Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
77
кітапханалар,  энциклопедиялар  мен  əртүрлі 
сөздіктер  т.б.  Корпустың  мəтіндерді  мұндай 
виртуалдық  жинаудан  басты  ерекшеліктері 
төмендегідей: 
–  Корпуста  цифрлендірілген  мəтіндерді 
жинаудың  мөлшері,  əдетте  виртуалдық  кітап- 
ханалар  көлемінен  айтарлықтай  асып  түседі, 
миллионға,  кейде  миллиард  сөз  қолданысқа 
дейін  жететін  ұлттық  корпустар  бар  (айталық, 
Ағылшын тілінің Оксфорд корпусы қазіргі таңда 
2  млрд  сөз  қолданысқа  бейімделген).  Қазіргі 
таңда  ұлттық  деп  белгілі  бір  елдің  тілін  тұтас 
сипаттайтын  ең  үлкен  көрнекті  корпустар 
аталып  жүр  (мысалы,  американдық,  австралия- 
лық  ағылшын  тілінен  бөлек  британ  ұлт- 
тық  варианты  үшін  жасалған  Британ  ұлттық 
корпусы – British National Corpus, BNC 
[http://www.natcorp.ox.ac.uk, http://corpus.byu. 
edu/bnc/].  
–  Корпус  көрнектілігімен/шамаластығымен 
(теңдестірілгендігімен,  тіл  дамуының  əртүрлі 
кезеңдеріндегі  жазбаша  жəне  ауызша  мəтін- 
дердің  барлық  типтерінің  тең  көлемділігімен) 
жəне 
репрезентативтілігімен 
(тілдің 
өмір 
сүруінің қазіргі жəне/немесе оның өмір сүруінің 
барлық  кезеңдеріндегі  мəтіндердің  саналуан 
жанрлары, стильдері, аумақтық жəне əлеуметтік 
варианттары  т.б.  жазбаша  жəне/немесе  ауызша 
түрде  беріледі,  демек  корпус  үшін  көркем 
шығармалар  да,  публицистика  да,  ауызша 
сөйлеу  жазбалары  да,  іскери  қағаздар  да, 
жарнама  да – тілді  зерттеу  жəне  тілді  оқыту 
тұрғысынан  пайдалының  барлығы  маңызды 
болып табылады) сипатталады.  
–  Цифрлендірілген  мəтіндердің  базасы 
корпус белгісінің көмегімен арнайы өңделеді, ал 
электронды  кітапханалар  мұндай  өңдеуден 
өтпейді.  Дəл  осы  белгі  корпусты  түбегейлі 
тілдің  қолданылуы  мен  өзгеруі  жайлы  ақ- 
параттың  жаңа  жəне  объективті  дереккөзіне 
айналдырады.  Белгі  (аннотация,  код) – мəтін- 
дердің жəне олардың бірліктеріне тəн қасиеттер 
жайлы  арнайы  лингвистикалық  ақпарат  беретін 
корпустың  негізгі  сипаттамасы.  Корпустың 
белгісі  дəлірек  жəне  əрқилырақ  болған  сайын 
оның  əлеуметтік,  ғылыми  жəне  оқыту  құн- 
дылығы  жоғарырақ  болады.  Кейбір  корпустар  
аз  ғана  белгімен  қанағаттанса,  кейбіреулерін- 
де  белгі  ұдайы  жетілдіріліп  отырады,  мы- 
салы, 
Орыс 
тілінің 
ұлттық 
корпусы 
[www.ruscorpora.ru]  метамəтіндік  (мəтіндерге 
авторы,  тақырыбы,  жанры,  жазылған  уақыты 
жəне орны т.б. жайлы атрибуттарды қосып жазу, 
олар  сұрыптау  өлшемдерін  беруге  мүмкіндік 
береді, мысалы, ер адам жазған мəтіндер, нақты 
бір  кезеңде  жазылған  мəтіндер,  көбелек  жайлы 
жазылған  мəтіндер  жəне  т.б.,  сондай-ақ  кор- 
пустың  шағын  бөліктерімен  жұмыс  істеуге 
жағдай жасайды), морфологиялық (омонимияны 
алу,  əрбір  бірлікке  арнайы  жасалған  таңбалар 
жүйесінің  көмегімен  морфологиялық  белгілер- 
ді  қосып  жазу,  мысалы,  сөз  таптарына  тиесі- 
лілігі,  сөзформасының  грамматикалық  белгілері 
(септеу,  көптік,  вид,  шақ,  рай  жəне  т.б.), 
акценттік  (корпус  бірлігіне  екпін  жəне  басқа 
просодиялық  сипаттамаларды  қосып  жазу), 
лексика-семантикалық  (бірлікке  семантикалық 
белгілерді  қосып  жазу,  мысалы,  'лицо', 'ве- 
щество', 'пространство', 'скорость', 'движе- 
ние', 'обладание', 'свойство  человека', 'отгла- 
гольное имя' жəне т.б., сөйтіп бір бірлік бірнеше 
кластың фасеттік сипаттамаларын алуы мүмкін), 
синтаксистік 
белгілерге 
(тəуелдік 
ағашы, 
синтаксистік  қатынас  атаулары  жəне  т.б.)  не- 
гізделген.
  
Мəтіндердің  белгісі  интерактивті  режимде 
бірнеше  кезеңде  автоматты  түрде  немесе  жар- 
тылай  автоматты  түрде  арнайы  құрылған 
программалардың  көмегімен  жəне  толықтыры- 
лып  отыратын  жұмыстық  сөздіктерді  қолдана 
отырып жүзеге асырыла алады. 
Арнайы  құрылған  белгімен  жасақталған 
көрнектілік,  шамаластық  жəне  репрезентатив- 
тілік – барлығы  бірге – ұлттық  тіл  корпусының 
негізгі қасиеттерін құрайды.  Ұлттық корпус – 
қандай да бір елдің тілінде бар барлық жазбаша 
жəне ауызша дискурстарды (жарнамадан бастап 
көркем əдебиет мəтініне дейін) толық, теңбе-тең 
жəне  шамалас  көрсететін,  тілдің  нақты 
қолданылуы  мен  өзгеруі  жайлы  мəліметтердің 
(оның  ішінде  статистикалық)  түбегейлі  жаңа 
дереккөзі  болып  қызмет  ететін  көлемі  жағынан 
ең үлкен корпус. 
 
Ұлттық тіл корпусы кім үшін жасалады? 
Ұлттық  корпустардың  негізгі  тұтынушы- 
лары/пайдаланушылар 
төмендегілер 
болып 
табылады:  а)  əртүрлі  мамандану  саласындағы 
зерттеуші 
тіл 
мамандары, 
ең 
алдымен, 
корпустық лингвистика мамандары, теоретиктер 
жəне  тіл  тарихшылары,  əлеуметтік  жəне 
психолингвистика,  лингвистикалық  сараптама 
мамандары  жəне  т.б.;  б)  əдебиеттанушылар, 
тарихшылар,  журналистер,  саясаттанушылар, 
əлеуметтанушылар,  яғни  іс  жүзінде  гумани- 
тарлық  білім  саласынының  барлық  өкілдері;  
в) берілген тілді бірінші жəне екінші тіл ретінде 
меңгеру  саласының  мамандары:  біздің  за- 
манымызда  көптеген  оқулықтар  мен  оқу 
бағдарламалары барған  сайын корпусқа сүйеніп 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
78 
отырады,  себебі  оқулықтарға,  мамандардың 
басым  көпшілігінің  есептеуінше,  қандай  да  бір 
дискурста  қолданылатын  тілдік  жиілік  құбы- 
лыстарды  ғана  енгізу  керек;  г)  мектеп  оқушы- 
лары,  студенттер,  мұғалімдер,  оқытушылар, 
редакторлар,  жазушылар – таныс/таныс  емес 
сөздің  немесе  грамматикалық  форманың  қол- 
данылу  ерекшелігін  тез  əрі  тиімді  тексеруді 
қажет  ететіндердің  барлығы;  д)  сөздіктер,  кор- 
пустар  немесе  басқа  да  электронды  мəтін 
жинағын  жасаушы  программалармен  қамта- 
масыз ететіндер.   
Ұлттық  корпус  кəсібіне  немесе  айналы- 
сатын  ісіне  байланысты  тілдің  қолданылуы  мен 
құрылымының ерекшелігін түсінуге ұмтылғысы 
келетіндердің барлығына қажет.  
 
Тілдердің ұлттық корпусы не үшін жаса- 
лады? 
Бұл  сұраққа  жауап  беру  оңай  емес,  ол 
корпустың мəнінде жатыр. 
Біріншіден,  Ұлттық  тіл  корпусы – бұл  тіл 
мамандары  мен  лексикографтардың  көпте- 
ген  ұрпақтарының  еңбегімен  жасалған  сөздік- 
тер  мен  грамматикаларды  қоса  алғандағы 
мүмкіндіктерінен  асып  түсетін  тіл  туралы 
тамаша,  бірегей,  жаңаша  анықтама.  Өзінің 
мағынасы  бойынша  тілді  жəне  оның  дамуын 
тану  үшін  корпусты  А.Е. Кибриктің  айтуынша 
микроскоп,  телескоп,  рентген  аппараты,  томо- 
графия  жəне  т.т.  ойлап  табумен  салғастыруға 
болады. Ұлттық корпустар пайда болғанға дейін 
тіл туралы деректер лексикография, грамматика 
жəне  лексикология  мамандарының  көп  жылғы 
табанды  еңбектерінің  арқасында  жиналды. 
Корпус  сұраныс  бойынша  болар-болмас  се- 
кундтардың ішінде тіл туралы жан-жақты толық 
ақпарат  береді.  Сөйтіп  корпус  эмпирикалық 
базаны 
кеңейтеді 
жəне 
лингвистикалық 
зерттеулерге  айрықша  түсіндірме  күш  беріп, 
тың  жаңа  міндеттер  қоюға, тілдің  өмір  сүруінің 
неғұрлым  дəлірек  бейнесін  айқындауға,  құ- 
былыстардың  іс  жүзінде  тілде  қолданылу 
дəрежесін анықтап дəлелдеуге мүмкіндік береді.  
Екіншіден,  Ұлттық  корпус  мəнмəтіндердің 
жəне  қандай  да  бір  сөздің,  оның  лексика-
семантикалық/графикалық/орфографиялық  ва- 
риантының,  грамматикалық  формасының  жəне 
грамматикалық  мағынасының,  сөз  тіркесі, 
сөйлем  түрлерінің  бірнеше  ғасырлар  бойы  не- 
месе  жекелеген  жанрларда,  нақты  авторлардың 
мəтіндерінде  т.б.  қолданылу  тарихын  қадаға- 
лауға  жағдай  жасайды.  Тек  корпустың  көмегі- 
мен  ғана  тілдің  лексикасы  мен  грамматикасын 
ғылыми  тұрғыдан  зерттеуді  қамтамасыз  етуге, 
сонымен  қатар  түрлі  кезеңдерде  (бір  ғасырдан 
екі ғасырға  дейінгі) тілде болып жататын тілдік 
өзгерістердің  нəзік,  бірақ  үздіксіз  үдерістерін 
тіркеуге болады.   
Үшіншіден,  Ұлттық  корпусты  тура  жəне 
кері  жиілік  сөздіктерді  жасауда  қолдануға 
болады,  олардың  бірліктері  тілдің  əртүрлі  даму 
кезеңдеріндегі  мəтіндерде  немесе  əртүрлі 
дискурстар мен қосалқы тілдердің қазіргі мəтін- 
дерінде  қолданылатын  лексикалық  бірліктер, 
грамматикалық формалар, сөзжасам модельдері, 
синтаксистік модельдер жəне т.б. болуы мүмкін.  
Төртіншіден,  тілдің  грамматикалық  құ- 
рылысын  ғылыми  сипаттау,  сонымен  бірге 
беделді  академиялық  сөздіктер  осы  тілдік 
бірліктердің  нақты  қолданысын  объективті 
түрде  көрсететін  тілдердің  корпусы  негізінде 
құрастырылуы тиіс. 
Бесіншіден,  дəл  осы  тіл  корпусы  тілді 
қалыптандыру  мен  стандарттаудың  дереккөзі 
ретінде  қызмет  ете  алады,  себебі  корпуста 
жазбаша жəне дыбысталатын тіл тіркеледі. 
Корпустың  мүмкіндіктерін  көрсету  үшін 
тағы да Орыс тілінің ұлттық корпусына жүгсек, 
бүгінгі  таңда  Орыс  тілінің  ұлттық  корпусында 
мынадай  шағын  корпустар  бар:  терең  аннота- 
цияланған  корпус  (глубоко  аннотированный 
корпус),  мұнда  əрбір  сөйлемге  толық  морфо- 
логиялық  жəне синтаксистік  құрылым  (тəуелдік 
ағашы)  құрылған;  мəтіндердің  параллель  орыс- 
ша-ағылшынша корпусы (параллельный русско-
английский  корпус  текстов),  мұнда  белгілі  бір 
орыс  немесе  ағылшын  сөзінің  не  сөз  тіркесінің 
балық аудармаларын табуға болады; диалектілік 
мəтіндер корпусы (корпус диалектных текстов), 
мұнда 
Ресейдің 
əртүрлі 
аймақтарының 
грамматикалық ерекшелігі сақталған диалектілік 
сөздері жазылған; поэтикалық мəтіндер корпусы 
(корпус  поэтических  текстов),  мұнда  тек  қана 
лексикалық  жəне  грамматикалық  белгілер 
бойынша ғана емес, өлеңге тəн арнайы белгілер 
(сонет, эпиграмма, белгілі бір ырғақпен түрі бар 
амфибрахиймен  жазылған  өлеңдер  жəне  т.б.) 
бойынша  да  іздеу  мүмкіндігі  бар;  орыс  тілінің 
оқыту  корпусы    (обучающий  корпус  русского 
языка),  мұның  белгісі  орыс  тілінің  мектеп 
бағдарламасына  бейімделген;  ауызша  сөйлеу 
корпусы  (корпус  устной  речи),  көпшілік  жəне 
жеке 
ауызша 
сөйлеудің 
магнитофондық 
жазбалары,  сондай-ақ 1930-2000 жылдардағы 
кинофильмдердің транскриптерлері бар.  
Қазақстан 
Республикасының 
Мəдениет 
жəне  ақпарат  министрлігі  Тіл  комитететінің 
сайтында «Қазақ тілінің корпусы» деген сілтеме 
бар, онда корпустың мақсат-міндеттері былайша 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
79
анықталған: «Қазақ  тілі  корпусын  жасау  қазақ 
тілінің  лексикасы  мен  грамматикасын  ғылыми 
зерттеуді  қамтамасыз  етуге,  сондай-ақ  қазақ 
тілінде  жарық  көрген  ақпарат  түрлерін  жинау 
мен  оларды  өңдеу,  жүйелеу  мен  белгілі 
параметрлер  бойынша  талдау  бағдарламасын 
енгізуге  арналған.  Қазақ  тілінің  корпусын  жа- 
сау  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік 
тілі  саналатын  қазақ  тілінің  қазіргі  сипатын 
талдаудың уникалды жүйесін қалыптастырудың 
негізі бола алады. Корпустың мақсат-міндеттері: 
сөздіктер,  грамматикалық  анықтағыш,  оқулық- 
тар  мен  оқу  құралдарын  жасау  үшін  сенімді 
ақпарат көзі бола алады; тілі білімі саласындағы 
ғылыми  болжамдарды  мейлінше  мол  мұралар 
негізінде  тексеруге  мүмкіндік  береді;  қазіргі 
қазақ əдеби тілінің қолданысына қатысты кейбір 
мəселелерді  анықтауда  анықтағыш  құрал  қыз- 
метін  атқара  алады,  яғни  сөзбен  жұмыс 
жасайтын  барлық  тұлғалар  үшін  (тіл  білімі 
мамандары, əдебиетшілер, тілшілер, жазушылар, 
аудармашылар,  қазақ  тілі  оқытушылары  жəне 
т.б.) таптырмас көмекші құрал бола алады. 
Қазақ тілі корпусы сан алуан жанрлар, стиль 
мен аймақтық жəне əлеуметтік нұсқалар арқылы 
қазақ  тілі  дамуының  белгілі  бір  дəуірлік 
сипатын танытады» [
http://til.gov.kz/wps
]. 
Корпустың  міндеттері  жалпылама  түрде 
түйінделгенін,  өкінішке  орай,  толыққанды 
Ұлттық  корпус  құруға  бейімдемейтінін  көріп 
отырмыз.  Тіл  комитететінің  Ұлттық  корпусты 
жасау  жөніндегі  жұмыстары  əлі  де  жүргізіліп 
жатқандығы  айқын,  сондықтан  сілтемелердің 
бірде біреуі қазіргі таңда жұмыс істемейді жəне 
Қазастан  азаматтарының  маңызды  қажеттілік- 
тері əзірге қанағаттандырылмай отыр.  
Қазақ  тілінің  ұлттық  корпусын  жасаудың 
басты  мақсаты – оның  нормаландырылуы  мен  
 
 
қалыптандырылуына  қызмет  ету  əлі  толық 
тұжырымдалмаған күйі қалып отыр.  
Дəл  осы  нормаланған  жəне  қалыптанды- 
рылған  тілдің  болуы  оның  мемлекеттік  тіл 
ретінде  табысты  қолданылуының  басты  шарты 
болып  табылады.  Бұған  қазақ  тілін  дискурс- 
тардың  корпустық  түрлері  бойынша  үйрету, 
оның 
фонетикалық, 
лексика-семантикалық, 
грамматикалық,  стилистикалық  жəне  т.б.  нор- 
маларын  дамыту  жəне  қалыптастыру  арқылы 
ғана  қол  жеткізуге  болады.  Тек  теңдестірілген, 
көрнекті  көлемі  бар, мүмкіндігінше  толық  жəне 
ыңғайлы  барлық  белгі  түрлерімен  жасақталған 
қазақ  тілінің  Ұлттық  корпусы  ғана  тілдік 
нормалардың бекітілу қарқынының жəне оларды 
жүйелі  əрі  стандартты  түрде  дұрыс  жазу 
ережелерінде,  сөздіктерде,  грамматикада,  оқу- 
лықтарда  көрсету,  солайша  неологиялық,  грам- 
матикалық  жəне  ортологиялық  үдерістерді 
тіркеу,  тілдік  бірліктердің  семантикасы  мен 
тіркесімділігіндегі сипатталмайтын өзгерістерді, 
түрлі  тұлғалардың  жиілігін,  тіл  бірліктерінің 
функционалды  емес  түрленуін  жəне  т.б.  көру 
мүмкіндігінің  толық  бейнесін  береді,  яғни 
узуста  (тұрақты  қолданыста)  неғұрлым  жиі 
қолданылатынын  анықтауға  байқауға  болады. 
Корпус,  В.А.  Плунгян  айтуынша,  тек  «тілді 
зерттеудің  күшті  қаруы  ғана  емес,  сондай-ақ 
жаңа идеология», ол тілдің нақты қолданылуын 
зерттеуге, корпустық тілдік жоспарлауды жүзеге 
асыруға  ғана  емес,  сонымен  бірге  қазақ  əдеби 
тілін нығайтуға көмектеседі.  
Сонымен,  тіл  корпусының  мүмкіндіктері 
қызықты  əрі  əсерлі  екендігін  байқадық.  Олай 
болса бізге қазақ тілінің корпусы керек пе? Бұл 
сұраққа  жауап  айқын  деп  ойлаймын:  қазақ 
тілінің  ұлттық  корпусы – маңызды  мемлекеттік 
міндеттердің бірі.  
 
 
 
 
 
Ж. Р. Амирова 
 
НАРУШЕНИЯ НОРМ КАЗАХСКОЙ РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ 
 
 
 
 Отношение  субстантивации  к  нормам 
литературного  языка  еще  не  рассматривалось  в 
казахском языкознании, хотя постановка подоб- 
ного вопроса уже давно назрела и действительно  
вытекает  из  проблемы  субстантивации.  Несом- 
ненно, что данный вопрос требует специального 
исследования и дальнейшего сбора  фактов. Тем  
 
 
не менее, в  задачу  данной работы входит пред- 
варительная  постановка вопроса и определение 
перспектив его решения. С нашей точки зрения, 
этому  важному  аспекту  исследования  и 
преподавания  субстантивации  уделяется    мало 
внимания  в  практике  изучения  норм  казахского 
литературного языка.  

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
80 
Явление  субстантивации  в  современном 
казахском языке играет большую роль и широко 
проявляется  на  всех  языковых  уровнях,  как  об 
этом писали многие ученые-казаховеды. Напри- 
мер,  субстантивацию  исследовали  на  лекси- 
ческом  уровне - Р.  Сыздыкова [1],  К.  Мусаев 
[2], на словообразовательном уровне - Ж.  Шаке- 
нов [3], А.Б.  Салкынбай [4],  на  морфоло- 
гическом - Х.  Неталиева [5], на синтаксическом 
– М. Балакаев [6], Р. Амиров [7] и др.   
В  лексике  казахского  языка  субстанти- 
вированные  единицы  входят  в  самые  различ- 
ные лексико-семантические группы (наименова- 
ния  лица,  предметов,  терминов,  явлений, 
событий).  Словарный  запас  языка  благодаря 
этим 
словам 
постоянно 
пополняется: 
в 
различных сферах языка возникают все новые и 
новые  слова-субстантиваты,  выполняющие  но- 
минативные  функции.  Представим  это  на 
таблице 1. 
  
 
Т а б л и ц а  1 – Лексико-семантические группы субстантивированных слов 
 
Названия  
лица 
  Названия 
 предметов 
Термины 
 Названия 
 явлений 
Названия 
событий 
Ардагер-
«ветеран»  
Ғалым-«ученый» 
Жұмысшы-
«рабочий» 
Алушы 
– 
«покупатель» 
Алажатар – 
«баришник»  
 
Азықжұғыш-
«кормомойка» 
Айыр-«вилы» 
Айналым- 
«объездная 
дорога» 
Бесатар 
–
«пятизарядкаАлт
ыатар - 
пистолет 
Азайтқыш-
уменьши- 
тель 
Азайғыш-
«уменьшае-
мое» 
Азаюшы 
Алыс-беріс - 
расчет  
Алым - взяток
Дауыссыздар 
Алданыс-«обман» 
Алыпқашты 
- вымысел 
Ақтабан 
шұбырынды 
 
 
В    казахском  языке  субстантивированные 
слова  и  выражения  являются  синкретичными  и 
амбивалентными    единицами  и  поэтому  обла- 
дают  большим  стилистическим  потенциалом. 
Их стилистическое богатство и функциональное 
разнообразие  связано  с  функционированием  их 
в  различных  стилях  речи  и  с  пестротой  их 
стилистической  окраски – от  нейтральной  до 
сниженной,  от  разговорной  до  высокой,  
книжной. Например:  
 
 
Жасаған, Көк (высок.),  
жалған (нейтр.), оқымысты(нейтр.),  
 киетіні (нейтр. разг.), 
 сүмелек (сниж. разг.),  
жексұрын (сниж. прост.), оңбаған (сниж. 
прост.).  
Для  наглядности  представим  стилисти- 
ческую  окраску  субстантиватов  на  таб- 
лице 2 .  
 
   
Т а б л и ц а  2 – Стилистическая окраска субстантиватов 
 
Высокая 
Сниженная 
Нейтральная  
 
 
Кəсіпкер 
-
«пердприниматель» 
Жазушы-«писатель» 
Жиналыс-«собрание» 
Сұлу - «красавица» 
 
Жаратқан-«Всевышний» 
Жасаған-Создатель 
 Көк- в  значении 
“Бог”  
Ару-«священная» 
Антбұзар 
 
- 
«клятвопреступник» 
 Ант ұрған-«проклятый» 
Шешек алғыр-зложелание 
Ұстайтыны-  
«чем держать»(разг.) 
Аш килі-«очкастый» 
 
 
В  зависимости  от  принадлежности  к 
активному  или  пассивному  запасу  лексики 
казахского  языка,  можно  выделить  среди  
 
 
субстантивированных  слов  современные  слова  
и  устаревшую  лексику:  архаизмы  и  исто- 
ризмы.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
81
Современные слова мы считаем возможным 
назвать  субстантиватами,  а  устаревшие  слова – 
«транспозитивами»,  поскольку  процесс  суб- 
стантивации  в  них  уже  закончился,  и  они 
окончательно  перешли  в  другой  лексико-
грамматический класс - «имя существительное».  
В  лингвистическом  плане  представляется 
интересным  рассмотреть  субстантивированные 
слова с позиции их употребления в синхронии и 
диахронии.  Диахронический  аспект  субстанти- 
вации  еще  не  был  предметом  специального 
исследования.  Из  памятников  древнетюркской 
письменности  видно,  что  субстантивация  от- 
мечается  еще  в  древнетюркский  период 
развития казахского языка. 
В  то  же  время  нам  кажется  важным  изу- 
 
чение  того,  как  менялся  состав  субстантиви- 
рованной  лексики  в  различные  периоды 
развития  казахского  языка.  Такой  анализ  по- 
казал  бы,  какие  исторические  факторы  влияют 
на процесс субстантивации. 
В  качестве  примера  на  таблице 9 пред- 
ставлены  субстантивированные  слова  с  точки 
зрения  распределения  их  в  активном  и  пас- 
сивном  фонде  лексики  казахского  языка. 
Отметим, что современные слова, возникшие на 
основе  субстантивации,  мы  считаем  субстан- 
тиватами.  Устаревшие  слова  называем  транс- 
позитивами,  т.к.  процесс  субстантивации  за- 
вершился  в  диахронии.  Представим  это  на 
таблице 3. 
 
Т а б л и ц а 3 –  Субстантивированные слова с точки зрения активного 
и пассивного запаса лексики 
 
Устаревшие слова (транспозитивы) 
Современные 
слова 
(субстантиваты) 
Архаизмы 
Историзмы 
Байқау - 
«смотр, конкурс» 
Жетекші - 
«руководитель»  
Аяқшы - «прислуга» 
Бай-бағлан –«богатые» 
Бөкебай -«шарф» 
 
Аулнай - «аульный» 
 Болыс -   «волостной» 
 
Субстантивированные  слова  по  своему 
происхождению  могут  быть  не  только  соб- 
ственно  казахскими  или  тюркскими,  но  и 
заимствованными,  а  также  калькированными, 
например,    болыс «волостной».  
В новейшей «Казахской грамматике» (2000) 
автор  раздела  «Субстантив  зат  есімдер» [11, 
c.339-342)  отмечает,  что  такие  «субстантивы» 
(по  принятой  в  указанной  грамматике  тер- 
минологии),  как  аулнай,  бөкебай  были  заим- 
ствованы  из  русского  языка  в  субстанти- 
вированной форме: аульный < аулнай, пуховый < 
бөкебай [1, c. 340]. Отметим,  что  термин 
субстантив  не  совсем  точен  по  отношению  к 
субстантивированным  словам,  т.к.  в  лин- 
гвистике  за  этим  термином  закреплено  другое 
понятие.  Так,  в  Словаре  лингвистических 
терминов  А.С.  Ахмановой  отмечается,  что 
термин  субстантив  обозначает  то  же,  что 
существительное [2, c. 340].  
Теоретические  и  практические  задачи  изу- 
чения  литературного  казахского  языка  требуют 
нормирования лексических средств, в том числе 
субстантивированных  слов,  поэтому,  с  нашей 
точки  зрения,  важно  лексически  и  стилисти- 
 
 
чески  дифференцировать  субстантивированные 
лексемы. 
Другой  проблемой  нормирования  литера- 
турного  языка  является  отсутствие  единооб- 
разия  в  написании  субстантиватов.  Существует 
разнобой в орфографическом оформлении неко- 
торых  сложных  субстантивированных  прилага- 
тельных и причастий в казахском языке. 
Одни  из  них  пишутся  слитно,  другие – 
раздельно. Например:      
сүтқоректілер - қос  жарнақтылар  (тер- 
мины),  
ауыз  ашар – тоқымқағар  (названия  об- 
рядов), 
жанкүйер – бір сүйер «болельщик» – «одно- 
люб». 
Другой 
проблемой 
субстантивации 
в 
нормативном  аспекте  является  употребление 
субстантивированных  слов  в  разговорной  речи, 
этот  входит  в  общую  проблематику  культуры 
казахской  речи.  Так,  ненормативное  употреб- 
ление  субстантивата  жаңағы  засоряет  устную 
речь.  Отмеченный  факт  особенно  опасен,  т.к. 
встречается  в  речи  не  только  необразованных 
людей,  но  и  в  речи  некоторых  представителей  
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
82 
интеллигенции. На этот факт обратила внимание 
в  своем  выступлении  по  радио  Р.Г.  Сыздык, 
посвятившая культуре речи немало работ [3; 4].  
Другая  распространенная  речевая  ошибка 
заключается  в  нарушении  точности  речи,  когда 
в  устной  речи  используются    субстантиви- 
рованные  слова  «широкой  семантики»  типа 
ашатыны, бұрайтыны, жейтіні и т.п.  
Приведем  типичные  примеры    в  разных 
ситуациях разговорной речи:  
В офисе:  - Мынаны үлкейту керек. 
- Үлкейтетіні істемей қалды. Күте тұры- 
ныз.  
-Осы  мақаланың  көшірмесі  керек.  Мына  
беттерін  ғана. 
- Қалғандары керек емес пе?  
На базаре: - Өлшесеңші, қанша  болды? 
- Өлшейтіні жоқ! 
(речь  идет  о  складном  метре,  т.к.  продавец 
не знает, как его назвать) 
В гостях: - Ажар, вино ашатынын əпкел. 
-  Қуаныш,  сен  штопорды  айтасың  ба? 
Қазір  əпкелем. 
 Фактический  материал  показал,  что  ис- 
пользование  субстантивации  в  казахской  раз- 
говорной  речи  чаще  всего  определяется    целым 
рядом  коммуникативных  причин.  С  нашей 
точки  зрения,  наиболее  важными  из  них,  яв- 
ляются следующие факторы. 
Коммуникативное  намерение  говорящего 
выделить  называемый  предмет  или  явление  по 
его  определенному    признаку  в  ситуации  уст- 
ного  общения.  Устная  форма  общения  пред- 
полагает  краткость  и  опору  на  обстановку, 
ситуацию  речи,  поэтому  возникает  номинация 
предмета  по  его  предикативному  признаку: 
ашатын  зат  -  ашатыны,  бұрайтын  нəрсе  -
бұрайтыны, жейтін бір нəрсе -  жейтіні . 
Проведенное нами анкетирование студентов 
филологического,  исторического  факультетов  и 
факультета  журналистики  показало,  что  они 
широко используют субстантивированные слова 
в  своей  речи,  но  не  могут  дать  им  нормативно-
стилистическую  оценку.  Этот  факт  свиде- 
тельствует  о  том,  что  в  практике  преподавания 
казахского  языка  и  культуры  речи  не  уделяется 
должного  внимания  вопросу  нормативного 
употребления субстантивированных слов.  
В  нашей  работе  нам  хотелось  привлечь 
внимание  специалистов  казахского  языка  к 
проблеме  культуры  речи,  особенно  к  её  устно-
разговорной  форме.  Поскольку  повседневное  
 
 
 
общение  играет  большую  роль  в  общей 
коммуникации  на  данном  языке.  Кроме  того, 
разговорная  речь,  как  известно,  является  источ- 
ником 
пополнения 
литературного 
языка.  
Поэтому  важно,  чтобы  такой  активный  способ 
словообразования,  каким  является  субстан- 
тивация,  использовался  соответственно  значе- 
нию  и  согласно  законам  системы  казахского 
языка.  В  рамках  преподавания  культуры  речи 
необходимо    формировать  у  молодежи  навыки 
правильного  применения  субстантивированных 
слов в своей повседневной речи.  
Наблюдая  за  живой  разговорной  речью, 
особенно  молодежи,  к  сожалению,  приходится 
констатировать,  что  просторечные  слова  и 
выражения  субстантивированного  характера 
зачастую  проникают  в  речь  носителей  казах- 
ского  языка,  например,  жексұрын,  оңбаған, 
сорлы,  сұмырай,  сүмелек  и  т.п.  Естественно, 
что  подобная  ненормативная  лексика  засоряет 
казахскую  литературную  речь  в  ее  обиходно-
разговорной форме, стилистически снижая её. 
В практике  преподавания  казахского  языка, 
культуры речи необходимо учить школьников и 
студентов  правильно,  точно  называть  вещи, 
предметы, а также избегать употребления ненор- 
мативной, стилистически сниженной лексики. 
Напротив,  в  грамотной,  правильной,  кра- 
сивой  казахской  речи  найдется  место  субстан- 
тиватам,  употребление  которых  оправдано 
стилистически  и  соответствует  законам  нор- 
мативного литературного казахского языка. 
_________________ 
1.  Мусаев К. О глагольно-именных формах на – ған, 
- атын, - (а)р, - ыс(с), - қы и конструкциях, образованных на 
их основе, в современном казахском языке // Известия АН 
КазССР.  Сер.  филол.  и  искусствоведения. – 1957.- Вып. 
1(6). – С. 65 – 79.  
2.  Шакенов  Ж.  Сын  есімнің  субстантивтенуі  (зат- 
тануы) // Халық мұғалімі. – 1951. - № 4.  
3.  Неталиева  Х.  Имена  действия  в  современном 
казахском языке: автореф. … канд. филол. наук. – Алматы, 
1963.  
4.  Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской раз- 
говорной речи. – Алма-Ата: Наука, 1972. 
5.  Салқынбай  А.Б.  Қазақ  тілі  сөзжасамы:  Оқу 
құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. 
6.  Қазақ  грамматикасы.  Фонетика,  сөзжасам,  мор- 
фология, синтаксис. – Астана, 2002. 
7.  Сыздыкова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1980. 
8.  Сыздык Р. Қазақ əдеби тілінің тарихы. - Алматы: 
Арыс, 2004 
* * * 
Мақалада  қазақ  тіліндегі  нормаларды  бұзу  мəселесі 
қарастырылған.  Бұл  мəселе  ауызекі  тілде  субстантив- 
телеген сөздерді пайдалану арқылы көрсетілген. 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
83
А. Х. Азаматова 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: