ЖАНРОВАЯ СТРУКТУРА ПОЭЗИИ АШУГА ШАМШИРА

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
22 
Ашуг  Шамшир,  используя  «цветочную 
строфу»,  добился  создания  ценных  образцов 
словесного искусства: 
Я сказал: Мое горе просит ту сладкую, 
Сказала:  Почему  твое  тело  поразило 
землятрясения? 
Я  сказал:  Давай  возьмемся  за  руки  в  этом 
саду, 
Сказала: Это строение старости (1, 66). 
Следует  добавить,  что  мастер  слова  создал 
именно  в  парнорифмован-ных  стихах  (гошмах) 
трудные  формы  ашугской  поэзии:  закрытые 
строфы и строфы, при произнесении которых не 
смыкаются губы. 
Один  из  часто  используемых  и  очень 
продуктивных жанров ашугской поэзии герайлы 
–  занимает  значительное  место  в  поэзии 
Шамшира.  Отметим,  что  мастер  слова  после 
гошмы, обращался более всего к этому жанру и 
создал  на  основе  этой  формы  неподражаемые 
образцы  искусства.  Для  передачи  общест- 
венных,  любовных  настроений,  природной 
лирики,  а  также  нравственно-дидактических 
мыслей ашуг прибегал к использованию именно 
жанра  герайлы.  Этот  жанр  имеет  и  форму 
таджнис герайлы. Разные мастера слова в очень 
редких  случаях  прибегали  к  использованию 
этого типа в азербайд-жанской ашугской поэзии. 
Проиллюстрируем  интересный  пример  исполь-
зования 
таджнис 
герайлы 
в 
творчестве 
Шамшира: 
Любовь возлюбленной 
Тебя заарканила, тебя заарканила. 
Я сказал, душа моя, 
Теперь  поцелуй  губы  любимой,  теперь 
поцелуй губы любимой (3, 250). 
Вторая  и  четвертая  строки  в  подлиннике 
рифмуются посредством игры слов. 
Как  мы  уже  отметили,  мастер  слова  на 
основе  часто  используемой  формы – жанра 
дивани также создал интересные стихи. Укажем 
также,  что  многие  дивани  ашуга  являются 
шедеврами.  Другими  словами,  нравственно-ди-
дактические  умонастроения  больше  всего  пере- 
давались посредством этого жанра. Дивани был 
словно  создан,  чтобы  выразить  назидания 
ашуга: 
Послушай о чем я поведую тебе, ашуг, 
Если  дозволено  тебе  будет,  найдешь 
богатство от того, что 
тебе даст народ, ашуг, 
Найди  себе  друга,  который  обелит  тебя, 
ашуг, 
Сторонись предателей, злодеев и коварных, 
ашуг (1, 406). 
Шамшир 
в 
своем 
дивани 
«Ашуг» 
постредством  поэтических  строк  выразил, 
насколько  он  ценит  этот  вид  искусства; 
значимость  этого  вида  искусства;  какие 
серьезные  критерие  требуются  для  приобщения 
к  этому  искусству;  какую  большую  ответ- 
ственность он чувствует. 
В  поэзии  Ашуга  Шамшира  имеются  и 
пятистишия  (мюхаммесы)  с  глубоким  смыслом 
и  изящными  формами.  В.Велиев  пишет,  что 
«основная  причина  того,  что  пятистишия 
занимают  такое  большое  место  в  ашугской 
поэзии – это,  то,  что  они  по  своему  характеру 
лирико-эпические. …Ашуги,  наряду  с  воз-
можностью  передать  внутренние  переживания, 
чувства,  приобретают  и  возможность  передать 
свое  отношение  к  отдельным  событиям 
эпических  картин (12, 188). Ашуг  Шамшир  в 
пятистишиях  добился  успешной  передачи  всей 
полноты внутренных  чувств  лирического  героя, 
широкого  описания  определенного  события. 
Любой  пример  пятистишия  Шамшира  наглядно 
показывает  поэтический  талант  ашуга  как 
мастера слова: 
Рост высок и великолепен у нее, 
Лицо как месяц, лицо как луна у нее. 
Гнев как осенняя ночь, великодушие как день 
у нее, 
Я  Шамшир  поверил,  слова  правдивы  и 
честны ее, 
Если  крепко  преданна,  то  и  я  дал  обет 
девушке (1, 382). 
Одна  из  самых  сложных  форм  ашугской 
поэзии,  ее  высотой  является  таджнис.  Создание 
таджниса  требует  от  мастера  слова  большого 
умения  и  демонстрирует  силу  его  таланта.  По 
справедливому  замечанию  Э.Маммедли,  автора 
работы  по  творчеству  таджнис  «Оригинальные 
таджнисы – т.е.  образцы  искусства  слова, 
привлекающие 
внимание 
художественным 
значением 
и 
содержанием, 
эстетическим 
эмоциональным  впечатлением,  философской 
нагруженностью,  логической  последователь- 
ностью,  могли  создать  прирожденные,  совер- 
шенные  мастера  слова» (7, 141). Известно,  что 
таджнисы  строятся  на  основе  каламбурных 
рифм,  т.е.  в  любом  жанре  возможно  создать 
таджнисы посредством игры слов. Здесь следует 
соблюдать совпадения формы с содержанием. В 
большинстве случаев больше внимания уделяют 
форме,  чем  содержанию,  и  тогда  в  результате 
получаются строки, состоящие из игры слов, но 
не соответствующие друг другу. Следовательно, 
создание  совершенного  таджниса – показатель 
мастерства.  Можно  смело  сказать,  что  Ашуг 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
23
Шамшир  создал  великолепные  таджнисы,  в 
которых  содержание  и  форма  дополняют  друг 
друга.  В  его  творчестве  можно  встретить  такие 
формы  таджниса,  как  «черный  таджнис», «ге-
райлы  таджнис», «песенный  таджнис», «тадж-
нис не смыкающий губ», «джыгалы таджнис, не 
смыкающий  губ».  Черный  таджнис – это 
обычный  таджнис  и  в  творчестве  Шамшира 
имеется много примеров этого вида. Какое бы из 
этих  стихотворений  мы  не  просмотрели  бы,  в 
любом  мы  разглядим  художественный  талант, 
большое мастерство Шамшира: 
Шамшир, раскрой книгу любви и пошци, 
Пожелай, спроси верности, помощи, 
Двери смелости не нуждаются в ключах, 
На меня перевели эти печали (4, 363). 
«Самая  мало  используемая  форма  в 
ашугской поэзии – это таджнис, не смыкающий 
губ.  К  этой  форме  чаще  всего  прибегали  Ашуг 
Алы, Ашуг Алескер, Ашуг Гусейн Бозалганлы» 
(6, 343). В  творчестве  Ашуга  Шамшира  также 
имеются  таджнисы,  не  смыкающие  губ  и 
джыгалы  таджнисы,  не  смыкающие  губ, 
которые  красивы  своей  формой  и  содержа- 
нием. 
Ашуг  Шамшир  обращался  в  поэзии  и  к 
жанру баяты, и можно сказать, что все баяты его 
построены на игре слов. Особо следует указать, 
что  в  баяты  Шамшира  зачинательные  слова 
баяты,  типа  «я  дорог», «не  так  ли»  составляют 
меньшинство.  По  мнению  некоторых  фоль- 
клористов  азербайджанские  баяты  чаще  начи- 
наются выражениями: «я дорог», «не так ли», «я 
влюблен-ный».  Фольклорист  В.Велиев  пишет, 
что  в  азербайджанских  баяты  есть  один  фор-
мальный  признак,  не  присуший  другим  тюрко- 
язычным  народам:  наши  (т.е.  азербайджанские) 
баяты  начинаются  с  шаблонов: «я  дорог», «не 
так  ли», «я  влюбленный» (11, 4). На  деле  же,  в 
большинстве наших баяты не исполь-зуются эти 
выражения. 
В 
некоторых 
исследованиях 
последного периода так-же можно встретить эту 
мысль. Фольклорист Л.Сулейманова, собравшая 
225 баяты в районе Шеки, также указывает, что 
такие  «шаблонные»  зачинания  мало  встре- 
чаются  в  баяты (10, 129-130). Как  видно,  баяты 
Шамшира  привлекают  внимание  именно  с  этой 
точки  зрения,  т.е.  по  причине  малоиспользуе-
мости  этих  «шаблонных»  выражений.  Баяты 
Ашуга Шамшира с точки зрения тематики также 
разнообразны.  В  них  любовные  мотивы  состав- 
ляют преимущество. Баяты ашуга, составленные 
на  основе  игры  слов,  и  по  содержанию,  и  по 
форме  являются  оригинальными  образцами 
искусства: 
Выстроены многие печали, 
Разожги, сожги печали, 
Боюсь, расстанусь я с тобой, 
В душе останется печаль (3, 289). 
Здесь  каламбур  построен  на  словах, 
сходных по форме. Так, в оригинале стиха слово 
«qala»  в  первой  строке  (в  значении  «много»), 
слово «qala» во  второй  строке  (в  значении 
«жечь»)  и  в  четвертой  строке  (в  значении  «ос-
таться») создают игру слов и образуют единство 
по  форме  и  содержанию.  Баяты  по  теме 
любовьная.  Посредством  рифм-игры  слов 
внутренний  мир,  переживаемые  волнения, 
чувства и настроения лирического влюбленного, 
который  боится  расстаться  со  своей  возлюб- 
ленной,  выражают  высокую  художественную 
образность. 
У меня влюбленного душу отняла, 
У моей жизни душу взяла, 
Брови твои – вражеские палачи, 
Глаза, отнимающие душу (3, 289). 
В  этом  баяты  глаза  и  брови  возлюбленной 
взяты как основной элемент и с помошью игры 
слов  в  рифмах  был  создан  таинственный  и 
пленительный образ. 
Оделась ты в шелка, 
Не впадай ты в глубокие реки. 
Если 
посмотрит 
соловей, 
кровью 
обольется, 
От шипов на цветке (4, 481). 
Ашуг  умело  использовал  здесь  игру  слов, 
содержательные  выражения,  звукосочетания. 
Баяты строится на основе игры слов в оригинале 
“a xara”, “axara”, “axara”. Здесь в первой строке 
“xara” – это  шелковая  ткань;  во  вто-рой  строке 
“axara” – это  глубокая  река;  в  четвертой  строке 
“axara” – колючка,  шипы.  Вообще  следует 
отметить,  что  не  только  эти  анализируемые 
баяты, но и все баяты Ашуга Шамшира демонст-
рируют его силу таланта. 
Шамшир в своем творчестве уделял место и 
для  жанра  лирического  вида  баяты-загадки  и 
представлял  их  как  игру  слов.  Профессор 
Г.Пашаев  пишет,  что  поэтически  отражающие 
описание  природных  и  обшественных  явлений, 
реальное бытие и т.п., по форме схожие с баяты 
и  закрытыми  куплетами,  но  различаюшиеся  от 
них по образу действия и по месту исполнения, 
«по  стилю,  поэзии,  по  выражаемому  пере- 
носному значению» «баяты-загадки» как отдель- 
ный жанр лирического вида не исследовались в 
азербайджанском  фольклоре» (8, 173). Про- 
смотрев  все  примеры,  мы  видим,  что  не  все 
строки  построены  на  игре  слов,  хотя  Ащуг 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
24 
Шамшир  также  называет  их  загадками-калам- 
бурами. Например: 
Горчит – нельзя бросить, 
Сладка – нельзя продать. 
Это крепость, все бежит, 
Не догнать эту сладость (2, 240). 
Отметим,  что  отгадка  ашугом  не  дана. «В 
изданных  в  последнее  время  книгах  по 
азербайджанской  фольклористике  наблюдается 
тенденция  не  давать  отгадки  к  «баяты-
загадкам».  Даже  не  дача  отгадок  таким  совре-
менником,  как  Ашуг  Шамшир,  вызывает 
сожаление» (8, 178). 
Ашуг  Шамшир  не  ограничивался  только 
жанрами ашугской поэзии, он проявлял интерес 
и  к  жанрам  классической  литературы.  Един- 
ственный  газель  (лирический  стих)  и  рубаи 
(четверостишие)  Шамшира  свидетельствуют  об 
этом.  Созданный  им  газель  можно  расценивать 
как попытку мастера испытать свой поэтический 
талант в етом жанре. Это доказывается и не пос-
ледовательным  интересом  к  газелям  в  его 
творчестве.  Во  всяком  случае,  до  нас  дошла 
лишь одна единственная газель: 
Наличие  ума  значит  царствовать,  безумие 
– это косность, 
Не  думать  о  будущем,  это  трагедия  для 
каждого человека(3, 290.) 
Из этой  газели  явствует, что  его  автор  знал 
классическую  литературу,  технику  жанра 
газели.  Как  известно,  первый  куплет  газели 
бывает  рифмованным,  первые  строки  после- 
дуюших  куплетов  свободные,  вторые  строки 
рифмуются 
с 
рифмами 
первоначального 
куплета. Как правило, в последнем куплете поэт 
упоминает  свой  псевдоним (5, 126). Как  видно, 
из  оригинала  и  в  этой  газели  соблюдается 
размер  и  рифма.  Интересным  представляется 
язык  газели.  Язык  стиха  плавен,  прост, 
арабизмы  и  фарсизмы  составляют  меньшиство. 
Все  это  исходит  из  глубоких  взаимосвязей 
Шамшира с народной ашугской поэзии. 
Ашуг  Шамшир  по  мере  творческого 
развития обращался и к рубаи (четверостишиям) 
–  основному  жанру  классической  восточной 
литературы  и  создал,  в  основном,  каламбурные 
рубаи. По объему маленьких поэтических рубаи 
возможно 
посредством 
нескольких 
слов 
выразить глубокое содержание. «Примуществом 
рубаи  является  то,  что  поэт  в  коротком  стихе 
должен  выразить  конкретную  и  законченную 
мысль,  произвести  глубокое  впечатление» (9, 
232).  Рубаи  Шамшира  полны  поэтического 
таланта, показывают новые формы поэтического 
умения Шамшира: 
Только  бы  в  дружеском  саду  лицо  было  б 
белым, 
И я сорвал бы одну ягодку, белую, 
Сделай меня счастливым, создавший меня, 
Пускай  мое  лицо  рядом  с  тобой  будет 
обеленным (2, 242). 
Рубаи  построено  на  основе  игры  слов.  В 
оригинале  первая,  вторая  и  четвертая  строки 
рифмуются,  третья  строка  свободная.  В 
оригинале  выражение “üzüm ağ olsun” создает 
игру слов. 
Подытоживая  анализ  жанровой  структуры 
поэзии  Шамшира,  можно  отметить,  что  Ашуг 
Шамшир  глубоко  знал  жанровую  структуру 
азербайджанской  ашугской  поэзии.  Он  создал 
все  жанры  и  формы  азербайджанской  ашугской 
поэзии, создал настоящие шедевры в отдельных 
видах жанра. Учитывая формально-поэтическую 
структуру каждого жанра, Шамшир старался эти 
жанры  своей  художественной  гениальностью 
превращать 
в 
произведения 
словесного 
искусства.  С  этой  точки  зрения,  наблюдаем 
творческий  подход  в  создании  жанров. 
Используя  возможности  формы  и  содержания 
жанра,  пытался  построит  различные  творческие 
комбинации  посредством  поэтических  эле-
ментов,  тем  самым  доказывая  себя  как 
искусного  мастера  слова.  А  это  в  свою  очередь 
показывает,  что  творчество  Шамшира  в 
жанровом  аспекте  является  очень  важным, 
настоящим феноменом в словесном искусстве. 
________________ 
1.  Ашуг  Шамшир.  Избранные  произведение. – Баку: 
Азернешр. – 1973 (на азерб. яз.) 
2.  Ашуг  Шамшир.  Стихи. – Баку:  Язычы. – 1980 (на 
азерб. яз.). 
3.  Ашуг  Шамшир.  Назидания  (собрали  и  отредак- 
тировали Гурбанов Г., Гулиев Ф.). – Баку: Озан. – 1996 (на 
азерб. яз.). 
4.  Ашуг  Шамшир.  Я  река  Тертер  той  Куры,  того 
Араза. – Баку: Сабах. – 2004 (на азерб. яз.). 
5. Джалал М., Халилов П. Основы литературоведения. 
– Баку: Маариф. – 1972 (на азерб. яз.). 
6.  Хакимов  М.  Виды  азербайджанских  ашугских 
стихов и их источники. – Баку: Маариф. – 1999 (на азерб. 
яз.). 
7.  Маммедли  Э.  Мастерство  таджнисов. – Баку: 
Нафта-пресс. – 1998 (на азерб. яз.). 
8.  Пашаев  Г.  Жанры  каркукского  фольклора. – Баку: 
Элм. – 2003 (на азерб. яз.). 
9. Рафили М. Введение в теорию литературы. – Баку: 
АПИ. – 1958 (на азерб. яз.). 
10.  Сулейманов  Л.  Шекинская  фольклорная  среда. 
Дисс… канд.филол.наук. – Баку, 2008 (на азерб. яз.). 
11. Велиев В. О некоторых вопросах фольклористики 
//  Ученые  записки.  Язык  и  литература. – Баку:  АГУ  им. 
С.М. Кирова. – 1979. – №6. – С.3-6 (на азерб. яз.). 
12.  Велиев  В.  Азербайджанский  фольклор. – Баку: 
Маариф. – 1985 (на азерб. яз.). 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
25
* * * 
The poesy genre of Ashug Shamshir’s who was one of the 
famous ashugs of the XX century in Azerbaijan is very rich. 
Many valuable works in different forms of the different genres  
 
 
 
 
 
 
 
 
were created by him, such as goshma (versifications), mukham-
mas (poetical commentaries) and soor. All these are given in 
the examples and discussed in this article.  
 
 
             
 
 
Н. С. Исмагулова 
 
«ӨМІР МЕКТЕБІНДЕГІ» СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІКТЕРІ 
 
 
«Өмір мектебі»  трилогиясында 
револю- 
циялар мен  соғыс оқиғаларының бел ортасында 
болған 
даңқты 
ерлер: 
С.Сейфуллиннің, 
А.Асылбековтің,  У.Жəнібековтің  жəне  тағы 
басқалардың  мəңгі  ұмытылмас  жарқын  бей- 
нелері  бар.  Сондай-ақ  онда  Л.Мирзоян, 
Т.Рысқұлов, С.Меңдешев, О.Исаев, О.Жандосов 
сынды  белгілі  қоғам  қайраткерлері  жөнінде 
бірсыпыра  мəлімет  берілген.  Қазақ  кеңес 
əдебиетінің  іргесін  қаласып,  оның  дамуына  зор 
үлес  қосқан  Б.Майлин,  І.Жансүгіров,  Ғ.Мүсі- 
репов,  И.Байзақов  туралы  да  соны  деректер 
келтірілген.  Жазушы  өзімен  қызметтес  немесе 
жақын қарым-қатынаста болған əлгі адамдардың 
мінез-құлқын,  жұмыс  істеу  тəсілін  кеңінен 
сипаттайды.  Айталық, «Сəкеннің  сүйеуі», 
«Сəкеннің  салттарынан», «Қазақ  əдебиетінің 
тойы» атты бөлімшелер өзінің шынайылығымен, 
сыршылдығымен көз тартады.  
Шығарма  кейіпкерлеріне  қатысты  қаламгер 
əрбір  кейіпкердің  сүрлеу-соқпағын,  ұстанған 
принципін  мүмкіндігінше  сол  болған  қалпынан 
өзгертпеуге  ден  қойған,  тізеге  салу  сияқты 
жалаң  тенденцияға  бой  алдырмаған.  Автор  өзін 
жəне  қызметтес  дос-жолдастарын  бірыңғай 
көтермелеп мадақтаудан аулақ. Жұмыс бабында, 
оқу-білім  майданында,  күнделікті  өмірде  жі- 
берілген  кейбір  қате-кемшіліктерді,  пендеші- 
лікті  жасырмай  оқырмандардың  талқысына 
салады.  Сондай-ақ  жұғымсыз  іс-əрекеттермен 
оқшауланып, ел мүддесіне көлденең келгендерге 
де мейлінше əділ үкім ұсынуға тырысқан. Ғалым 
Ə.Жұмабайдың  естелігі  де  осы  пікірдің  рас- 
тығын  дəлелдей  түседі. «…60-жылдардың  бас 
кезінде,  Ғабиден  Мұстафин  Жазушылар  одағы 
басқармасының  төрағасы  болып  тұрғанда 13 
адамнан  құралған  Төралқа  мүшелері  туынды- 
ларының  қолжазбаларын  əуелі  өздері  оқып, 
талқылап,  баспаға  ұсынатын  тəртіп  орнатылды. 
Сəбеңнің  «Өмір  мектебінің»  үшінші  кітабы  сол 
кезге тура келеді. «Есею жылдарын» қарау үшін  
 
 
құрамында  М.Қаратаев,  З.Шашкин,  Б.Сахариев, 
мен,  Ə.Нұрпейісов,  Т.Ахтанов,  З.Қабдолов  бар 
екі комиссия құрылып, келешек кітап жөніндегі 
ұжымдық  пікірлерін  жазбаша,  рецензия  ретінде 
беретін болды. 1960 жыл шілдесінің орта кезінде 
қолжазбаның талқылауы өтті. Кең кабинетте ине 
шаншар  орын  қалмаған.  М.Қаратаев  бастаған 
комиссияның  пікірін  Б.Сахариев  оқып  берді. 
Қолжазбаның жетістіктерін əдемілеп айта келіп, 
олар  үш  жүзге  тарта  сын-ескертпе  жасаған  
екен.  Жұрт  гуілдеп  кетті.  Екінші  комиссия 
рецензиясын  Ə.Нұрпейісов  оқыды.  Тап  соның 
алдында  ғана  Сəбеңнің  Сəкен  жөніндегі 
естеліктері  «Қазақ  əдебиетінде»  жарияланған 
еді.  Таяуда  ғана  ақталып,  кітаптары  да  шыға 
бастаған үлкен ақын-азаматтың туындылары да, 
тағдыр-талайы  да  оқырман  қауымды  қатты 
қызықтыратын. Сол себепті де олар қолжазбаны 
жақсы  бағалай  келіп,  Сəбеңнің  өзі  тым  жас 
күнінде,  Орынборда  Халық  комиссарлары 
кеңесінің  төрағасы  болып  істейтін  Сəкеннің 
үйінде  жатып  оқыған  кезінде  інісінің  ақшаны 
үнемдеп,  жарықты  ерте  сөндіріп  тастайтыны 
тəрізді  тұрмыстық  уақ-түйекті  теріп  кететінін, 
сырбаз  ақынның  əйелқұмарлығын  көбірек 
суреттейтінін тілге тиек ете отырып: 
Бала  Сəбитті  Орынборға  алдырып,  оқытып, 
парламент  мүшесі  еткен  аяулы  ақын  бейнесін 
тұрпайылау  көрсетуі  оқырмандар  наразылығын 
тудыруы  мүмкін  екенін  атап  өтті.  Қолжазбаны 
талқылау  қызу  айтыс-тартыс  туғызды.  Үлкен 
жазушылар  түгелге  жуық  сөйледі.  Ғабит 
Мүсірепов,  Ғабиден  Мұстафин  қолжазбаның 
кемшіліктері жағына көбірек тоқталды.  
–  Біз,  Ғабит  екеуміз  болмасақ,  мына  қалған 
жұрттың  саған  тісі  бата  бермейді.  Сен  бірақ 
біздің сынымызды көңіліңе алма. Кітап тазарып, 
жақсы  шықса – бəріміздің,  ең  алдымен, 
əдебиетіміздің абыройы,  – деді Ғабиден аға.  
Сəбең  қорытынды  сөзінде  қолжазба  қанша 
сыналғанымен, «өз  идеологиясының  мінсіз  таза 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
26 
екенін»  алға  тартты» [1].  Бұл – сөз  жоқ, 
шығарманың  шыншылдық  сипатын  биіктетіп 
тұрған елеулі жайттың бірі.  
Əдебиеттану  ғылымында  С.Мұқановтың 
стиліне  қатысты  талай  пікір  айтылғаны  мəлім. 
Зерттеуші  ғалымдар  жазушының  өзіндік  сөз 
қолданыс  ерекшеліктерін  нақты  мысалдармен 
дəлелдей отырып, оның шығармаларында кейде 
құлаққа  тосындау  естілетін  тіркестердің,  үйірлі 
мүшені 
үсті-үстіне 
қабаттастыра 
берудің 
салдарынан  əсерді  солғындататын  шұбалаңқы 
сөйлемдердің 
кезігіп 
қалатынын 
орынды 
көрсеткен.  Мұндай  сипатты  азын-аулақ  кем- 
шіліктен  «Өмір мектебі» де құралақан емес.  
С.Мұқанов трилогияда ескі қазақ аулындағы 
діни  наным-сенімдер,  араб  жазуының  ерек- 
шеліктері,  ескіше  жыл  атаулары,  төрелердің 
шежіресі, «ақ  табан  шұбырынды»  оқиғасы, 
кейбір  қалалардың  салыну  тарихы  т.б.  жөнінде 
кейде өз атынан, кейде басқа біреулерді сөйлету 
арқылы  ұзынды-қысқалы  сан-алуан  мəлімет 
береді.  Сын-зерттеу  еңбектерінде  осының 
көпшілігі  оқырмандар  назарын  негізгі  оқиға 
желісінен  аулақ  əкететін  артық  дүние  делініп 
жүр. Бір есептен солай екені рас та. Дегенмен ол 
əңгіме-баяндаулардың өткен кездің сыр-сипаты, 
əдет-ғұрпы,  ұғым-түсініктерінен  келер  ұрпаққа 
азды-көпті  мағлұмат  беру  қызметін  атқарып 
тұрғаны  даусыз.  Оларды  екі  дəуірдің  куəсі 
болған,  көп  жасаған,  көп  тоқыған  С.Мұқанов- 
тар  айтып  бермегенде  кімдер  айтып  бермек? 
Сондай-ақ,  шегіністер  жасауға,  кейде  алға  
озып  кетуге  мемуарлық  жанрдың  қолайлы 
екенін  де  есте  ұстағанымыз  лазым.  Бірақ  бұл 
кейбір  эпизодтық  кейіпкерлердің  өскен  ор- 
тасы,  үрім-бұтағы,  тіршілік-тауқыметі  əңгіме- 
ленетін  құлаш-құлаш  ақпарларды  түгел  құптау 
деген сөз емес. Атап айтсақ, Аңдамас қажының, 
сайқымазақ, қу Досмағанбеттің əр түрлі сөлекет 
қылықтары ұзақтау қызықталған тəрізді.  
Шығарма – халқымыздың  жарты  ғасырға 
жуық  өмірінің:  еркіндік,  теңдік  жолындағы 
күресінің,  еңбек,  білім  алу  жолындағы  ты- 
нымсыз  аттаныстары  мен  ізденістерінің  бір- 
тұтас  суреті.  Трилогияда  күрделі  кезеңнің  
сан-сала  шытырман  оқиғалары  өзара  шебер 
қиыстырылып,  тартымды  сипатталған.  Ол – тек 
жеке  қайраткердің  өмірбаяны  емес,  жалпы  
қазақ  елінің  тұрмыс-тіршілігін,  ой-арманын, 
бірте-бірте  есейіп  ілгерілеу  эволюциясын  та- 
рихи  шындыққа  сай  бейнелейтін  көлемді 
шежіре.  
Бұл  шежіреде  автордың  балалық  шағынан, 
жарасты  жастығынан,  толысқан  азаматтық 
кезеңінен  мағлұмат  беріліп,  қазақ  халқының 
жарты  ғасырға  жуық  өмір  тарихы,  тұрмыс-
салты,  моралі  мен  этикасы  кең  қамтылумен 
қатар,  шығарманың  өне  бойынан  тарлан 
таланттың  өзіне  тəн  құнарлы  стилі,  тайға  таңба 
басқандай  қолтаңбасы,  суреткерлік  хас  шебер- 
лігі мен мұндалап тұрады.  
Онысы  табиғат  пейзажы  мен  кейіпкерлер 
портретін  мүсіндеу  ерекшеліктерінен  де  бай- 
қалады. Мысалы: 
«Оның  үнемі  түюлі  жүретін  қалың  қабағы 
зілдің бұлтындай бір ашылмайды. Ашуланса, ол 
қалың  қабағын  түсіріп  жіберіп,  үлкен  көзін 
кішірейте  түйілдіріп  қадала  қараса,  көздерінің 
ұшқыны  өңменімнен  өтіп  кете  жаздайтын.  Сол 
кезде  оның  шешек  дағы  бар  қарасұр  ашаң  еті 
қыртыстана  қап,  жақ  еттері  түйіле  қап,  сидиған 
арық  мойнының  тамырлары  білеуленіп  кетеді» 
[2,52]. 
Бұл Мұқанның інісі – Мұстафаның портреті. 
Туысқан  адамның  портреті  типтік  əрі  психо- 
логиялық  талдау  арқылы  жасалған.  Типтендіру 
осы  суреттемеде  Мұстафаның  бет-əлпетіндегі: 
«қалың  қабақ», «үлкен  көз», «арық  мойын» 
сияқты  таңдап-талғап  алынған  портреттік 
детальдардан көрініс береді. 
Екіншіден  Мұстафа  ұзақ  уақыт  төсекте 
жатып,  аурудың  азабын  тартқан    дімкəс  адам. 
Оның  кедейшілік  өмірі,  жуық  арада  айықпай 
қойған сырқаты – мінез-құлқына, кескін-кейпіне 
де  өз  ізін  салған.  Сондықтан  Мұстафаның  
мінезі қытымыр да қатал. «Зілдің бұлтындай бір 
ашылмайтын»  қабағы,  ашуланса  «үлкен  көзін 
кішірейте»  қарауы, «арық  мойнының  тамыры 
білеуленуі»  яғни,  бет  ажарындағы  психоло- 
гиялық  өзгерістер  соны  аңғартады.  Бұл  арада 
Мұстафаның  типтік  портреті:  кескін-келбетінің 
айрықша  сипат-белгілерімен,  бет  қимылы, 
мінез-құлық бірлігімен жасалған. 
С.Мұқанов  өз  шығармасында  əйелдер 
портретін  өте  көркем  мүсіндеуге  тырысады.  
Мəселен,  ол  туған  апасы – Ұлтуған  туралы 
айтқанда: «ол  қазір  жасы  он  беске  шыққан, 
талдырмаш, ұзын бойлы, ашаң қызыл шырайлы 
жүзді, мөлдіреген кішірек қара көзді, əдемі қыр 
мұрынды,  бұрымы  ұзын,  қара  шашты,  жаңа 
өспірім көркем қыз»  – дейді. 
Бой  жетіп  қалған  балғын  қыздың    бұл 
дерексіз  портретінде  автордың  ол  жайлы  əсері 
берілген. Жазушы кейіпкердің жасын, түрін, бой 
тұлғасын  көркемдеп  беру  үшін: «қара  көзді», 
«əдемі  қыр  мұрынды», «қара  шашты»  деп  бір 
текті, 
күрделі 
эпиттеттерді 
пайдаланған. 
Троппен берілген əдемі портреттік детальдар бір 
қарағанда  бүтіннің  бөлшегі  тəрізді  əсер 
қалдырғанымен,  қыздың  тұла  бойында  нəзіктік, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
27
жарасымдылық,  тартымдылық  бар  екенін  аң- 
ғартады. 
«...жапалақтай  жауған  қардың  жұлдыздары, 
оның  алдына  құрған  сиқырлы  шымылдықтай 
желпінеді...  Соған  сүңгіп  келе  жатқан  қыздың 
салқын  ауаға  қызарған  беті – қызыл  роза 
гүліндей  құлпырады...  Кірпіктердің  арасынан 
қараған  үлкен  көгілдір  көздер,  кіршіксіз  көк 
кəукер тасындай мөлдірейді... Кішкене ауыздың 
жұқа  еріндері  қызыл  шоқтай  жайнайды....» 
[2,442-443]. 
Романда орыстың сұлу қызы – Катеринаның  
портреті 
осылайша 
сипатталған. 
Арудың 
сыртқы  тұрпат-бейнесі  жапалақтап  жауған 
қардың,  дəлірек  айтқанда,  қыс  пейзажының 
фонында  суреттелген.  Өйткені,  автор  осының 
алдында  ғана  күннің  суытып,  жердің  тобарсып 
қатып  қалғанын  айта  келіп: «... Бүгін  таңертең 
жапалақтаған қар мен көлден су алып қайтқанда 
қалыңдай  жауып,  миллиондаған  кіршіксіз  ақ 
жұлдыздарын қоюлата аспаннан сеуіп тұрған» – 
деп    қыс  табиғатының  құбылысынан    хабар 
берген болатын. 
«Өмір  мектебі»  трилогиясындағы  басты 
тұлға  Сəбиттің  өзі  болғанымен,  автор  өз 
автопортретін беруге өте сараң. Егер бере қалса, 
басқа  кейіпкердің  аузымен  сипаттайды. «Өзі 
жалпақ  беттеу,  құба  өңділеу,  май  мұрындау, 
кішірек  көзділеу  боп,  шешесіне  тартыңқыраған 
екен, – десті əркімдер» [2,16]. 
Кейде  автор  портретінің  белгілері: «Пұ- 
шырайған  мұрның  құрысын...», «Тапырайған 
кішкене  мұрныңды» – деген  эпизодтық 
кейіпкерлердің  репликасынан  да  байқалып 
қалады. 
С.Мұқанов  бұл  туындысында  үзеңгі  қа- 
ғыстырып    қатар  жүрген  ағалық,  жолдастық 
ақыл  кеңесін  тыңдап,  ұстаз  тұтқан:  В.И.Гозак, 
Ə.Досов,  А.Асылбеков  жəне  т.б.  төңкерісшіл 
революционерлерлің  портреттер  галереясын 
жасаған. 
Үш кітаптан тұратын триологиясында автор 
қазақтың  Ақан  сері,  Үкілі  Ыбырай,  Балуан-
Шолақ  тəрізді  өнерпаз  ұлдарына,  кеңес  дəуі- 
рінде  өмір  сүрген  С.Сейфуллин,  Ғ.Мүсірепов, 
И.Байзақов  жəне  т.б.  ақын-жазушыларға  да 
тамаша-тамаша көркем беттер арнаған. 
С.Мұқанов  халықтың  ардақты  ұлы – Ақан 
серіні  өмірінің  соңғы  кезінде  кездестіреді.  Бұл 
шақта  Ақан  кəрілікке  бой  ұсынып,  ауру-сыр- 
қау  меңдеп,  əр  елдің  бай  жуандарынан  шет 
қақпай  көріп,  қаралы,  қайғылы  қалыпта  күн 
кешеді. 
Рухани  жан  күйзелістері  жүрегін  жаралаған 
тағдырдың,  əлеуметтік  топтардың  ауыр  соқ- 
қылары  оның  шығармашылығына,  көңіл-күйіне 
қатты əсер етеді. Осы жағдайда жазушы: 
«...  одан  кейін: «Құлагер  жаз  жайладым, 
күз...» – дей  берді  де,  жыламсыраған  дауыспен 
Құлагердің  өлген  жерін  айтқанда, «жұлдым  да 
сақал,  шашты  ойбайладым!» – деп  өкси  жылай 
берді...  Ақанның кескіні со кезде құйын үрлеген 
судың бетіндей ойран-ботқа боп, екі көзінен жас 
шұбыра жөнелді. Ол  домбырасын қасына сүйей 
салды  да,  талықсығандай  қисайып  жата  кетті» 
[2,218] – деп баяндайды. 
Ақан  серінің  орны  толмас  өкініші,  жанын 
жегі  құрттай  кемірген  қайғы-қасіреті,  мұң-
наласы – тұлпардың,  дүлдүл  Құлагердің  өлімі. 
Сол  себепті  автор  Ақан  портретін  жасағанда, 
оның  жан-дүниесін  астаң-кестең  қылған    ішкі 
көңіл-күй құбылыстарын: кескіні со кезде құйын 
үрлеген  судың  бетіндей  ойран-ботқа  боп, – деп 
бет  ажарындағы  өзгерістерімен  қабаттастыра 
суретеген.  Денесінің  қимыл-қозғалысына  бай- 
ланысты  айтылған: ... талықсығандай  қисайып 
жата  кетті»  деген  фраза  да  Ақанның  əлденеге  
өкінген,  опынған  жабырқаңқы  халінен  хабар 
бергендей.  Сөйтіп,  Ақан  портретінде  құбыл- 
малы,  өзгермелі  беттің  бояу-реңі    мен  ішкі  жан 
қозғалысы өзара астасып, кірігіп кеткен. 
Жазушы  Сəкенді  алғаш  рет  алыстан  көзі 
шалғанда: «Басы  көтеріңкі.  Кеудесі  шалқақ. 
Кескінінен  көзіме  алғаш  шалынғаны,  аса  қою 
қияғы  ұзын  қарасұр  мұрт»  десе,  жақын  жерден 
бетпе-бет  көргенде: «кейін  қайырған  шашы 
толқынды  қара  екен,  шекесі  толық,  маңдайы 
кең,  кеше  мөлшерден  артық  қоңқақ  сияқтанған 
мұрны  бүгін  қырланған,  мөлшерлі,  əдемі 
қалыпта,  кешегі  қалың,  ұзын  мұрты  бүгін 
қоюлана,  ұзара  түскен  сияқты» [3,488] деп 
сипаттайды. 
Екі суреттеме шығарманың əр бетіне шашы- 
ратылып  берілгенімен,  бірін-бірі  қайталамай 
Сəкеннің  портретін  толықтыра  түскен. «Басы 
көтеріңкі.  Кудесі  шалқақ»  деген  детальдар 
ақынның  тұлға-сымбатын  мүсіндесе,  кейінгі 
суреттемеде  автор  оның  бет-бейнесіндегі  шаш, 
шеке,  маңдай,  мұрын  сияқты  белгі  сипаттарына 
жеке-жеке тоқталады. 
Айта кететін тағы бір  жай – жазушы мұнда 
Сəкеннің  сыртқы  кейіп-кескініндегі  нақты  бір 
ерекшелігіне  акцент  жасаған.  Ол:  персонаждың 
«мұртына»  байланысты  штрих-деталь.  Бұл 
деталь  екі  рет  қайталанып,  ақынның  сұлу  жан 
дүниесімен  үндесіп,  оның  портретінің  тұрақты, 
мəнді  бір  белгісін  айқындай  түскен.  Белгілі 
əдебиет 
теоретигі 
А.И.Белецкий 
көркем 
прозадағы  портреттерді:  дерексіз,  живопистік, 
паспорттық деп түр-түрге бөледі. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
28 
Академик  атап  көрсеткен  портреттің  осы 
паспорттық  белгілерін  шығармадағы  эпизодтық 
жəне  екінші,  үшінші  қатардағы  кішігірім 
кейіпкерлерді сипаттаудан да көреміз. 
Мəселен  сол  кездегі  жас  ақын  А.Тоқ- 
мағанбетов  портретін  жазушы: «... Толықшалау 
орта  бойлы,  жирендеу  өңді,  жирен  бұйра 
шашты» – деп  суреттесе,  ақын  Ə.Тəжібаевты: 
«Бір күні қызмет бөлменің есігін біреу қаққанға, 
кіріңіз  десем,  оң  жамбасынан  сылти  басқан, 
серейген  арық  бойлы,  қоңқақ  мұрынды, 
сығырлау  көзді,  қара  шашы  жалбыраған  бала 
жігіт  кіріп  келді» [4,23] – деп  қысқаша 
қайырады. 
С.Мұқанов аталмыш шығармасында табиғат 
көріністерін  қаһарманның  түйсік-сезімі  немесе 
ойша елестетуі арқылы бермейді. Ол пейзаждық 
суреттемелерді  табиғи  қалпында,  шыншыл 
реалистік  тұрғыдан  суреттеу  үшін  өз  кейіп- 
керінің  «арқа  тұсына»  шығып  алады  да,  оның 
құбылыстарын  үнсіз  бақылайды.  Өйткені 
табиғат-феномен  ол  қоғамдық  құбылысқа, 
көңіл-күй өзгерістеріне тəуелді емес. 
Автор  табиғат  детальдарын  суреттегенде 
жарыққа,  түске  жəне  оның  бояуларына  айы- 
рықша  мəн  береді.  Табиғат  пен  оның  бояулар 
палитрасы параллель түрде алынып, өзара жіксіз 
жымдасып жатады. 
«Кейде  «Көкшетау»,  кейде  «Бурабай» 
аталатын тау, Нығметжан ауылынан бұп-бұлдыр 
көкпеңбек  боп  көрініп  тұрады...  Бірақ  Бура- 
байдың  көгілдірлігі  өзге  таулардан  əлдеқайда 
көкшіл  сияқты,  бұл  алыстан,  жерден  аспанға 
өсіп  шыққан  көгілдір  гəуһар  тасқа  ұқсайды»  
[3,417]. 
Оның  есесіне  қоңыр  түс  өмірде,  табиғат 
құбылыстарында  аз  кездесетіні  сияқты  три- 
логияда өте сирек қолданылады: 
«Шөппен жарыса көктеп, аяқ кезінде пісетін 
жуаның  түбі – кішігірім,  сарымсақтай...  Піскен 
кезде  сабағының  басы  қоңырланады  да, 
бұлтиған бүршік атады» [2,38]. 
«Қаланың,  заводтың  қыстай  бұрқыраған 
түтінінен  қардың  түсі  қоңырланып  кетеді» 
[4,343]. 
Романдағы  табиғат  көрністерінде  түс 
жарықпен  қатарласа  алынып,  үнемі  жарыс- 
тырыла беріледі. Сондықтан пейзаждық бояулар 
палитрасы  жарықтың  түсуіне,  жылдың  төрт 
мезгіліне,  тəуліктің  əр  уақытысына  байланысты 
үнемі өзгеріп отырады. 
Міне,  осы  тəріздес  жоғарыда  келтірілген 
портреттік  жəне  пейзаждық  суреттемелерден 
бүкіл  халықтың  ыстық  ықылас,  махаббатына 
бөленген  Сəбит  Мұқановтай  көркем  сөз 
шеберінің  жазу  ерекшелігінің  өзіндік  қырын 
танимыз [5]. 
Жалпы, «Өмір  мектебі»  трилогиясы – 
жазушы  үшін  шын  мəнінде  көп  қиналысқа 
түскен  шығарма  болды  деп  жазған  ғалым 
Қ.Ергөбек,  қиналудың  өзіндік  бірнеше  се- 
бептерін  атап  көрсетеді.  Ол,  біріншіден,  əсіресе 
«Есею  жылдарында» 1937 жылы  «жеке  адамға 
табынудың 
құрбаны» 
болған 
талай-талай 
қайраткерлер  есімі  аталып,  іс-əрекет  баян- 
далуына  байланысты  дейді.  Олардың  көбімен 
Сəбит  Мұқанов  ертеден  таныс,  үзеңгілес 
жүрген,  бір  қызмет  атқарған.  Сондықтан  да 
өмірдегі  кісілік  келбетін  жақсы  біледі.  Өз 
білгені  бойынша  баяндайын  десе, 1937 жылы 
оларға  жала  жабылғанда  келбет,  азаматтық 
болмыс  бір  бөлек  те,  үкіметтік  үкім  бір  бөлек. 
Бірі  жүрек  сөзі,  бірі  дерек  көзі.  Қайсысын 
таңдамақ керек? Былай тартса өгіз өледі, былай 
тартса  арба  сынады.  Жазушы  сол  себепті  архив 
деректеріне  көбірек  сүйенеді,  əлгі  аталған 
қайраткерлер  істері  жөнінде  құжаттардың 
көшірмесін  үстел  үстіне  ала  отырып  жұмыс 
істеді. «Есею  жылдары»  осылай  жазылған  еді. 
Шығарма 
үзінділері 
газет-журналдарда 
жариялана бастады. Жазған шығармасын сыйлас 
кісілеріне  оқытып  бір  сынату,  ағымдағы 
баспасөзде  жариялатып,  пікір  тыңдап  бір 
ширату  Сəбит  Мұқановтың  қашанғы  дағдысы. 
«Есею жылдары» да осы жазушылық тəжірибені 
бастан  кешіп  отыр.  Енді  бұған  алпысыншы 
жылдардағы 
əлеумет 
өміріндегі 
ахуалды 
қосыңыз.  Н.С.Хрущев  бір  қарағанда  бар 
ақиқатты  ашып  тастап,  тарихи  бұрмалауды 
қалпына  келтіруге  үндегендей  еді.  Туған-туыс, 
бауыры, 
жора-жолдасынан 1937 жыл 
зобалаңында  көз  жазып  қалған  ашынды  жұрт 
жазушыдан  да,  тарихшыдан  да  тек  ақиқатты 
талап  етті,  жазықсыз  жапа  шеккендер  есімін 
ақтау жолына кірісе бастады. Осы психологияға 
жазушының  «Есею  жылдары»  романының 
жарық  көруі  сəйкес  келе  кетті.  С.Мұқанов  өз 
шығармасында 
кімді, 
қандай 
қайраткерді 
бейнелесе  де  партиялық  тұрғыдан,  коммунист 
жазушының 
көзімен 
қарап 
бейнеледі. 
Коммунистік  партия  қателеседі  деп  сірə  да 
ойламайды.  Осы  сəтте  келіп,  жазушы  мен 
оқушы  арасына  сызат  түседі.  Жазушы  талғамы 
мен  оқырман  талабы  қайшыласады.  Жазу- 
шының «Есею жылдарына» қайта-қайта оралып, 
өңдеу,  жөндеу  жүргізуінің  бір  сыры  осында. 
Екіншіден, алпысыншы жылдары қазақ əдебиеті 
əлемдік  деңгейге  көтерілді. «Абай  жолы» 
эпопеясының  даңқы  дүние  жүзіне  жетті.  Жаңа 
буын  қаламгерлер  өсіп  шықты.  Олар  көркемдік 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
29
жаңа шепті алды, əлем əдебиеті тəжірибесін ұлт 
əдебиетіне  əкеліп  еге  бастады.  Баяндау  орнын 
бейнелеу  басты,  образ  жасау  характер  арқылы 
жүзеге  асты.  Ескінің  орнын  жаңа  басты.  Ақса- 
қалдар  кенжелеп,  жастар  ілгеріледі. «Жылы- 
мық» кезіндегі жастар əдебиетке мінезбен келді. 
Жаңа  толқын,  жас  буын  қаламгерлер  де  «Есею 
жылдары»  мемуарына  өз  талаптарын  айтты. 
Өтпелі  кезеңде  өмірге  келген  «Есею  жылдары» 
мемуарлық шығармасының қайта-қайта жөндеу, 
өңдеу  бастан  кешуінің  тағы  бір  себебі  осындай 
болатын.  Үшіншіден,  жазушы  тілегінің  өзі – 
шығарманы  жөндеу,  өңдеу,  ұстарту.  Демек, 
əдебиеттің  жаңа  да,  жас  буыны  тілегі,  оқырман 
қауым  талабы  жазушы  мақсатымен  үндесіп, 
үйлесіп  жатса,  қаламгер  құп  алып  жөндеу 
жолында. «Өмір  мектебі»  мемуарлық  шығар- 
масының  өңделу,  жетілу  тəжірибесі  осындай» 
[6,187-188]  деп,  ғалым  шығарманың  зерт- 
ханалық тарихын саралап береді.  
Жалпы,  С.Мұқанов  заман  талабын  тез 
аңғарғыш, дəуір өзгерістеріне қырағылықпен үн 
қосып  отыратын,  белсенді  қаламгер  болған. 
Өмірінің  соңғы  кезінде  бұрынырақ  жазған 
бірқатар  шығармаларына  қайта  оралып,  оларды 
жөндеуден  өткізген  жазушы  əрекетінен  өз 
шығармаларына  деген  жауапкершіліктің  артуы 
мен  көркемдік  талап-талғамның  күшеюі  аң- 
ғарылады.  Оның  елеулі  шығармаларының  көбі- 
 
 
 
 
ақ дəуір мен жазушы елегінен қабат өтіп, үлкен 
бағаға  ие  болған. «Жұмбақ  жалау» – «Ботакөз» 
болып, «Адасқандар» –  «Мөлдір  махаббат» 
болып, «Менің  мектептерім» – «Өмір  мектебі» 
болып  жөнделді,  жаңаланды,  толықты. «Балуан 
Шолақ» та, «Сырдария» да бір-бір қараудан өтті. 
Осының  бəрі  жазушы  еңбегінің  салмағын 
арттырып, 
оның 
кітаптарының 
идеялық-
көркемдік  қуатын  өсіре  түсті.  Соның  ішінде 
Сəбит  Мұқановтың  жеткен  ең  үлкен  биігі 
ретінде  бағаланған  «Өмір  мектебі»  трилогиясы 
еді.  Кенеулі  жазушының  кемелденгендігін 
танытқан  аса  айтулы,  талантты,  тұлғалы  бұл 
туындыда бүтін бір халықтың бүкіл бір дəуірдегі 
көркем  шежіресі  бар.  Сондықтан  да  кең 
тынысты,  көп  салалы,  тарихи,  əлеуметтік 
шығарманың  бүгінде  бағасы  арта  түспесе, 
ешқашан кемімек емес.             
_________________ 
1.  Ə.Жұмабай  Кəдімгі  Сəбит  Мұқанов // Түркістан, 
1999 жылғы 8-14 қазан. 
2.  С.Мұқанов  Таңдамалы  шығармалар  жинағы. – 
Алматы: Жазушы. – 1970. – 9 том. 
3.  С.Мұқанов  Таңдамалы  шығармалар  жинағы. – 
Алматы: Жазушы. – 1970. – 10 том. 
4.  С.Мұқанов  Таңдамалы  шығармалар  жинағы. – 
Алматы: Жазушы. – 1970. – 11 том. 
5.  Т.Рахымжанов  Мұқанов  мүсіндемесі. («Өмір 
мектебі» трилогиясы бойынша) // Қазақ əдебиеті, 20.4.1990. 
6.  Қ.Ергөбек  Жазушы  шеберханасы. – Алматы: 
Жазушы. – 1970. – Алматы: Қазақпарат. – 2002. 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: