположности  процессов  и 
действий,  которые  называют  производящие 
основы. 
Составные  лингвистические  термины-анто- 
нимы в большинстве своем представляют пары, 
образованные  сочетанием  существительного, 
обозначающего  процесс  или  явление,  и  опре- 
деляющего его прилагательного (ассоциативная 
грамматика – синтагматическая  грамматика, 
нулевой  артикль – положительный  артикль, 
вокализованный  согласный – невокализованный 
согласный,  отмирающие  явления – развиваю- 
щиеся  явления  и  др.).  Противопоставленные 
составные  термины  обычно  являются  двус- 
ловными  сочетаниями,  но  могут  иметь  и  более 
сложную  структуру  (самостоятельные  второ- 
степенные  члены  предложения – несамостоя- 
тельные  второстепенные  члены  предложения). 
В  составе  противопоставленных  терминов-
словосочетаний  качественные  прилагательные 
могут  переходить  в  разряд  относительных 
(легкая база – тяжелая база, простая основа – 
производная основа). 
В.П.  Даниленко  отмечает  наличие  в  языке 
науки  как  лексической,  так  и  словообразо- 
вательной антонимии [87, с.80].  
К  лексическому  типу  антонимов  относится 
большая часть противопоставленных лингвисти- 
ческих  терминов.  Антонимические  пары  такого 
типа  составляют  разнокоренные  однословные  и 
составные термины. 
Антонимические  пары  из  однословных 
терминов  составляют  разнокоренные  прилага- 
тельные и существительные с заимствованными 
и  исконными  основами,  выражающие  взаимно 
противоположные  понятия  (абсолютный – от- 
носительныйактивный – пассивныйвиртуаль- 
ный – актуализованный, внешний – внутренний, 
денотативный – коннотативный,  контактный 
– дистантный, членный – краткий, эмический – 
этический;  анализ – синтез,  дифференциация – 
интеграция,  конвергенция – дивергенция,  ок- 
ситон – периспомен,  отвердение – смягчение, 
парадигматика – синтагматика, тема – рема и 
т.д).  
Среди  антонимических  пар  лингвисти- 
ческих  терминов  встречаются  и  термины, 
выраженные  причастиями  (маркированный – 
необозначенный,  палатализованный – веляризо- 
ванный  и  др).  Однословному  термину-при- 
частию  в  антонимической  паре  может  быть 
противопоставлен  составной  термин  (редуци- 
рованный – гласный  полного  образования),  где 
термин-причастие  выступает  как  своего  рода 
лексическое сокращение. В этом случае, однако, 
причастие  употребляется  в  значении  сущест- 
вительного  и  поэтому  такие  пары  в  равной 
степени  могут  быть  отнесены  к  антонимии 
существительных. 
Термины-словосочетания,  объединенные  в 
антонимические  пары,  составляют  многочис- 
ленную  группу  лексических  антонимов.  Анто- 
нимические отношения в них возникают за счет 
противопоставления  признаков  и  свойств 
(выраженных  прилагательными)  лингвисти- 
ческих  явлений  и  процессов,  которые  в  составе 
терминов-словосочетаний  выражают  существи- 
тельные.  Например:  абсолютное  значение – 
относительное  значение,  агглютинирующие 
языки – флективные  языки,  аддитивные  мор- 
фемы – субтрактивные  морфемы,  внешняя 
лингвистика – внутренняя  лингвистика,  заим- 
ствованное  слово – исконное  слово,  линейный 
вид – точечный  вид,  напряженный  согласный – 
мягкий  согласный,  несовершенный  вид – 
аористический  вид,  опорный  звук – переходный 
звук, основной вид фонемы – вариация фонемы, 
прописная  буква – строчная  буква,  слабый 
согласный – сильный согласный и ряд других. 
Преимущественную  реализацию  антонимии 
среди  составных  лингвистических  терминов 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
89
можно  объяснить,  по-видимому,  тем,  что  такие 
термины, в отличие от односоставных, передают 
видовые,  более  конкретные,  значения  понятий, 
что  создает  более  благоприятные  условия  для 
противопоставления  терминов  по  одному 
существенному дифференциальному признаку. 
Словообразовательная  антонимия  менее 
распространена  в  рамках  лингвистической  тер- 
минологии,  хотя  количество  таких  антонимов 
само  по  себе  значительно.  Образуют  антони- 
мические  пары  указанного  типа  однокорневые 
противопоставленные термины – однословные и 
составные. У однокорневых терминологических 
антонимов  значение  противоположности  выра- 
жается  аффиксальными  морфемами – по  пре- 
имуществу префиксами. 
Антонимические отношения в однословных 
терминах-прилагательных  выражаются  с  по- 
мощью  русских  префиксов  (большей  частью 
префикса  не-  при  чередовании  беспрефиксного 
термина  и  термина  с  приставкой,  придающей 
ему  противоположное  значение)  и  греко-
латинских  префиксов,  используемых  только  в 
терминологии, а  также  с  помощью  чередования 
префикса  и  его  отсутствия  (инверсивный – 
неинверсивный,  открытый – скрытый,  пра- 
вильный – неправильный,  равносложный – 
неравносложный,  эвфонический – какофонии- 
ческий и др.). 
Ряд  терминов-существительных  образован 
от  разных  по  происхождению  основ  с  ис- 
пользованием  в  функции  формальных  средств 
выражения  отношений  антонимии  преиму- 
щественно  греко-латинских  префиксов  (часто 
полярного  значения) – а-,  дис-,  моно-,  поли-  и 
т.д.  Например:  ассимиляция – диссимиляция, 
диахрония – синхрония,  интенсионал – экстен- 
сионал,  монотонизм – политонизм,  паратаксис 
– гипотаксис, сонант – консонант, экзофазия – 
эндофазия и др.  
В  терминах-причастиях  антонимические 
отношения  выражены  чередованием  русских 
префиксов  противоположного  значения  или 
чередованием  префикса  не-  с  его  отсутствием. 
Например:  восходящий – нисходящий,  маркиро- 
ванный – немаркированный,  мотивированный – 
немотивированный, назализованный – неназали- 
зованный,  обозначенный – необозначенный  
и т. д. 
Как  и  при  лексической  антонимии,  у 
словообразовательных терминологических анто- 
нимов  наиболее  значительную  группу  состав- 
ляют  термины-словосочетания.  Формальные 
средства  выражения  противопоставления  в 
таких  антонимических  терминах  в  основном  те 
же,  что  и  в  однословных:  чередование  греко-
латинских  префиксов  с  полярным  значением  и 
чередование  русских  префиксов  не-,  без-  с  их 
отсутствием в компонентах-прилагательных или 
причастиях.  Например:  вокализованный  соглас- 
ный - невокализованный согласный, гоморганные 
звуки – гетерорганные  звуки,  монотоническое 
ударение – политоническое  ударение,  оксито- 
нический ритм – баритонический ритм, полное 
письмо – неполное  письмо,  предикативное 
определение – непредикативное  определение, 
предложное  словосочетание – беспредложное 
словосочетание,  прогрессивная  ассимиляция – 
регрессивная ассимиляция, производная основа – 
непроизводная основа, синтаксическое сложное 
слово – асинтаксическое  сложное  слово  и  мно- 
гие другие. 
Выражение  противопоставления  в  тер- 
минах-словосочетаниях  может  происходить  и 
путем  чередования  основ  с  противоположным 
значением  в  сложном  определяющем  компо- 
ненте,  например:  многократный  вид  –одно- 
кратный вид, сильноцентрализующее ударение – 
слабоцентрализующее  ударение,  причем  в  не- 
которых  их  них  при  этом  имеет  место 
лексическое сокращение путем опущения основ 
(парнопротивопоставленная фонема – непарная 
фонема). 
Таким  образом,  антонимия  терминов – 
явление,  внутренне  присущее  языку  науки  и 
терминологии  как  его  составной  части.  В 
лингвистической  терминологии  представлены 
одноаспектные  антонимы  лексического  и 
словообразовательного  типов:  в  разнокоренных 
антонимах  значение  противоположности  выра- 
жается  корнями  слов-терминов,  а  в  одно- 
корневых – главным  образом  префиксами.  В 
антонимические  отношения  вступают  термины, 
выраженные  всеми  тремя  частями  речи,  отме- 
ченными  для  лингвистической  терминологии. 
Среди 
антонимических 
пар 
значительное 
большинство  приходится  на  долю  разно- 
коренных  и  однокоренных  терминов-слово- 
сочетаний. 
______________ 
1.  Даниленко  В.П.  Русская  терминология.  Опыт 
лингвистического описания. – М., 1977. – 248 с. 
2.  Герд  А.С.  Научное  знание  и  система  языка // 
Вестник  Санк-Петербургского  ун-та.  Сер. 2. – 1993. – 
Вып.1, №2. – С. 30-34. 
3.  Толикина  Е.Н.  Некоторые  лингвистические 
проблемы изучения термина // Лингвистические проблемы 
научно-технической терминологии. – М.: Наука, 1970. 
4.  Новиков  Л.А.  Антонимия  в  русском  языке: (Тео- 
рия.  Семантический  анализ.  Классификация  антонимов),  
– Дис. … д-ра филол. наук. – М., 1974. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
90 
5.  Куликова  И.С.,  Салмина  Д.В.  Введение  в  мета- 
лингвистику  (системный,  лексикографический  аспекты 
лингвистической терминологии). – СПб: САГА, 2002.  
6.   Котелова Н.З. К вопросу о специфике термина // 
Лингвистические  проблемы  научно-технической  тер- 
минологии. – М.: Наука, 1970. 
* * * 
Мақала  лингвистикалық  терминдер  семантикасының  
 
 
 
 
 
сипаттамасын  қамтыған.  Зерттеу  пəні  ретінде  термино- 
логиялық  бірліктердің  антонимиялық  қатынастарын  біл- 
діру құралдары танылады. 
 
* * * 
The article contains description of semantics of linguistic 
terms. The  object of research  is the expression means of 
antonym relations of terminological units. 
 
 
 
 
 
К. А. Ашинова 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет