ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНДАҒЫ БҰРЫНДЫҚ ХАННЫҢ  ОРНЫ МЕН РӨЛІ

271 
 
Бұрындық  хан  қазақ  хандарының  арасында  мәліметтер  барынша  аз  кездесетін 
тарихи    тұлға  болып  табылатыны  жасырын  емес.  Себебі,  оның  туған  жылының  өзі  әлі 
күнге  дейін  нақты  анықталмай  келе  жатыр  Кей  деректер  бойынша  ол    (1480-1511) 
жылдар  аралығында    билік  құрған.  Қазақ  хандығы  құрылғаннан  кейінгі  атқарған 
қызметіне  тоқталар  болсақ,  Дешті  Қыпшақтағы  Шайбанилік  Әбілқайыр  хандығына 
қарсы  жорығын  айта  аламыз.  Одан  кейінгі  сіңірген  еңбегі,  1473-1474    жылдар 
аралығындағы  Ноғай  Ордасының  мырзаларымен  күрестегі  ерліктері,  Темір  әулетінің 
билеушілерімен  күресі,  Моғолстан  хандарымен  соғысы  және  Бұрындық  ханның    ең 
басты сіңірген еңбегі -  Сыр бойындағы қалалар үшін ұзаққа созылған күрестегі әскери 
қолбасшылығы.  Біз  осыдан    Бұрындық  ханның  өз  заманының  мықты  қолбасшысы 
болғанын  және    Қазақ  хандығы    құрылғаннан  кейін  территорияны  ұлғайтумен  белсене 
айналысқанын көреміз. Әрі жаңа құрылған  мемлекетті  басқару осал адамның қолынан 
келмейтіні тағы бар. 
Бұрындық  туралы  ортағасырлық  автор  Рузбихан  былай  деп  жазған:    «Қазіргі 
уақытта қазақтың ең басты ханы- Бұрындық.Егер ол ұлысына әмір берсе,тез арада мыңға 
жуық  қаруланған  атты  әскер  жинай  алады.Оларда  қару  жарақ  пен  азық  түлік  жылқы 
көп»[1]. 
Ал келесі  бір  тарихшы,  «Шайбани-наме»  еңбегінің авторы, ойшыл, тәжік ақыны 
(1453-1512  )  ж.ж.  Камал  ад  -дин  Бинай  мынандай  дерек  қалдырған:    «Бұрындықтың 
әскерінің көп екендігі сонша,санап тауыса алмайсың,оларды қыру мен қорғанудан пайда 
жоқ». Камал ад -дин Бинай тағы «  Бұрындық құмырысқадай құжынаған көп әскерімен 
Созаққа аттанды» -, деген дерек қалдыған[2]. 
Тарих  ғылымдарының  кандидаты  Берекет  Кәрібаев  :  «Бұрындық  хан  тұсында 
қазақ хандарының сыр аймағы үшін, Сыр өңірі үшін, Сырдария бойындағы қалалар үшін 
күрестің  басталуы  жүрді.Салыстырмалы  түрде  айтсақ,  біршама  нәтижелі  жүрді.Енді 
күрестің  басталуы    1470    жылдың  ортасынан  басталатын.Бұл  кезде  Қазақ  хандығының 
билеуші  топтарының  барлығы  бір  жағадан  бас,бір  жеңнен  қол  шығаратын  ортақ  мүдде 
де  болған.Соның  нәтижесінде  Орта  Азиядағы  Темір  әулетінің  қол  астындағы  Сыр 
бойының маңызды -маңызды қалалары мен жақсы –жақсы  мал қыстауға тиімді жерлер 
қазақтарға қайтарыла бастады. 
Бүкіл  Қазақ  хандығына  басшылық  жасаған  Бұрындық  хан  болған»-,  деген  пікір 
білдірген. 
Осы  деректерге  сүйеніп,  Қасым  хан  кезіндегі  мықты  атты  әскердің  негізі 
Бұрындық тұсынан бастап қаланды деген қорытындыға келе аламыз. Сонымен қоса, Сыр 
бойындағы  Сығанақ,  Сайрам,  Созақ  қалаларын  жаулап    алу  ісін  ханның  өзі  басқарған. 
Бұрындықтың  ойсырата  жеңген  қарсыластарының  бірі  Мұхаммед  Шайбани  еді.  Ол 
Сығанақ,  Сауран,  Созақ  өңірлеріне  бекінген  еді.  Бұрындық  оны  ойсырата  жеңіп,  ол 
Самарқандқа қашуға мәжбүр болады. Бұрындық тек қана Шах Будақтың ұлы Мұхаммед 
Шайбанимен  ғана  күресіп  қоймай,    Шах  Будақтың  бауыры  Шейх  Хайдармен  де 
кескілескен  күрес  жүргізді.  Шейх  Хайдарға  қарсы  қазақ  ханы  Әз  Жәнібек,  Сібір 
билеушісі  Ибақ  пен  Ноғай  билері  Аббас  пен  Мұса  бірігеді.  Сол  кезде  ұлы  хан  Әз 
Жәнібектің тапсырмасымен Бұрындық Қазақ хандығының әскерін басқарады. Бұл соғыс 
Ибақтың Шейх Хайдарды өлтіруімен тынған еді. 
Бұрындықтың  қол  бастап  көзге  түскен  тағы  бір  кезі-Мұхаммед  Шайбани  Ноғай 
мырзасы Мұсаның қызына үйленіп, өзін хан жарияламақ болған кезінде орын алды. Бұл 
1472 жыл болатын. Бұрындық қасына Қасым мен Әдік сұлтандарды ертіп, 50 000 қолмен 
маңғыттар жеріне келіп, Әбілқайырдың хан сайлануына жол бермейді. 
Бұрындық  Өзбек  ұлысындағы  билікті  Шайбаниліктерден  тартып  алды. 
Сондықтан  да  олар  ел  тонап  күн  көрді,осы  жағдайды  тоқтату  мақсатында  Бұрындық 
туыстық  қатынас  арқылы  жауластыққа  нүкте  қоймақ  болады.  90-  жылдары  өзінің    3 
бірдей  қызын  шайбанилік  сұлтандарға  әйелдікке  береді.  Біріншісі-Мұхаммед 

272 
 
Шайбаниге,  келесісі  -  оның  інісіне,  үшіншісі-  Мұхаммед  Шайбанидің  ұлы  Темір 
сұлтанға  тұрмысқа  беріледі.Бірақ  Мұхаммед  Шайбани  мұнымен  тоқтай  қоймады.  Ол 
Темір  мемлекетін  өзіне  қаратып,  қазақтарды  Түркістан  аймағына  кіргізбеді.    1503-1504 
жылдары  төрт  рет  жорық  ұйымдастырды,қазақ  жерін  әсіресе,  Әз  Жәнібек  ұлдары 
Жаныш  пен  Таныш  сұлтандар  иелігі  қатты  теперіш  көрді.  Ал  Бұрындық  ханның 
ұлдарының иелігі дін аман қалды. 
Осының  өзі  Бұрындықты  абыройдан  жұрдай  етіп,  араға  от  салып  қана  қоймай, 
халықтың  көңілінің  сууына  әкелді.1510  жылы  Мұхаммед  Шайбани  мен  Қасым  сұлтан 
арасындағы  соғыста  Қасым  сұлтан  жеңіп,  абыройы  асқақтайды.  Ал  Бұрындық  болса, 
туған  ұлдарынан  да  қолдау  таба  алмай,ақыры  Самарқанда  тұратын  кенже  қызы  Михр 
Сұлтан Ханымның  қолына барады. Аса бай,қолында вакфтік құжаты бар бұл қызы оны 
өмірінің  соңына  дейін  қарады.  Кейін  елеусіз  ғана  көп  мұсылмандардың  бірі 
болып,Үргеніш  қаласына  жерленді.  Сол  уақыттан  бастап  Бұрындықтың  ұрпақтарын 
таққа  отырғызу  мәселесі  көтерілген  емес,  билік  тізгіні  Әз  Жәнібек  ұрпақтарының 
қолында тұрақтады. 
Бұрындықтың  Шайбанилермен  құда  болу  одақтастығына  қарсы  Жәнібек  хан 
ұлдары  Моғолстан  ханымен  жақындасып,  қарсы  одақ  құрады.  Қасым  сұлтанның  ағасы 
Әдік  сұлтан  Моғол  ханының  қарындасына  үйленеді.  Осылайша,  қазақ  қоғамындағы 
хандық әулет ішінде бір біріне қарама-қарсы күштер қалыптасады. 
Дегенмен де, Бұрындық ханның Қазақ хандығы құрылуы барысындағы сіңіреген 
әскери  саладағы  еңбегін  елемеуге  болмайды.  Ол  дала  заңы  бойынша  биліктің  ағадан 
ініге  өту  жолымен  таққа  келген,  жаугершілік  заманда  ғұмыр  кешкен  тұлғалардың  бірі. 
Қазақ  хандығының  құрылуы  кезінде  белсене  араласып,  одан  кейінгі  кезеңдерде 
хандықтың күшеюіне өз үлесін қосқан Бұрындық хан ғұмыры одан кейінгі хандарға үлгі 
боларлық  жағы  да  және  кері  тұстары  да  мол  күрделі  тарихи  тұлға.  Оның  кері  тұсы- 
билікке келген кезі жаугершілік заман болғандықтан, тек әскери салада жетекшілік рөл 
танытып, хандықтың ішкі өмірін дұрыс жүргізе алмауы. Соның әсерінен ол қолындағы 
билігінен айырылып,беделі төмендеді.Оның себебін әр тарихшы әртүрлі түсіндіреді, бірі 
Шайбаниліктермен құдалық қатынас орнатуынан десе, біреулері мұның себебі,яғни ескі 
жауымен    одақтасуының  мәні  аталас  туысы  Қасым  сұлтанның  беделінің  өсуіне  шыдай 
алмады деген дәйектер келтіреді.Бірақ Қазақ хандығының ішіндегі тұрақтылықты сақтай 
алмай, бірлікті жоғалтып алғаны да ащы шындық. 
Бұрындық  хан  бүгінгі  таңға  дейін  көбінесе,тақта  тұрақтай  алмаған  талайсыз 
билеуші  ретінде  көрінсе,  бұдан  кейінгі  тарихымызда  ол  өзіне  тиісті  орынды  алуы  тиіс 
деп  ойлаймын.  Себебі,  оның  Қазақ  Хандығының  құрылуы  жолындағы  еңбегін  жоққа 
шығаруға  келмейді.    Сыр  бойындағы  қалалардың    хандық  құрамына  өтуге  тікелей 
Бұрындық  ханның  әсері  болғаны  анық.Ілияс  Есенберлиннің  тарихи  «Көшпенділер» 
романында да Бұрындық ханның бейнесі жау келсе, жарағын сайраған қаһарман баһадүр 
ретінде  көрсетеді.  Қорыта  келгенде,  Бұрындық  екіұдай  қарама-қарсы  жағы  тең  тарихи 
тұлға деп ой қорыта аламыз. 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Бұрындық  хан. Талас Омарбеков Ана тілі №3 (1261) 22-28  қаңтар, 2 бет. 
2015 ж 
2.
 
М.Мағауин. Қазақ хандығының әліппесі. 364-365б. 
3.
 
«Қазақстан тарихы» 2 том., Алматы «Атамұра» баспасы 2010ж. 437-444б 
4.
 
Қазақ  хандарының  ғұмырнамасы.  Жарылқасынұлы  А.,Білім,  2001  ж.  153-
157б 
 
 
 
 

273 
 
КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯ  САЛАСЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В ОБЛАСТИ КОМПЬЮТЕРНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ 
 
 
 
GST ҚАБЫҚША ҚАЛЫҢДЫҒЫНЫҢ ОПТИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІНЕ ӘСЕРІ 
 
МАТАЙБАЕВ Е.  
информатика мамандығының  2 курс студенті  
Ғылыми  жетекшілері: АЙЫНОВА А.С., ОРАЗБЕКОВА Н.М. 
Алматы университетінің оқытушылары 
 
Соңғы онжылдықта жұқа қабықша ауыр халькогениді Ge−Sb−Te (GST) жартылай 
өткізгіш  құймалардың  интенсивті  зерттелуі,  олардың  ұтымды  түрде  фазалы  жады 
(Флэш-жады,  phase  change  memory  —  PCM  ағылшын  сөзінен  аббревиатуре)  да 
қолданылуымен  байланысты,  жиірек  жағдайда  әр-  түрлі  форматтағы  оптикалық 
дисктерде, мысалыға: DVD-RW, Blu-Ray, сонымен қатар қазіргі заманғы PC-RAM (phase 
change  random  access  memory)типті  өзбетінше  сақтауға  қабілетіне  ие  энерго  тәуелсіз 
ұяшықтарға  негізделе  отырып  перспективті  түрде  жасалуымен  белгілі  [1].  Бұл  түрдегі 
жұмыстың  құрылымы  ең  жылдам,  аморфты  кристалды  жағдайы  қайтымды  фазалы 
өткізгішке  негізделген.  Нано  көлемде  жүргізілетін  халькогенді  құрылымдардың  және 
сыртқы  энергетиканың  әсер  етуінен  жарық  немесе  электрлі  импульс  электр  мен 
оптиканың жылдам өзгеруіне сәйкес келеді.  
Флэш-  жадының  табиғатына  қатысты  қарапайым  феноменологияға  қарамастан, 
қазіргі таңда сыртқы орта әсерінен Ge
2
Sb
2
Te
5
 жұқа қабықшалары бөлінуде.  
Лазерлі сәуленің әсерінен оптикалық дисктердегі ақпараттардың жойылуы немесе 
жазылу  үрдісінің  сипатталуына  байланысты  әр-  түрлі  моделдер  бар.  Мысалы,  К.Д. 
Цэндинаттың  [2]  және  биографиясына  сәйкес  еңбегінде  күшті  оптиканың  өзгеруі 
констант  Ge
2
Sb
2
Te
5
  ретінде  түсіндіріледі.  Бұл  құрылымдық  моделі  ретінде  ұсынылды 
және  лазерлі  сәулелену  кезінде  Германияның  октаэдрлық  тетраэдырда  атомның 
қайтымды секіру негізінде жатады. 
Келешекте,  флэш-жадының  функционалдық  материалдарының  сипатының 
жақсаруы,  фазалы  өткізгіштің  максималды  жылдамдық  пен  қамтамасыз  етілуі, 
бағдарлама  жасау  операциясы  кезінде  энергияның  аз  жұмсалуы,  жазылу/  өшірілу  және 
ақпараттың  оқылуы/  өшірілу,  циклдерінің  үлкен  сандық  тәжірибелік  міндеті  және 
ғылыми маңызды болып келеді.  
Құрылымдық  матрицаның  модификациясы  және  жариялануы  жартылай  өткізгіш 
материалдардың электрлік қасиеті және оптикалық өзгерісіне бағытталған әрекеттерінің 
таралуының бірі болып табылады. 
Алайда,  көп  жағдайда  халькогенидті  шынытәріздес  жартылай  өткізгіштің 
қозғалмалы  өзгеше  жақын  бекітілген  Ферми  деңгейінің  жеке  ақауларынан 
қосымшалардың  жариялануына  әсер  етпейтіндігі  байқалады  [3].  Сондықтан  Ge
2
Sb
2
Te
5
 
материалдарының  басқару  сипаттамасы,  халькогенді  материалдарының  нақты 
құрылымы  және  химиялық  құрамы  бойынша  детальді  ерекшелігін  есепке  алу 
қосымшаның  жариялануын  енгізу  әдісіне,  флэш-  жады  құрылымының  жұмысына  жеке 
қарауды талап етеді.  
 Бұл  жұмыстың  пәндік  зерттелуі  GeTe−Sb
2
Te
3
  квазибинарлы  кесінді  сызығында 
жатыр,  Ge−Sb−Te  жүйесінің  аса  көп  деңгейде  зерттелген  материалдары  болып  және 
Ge
2
Sb
2
Te
5
 халькогенді қосылысты құрылымы болған.  
Жариялаушы  қосымшаны  таңдауда  бұл  қосылыстың  элементті  енгізуінде  негізгі 
компоненттердің  бірі  болып  табылатын  изовалентті  және  изоморфты  орынбасу 

274 
 
механизмі  бойынша  жариялануы  жорамалдауынан  шыққан.  Одан  басқа,  Ge
2
Sb
2
Te
5
 
қосылысында  катионды  ақаулары  бар  метастабильді  кристалды  құрылымында, 
концентрациясын  10  нан  20%-  ға  дейінгі  әр-  түрлі  бағалау  диапозоны  жатыр  [4] 
сәйкесінше  атомды  және  ион  өлшемдерімен  осы  компоненттерге  жақын  өлшемді 
компоненттерден, матрица материалдарының деформациялануы маңызынан шықпай ақ, 
бар ақауларды басып ала алуға мүмкіндігі бар. 
Дәл  осындай  жарияланушы  қоспаның  бірі  висмут  болып  табылады. 
Халькогенидті  шыны  тәріздес  жартылай  өткізгіш  үшін  осы  элемент  ескерулі  сонымен 
қатар,  оны  енгізу  жоғары  анықталған  концентрациясы  өткізгіш  типін  ауыстыруға 
болады: p типтен n типіне [5]. 
Бірнеше  жұмыстарда  көрсетілгендей  Bi  Ge
2
Sb
2
Te
5
  енгізуде  кристалданудың 
уақыты Ge
2
Sb
2
Te
5
– мен салыстырғанда 30%- ға төмендеуіне алып келеді [6]. Біз алдында 
байқағандай висмутты енгізу кезінде Ge
2
Sb
2
Te
5
 жұқа қабықшасында жарықтың шашылу 
комбинациясының  спектрінде  өзгеруін  анық  байқадық.  Оптикалық  қасиетінің  өзгеруі, 
флэш- жады құрылымының жұмысы мен салыстырғанда әдебиеттерде мүлдем жоқ десе 
де болады, осыған орай жұмыстың мақсаты Ge
2
Sb
2
Te
5
. жұқа қабықшасының оптикалық 
қасиетіне жарияланатын Bi- дің әсер етуі.
 
Қалыңдықтары  әр  түрлі  аморфты  Ge
2
Sb
2
Te
5
  қабықшаларының  оптикалық  өткізу 
спектрлерін зерттеу және оптикалық тиым салынған аумақтың енін анықтау.  
Вакуумда  термиялық  буландыру  және  инертті  газ  атмосферасында  жоғарғы 
жиілікті тозаңдату әдісімен Ge
2
Sb
2
Te
5
қабықшасы дайындалады  
Ge
2
Sb
2
Te
5
қабықшасы. 
1. Жоғары жиілікті ионды плазмалық тозаңдату әдісімен қалыңдықтары әр-  түрлі 
Ge
2
Sb
2
Te
5
 қабықшаларын алу.
 
2. Алынған қабықшаларының оптикалық өткізу спектрлерін түсіру. 
3.  Алынған  талдау  нәтижесінде  оптикалық  тиым  салынған  аумақтың  енін 
анықтау. 
4. Алынған нәтижені түсіндіру. 
Алынған  қабықшаларды  зерттеуде    сканерлеуші  электрондық  микроскоп, 
атомдық-күштік микроскоп және оптикалық спектроскоп әдістері қолданылды. 
Вакуумдық универсалды пост ортасы Вуп-4 және СФ 2000 құрылғылары. 
 
Жұтылу коэффициентінің үлкен мәнінде  α ≥ 10
3
  см
-1
  (Саймағында)  кристаллдық 
емес жартылай өткізгіштерде дәрежелік тәуелділікке ие: 
αhν = B(hν – E
g
)
n                                                       (1)
 
Мұндағы E
g
 – оптикалық тиым салынған аумақтың ені; hν – фотон энергиясы; n = 1, 2, 3;  
B – мәні n = 2 болғанда (10
5
 – 10
6
) cм
–1/2
∙эВ
–1/2
аралықта жататын коэффициент.  
Класcикалық  Урбах  аймағына  қарағанда  кристаллдық  емес  жартылай  өткізгіштерде 
экспоненциалды  жұтылу  аймағы  (В)  температурадан  аз  ғана  тәуелді  және  осы  аймақта 
оптикалық жұтылу спектрі эмпирикалық тәуелділікпен сипатталады. 
 
                                                                                                                                    ( 2)   
 
Мұнда  γ  –  локалданған  күйлерде  тығыздықтың  кері  сипаттамалық  энергия 
құлдырауының шамасы.  










kT
g
E
h
)
(
exp
0





275 
 
Сурет 1 – Күйдірілген Ge
2
Sb
2
Te
5
 ЖЖ-қабықшаның өткізуінің спектралды сипаттамасы  
Оптикалық  тиым  салынған  аумақ  енінің  шамасы  халькогенидті  шыны  тәріздес 
жартылай  өткізгіштерді  зерттеуде  қабылданған  әдістер  бойынша  анықталды.  Осы 
зерттеулер  үшін  спектрофотометр  СФ-2000  қолданылды.  Фундаменталды  жұтылу 
облысында қабықшаның қалыңдығы l, өткізу коэффициентінің спектралды тәуелділігі T 
(λ)  және  шағылуы  шамалары  белгілі  болып,  жұтылу  коэффициентінің  спектралды 
тәуелділігі 

(λ) есептелді. 
(3) 
 
 


2
1
ln
1
R
T
l







276 
 
 
Сурет 2  – Ge
2
Sb
2
Te
5 
халькогенидті шыны тәріздес жартылай өткізгіш жүйесіндегі ЖЖ-
қабықшаның оптикалық жұтылу аймағының спектралды тәуелділігі  
Жұмыста  алынған  Ge
22
Sb
22
Te
54 
қабықшаларының  оптикалық  өткізу  спектрі  зерттелді 
және  тиым  салынған  аумағының  ені  анықталды.  Есептеу  нәтижесі  бойынша  E
g
=0.74эВ 
шамасына тең.  
Валенттік және өткізгіштік аумақтар шеттерінің сипаты параболалық болжамында:  
g
c
(E) ~ (E- E
g
)
1/2 
                                                           (4) 
g
v
(E) ~ (- E)
1/2    
                                                             (5) 
бұдан  
(hν)
2 
ε
2
(hν) ~ (hν- E
g
)
2
                                                 (6) 
мұндағы E
g
  –  оптикалық  тиым  салынған  аумақ,  ε
2 
– дииэлектрлік өтімділіктің жорамал 
бөлігі.  
Қорыта  келгенде,  Дэвис  және  Моттың  болжамдарын  ескеретін  болсақ,  (6)  типті 
спектр  бір  зона  формасы  сызықты  ал  екіншісі  баспалдақты  болғанда  байқалады.  Олар 
бұл  жағдайда  ауысулар  локалданған  күйден  локалданбаған  күйлер  арасында  жүретінін 
айтқан  болатын.  Дегенмен,  халькогенидті  шыны  тәріздес  жартылай  өткізгіш  үшін 
тәжірибелік  мәліметтерді  өңдеу  кезінде  әдетте,  жұтылу  спектрінің  квадраттық  аймағы 
локалданбаған  күйлер  арасындағы  ауысуларға  байланысты  болатын  Тауц  моделіне 
сүйенеді.  Халькогенидті  шыны  тәріздес  жартылай  өткізгіш  үшін  оптикалық  тиым 
салынған аумақтың ені E
g 
 ~ 0.8 - 3 эВ аралығында жатады.  
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Коломиец Б.Т., Горюнова. Н.А. Получение и свойства стеклообразных 
полупроводниковых материалов в системах Ge-S-Br и Ge-Se-Br ЖТФ, 25 (6), 984 (1955). 
2.
 
Цэндина К.Д. Электронные явления в халькогенидных стеклообразных 
полупроводниках, под ред. (СПб, Наука, 1996). 
3.
 
Мотт Н, Дэвис Э. Электронные процессы в некристаллических веществах 
(М. Мир, 1982). 
4.
 
Меден А, Шо М. Физика и применение аморфных полупроводников (М. 
Мир, 1991). 

277 
 
5.
 
M.A. Popescu. Non-Crystalline Chalcogenides, Solid State Science and 
Technology Library, vol. (Dordrecht-BostonLondon, Kluwer Academic Publishers, 2000). 
6.
 
W. Welnic, M. Wuttig, W. Welnic, M. Wuttig, Materials Today11 (6), 20 
(2008).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

278 
 
ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ  
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ НАУКИ 
 
 
 
ФОРМА РЕАЛИЗАЦИИ ИНТЕРЕСОВ ЧЕЛОВЕКА, СТИМУЛИРОВАНИЕ 
ТРУДА, ОБЪЕКТИВНОСТЬ И МОТИВАЦИЯ 
 
АБИЛКАЛАМОВ Н. 
Студент 2 курс (4) специальность «Финансы», Университет «Алматы», г.Алматы 
Научный руководитель: МЕЙРАМБЕК К. 
м.э.н., старший преподаватель Университет «Алматы», г.Алматы 
 
Система  управления  мотивацией  и  стимулированием  труда  в  социальной 
политике  предприятия  включает  цели  и  мероприятия,  связанные  с  оказанием 
добровольных  социальных  услуг  персоналу,  с  формированием  системы  оплаты  труда 
персонала,  основанной  на  заработной  плате  функциях  и  направленной  на  достижение 
целей  функционирования  и  развития  предприятия  (организации).  Вознаграждением  и 
личным  интересом  работника  в  управлении,  мотивацией  и  стимулированием  труда  во 
многом опираются на политику вознаграждений и услуг, т. е. премированием и выплат 
социального характера. Характеризуя личность с позиции экономического исследования 
можно  предположить,  что  каждого  наемного  работника  предприятия  (организации) 
должна интересовать получаемая прибыль, оказывающая определенное влияние на рост 
оплаты  труда,  увеличение  стимулирующей  функции  заработной  платы,  что  является 
побудительным мотивом к повышению производительности труда и снижению затрат на 
производство  продукции.  Однако  на  деле  это  не  всегда  происходит,  поскольку 
мотивация труда не всегда подкрепляется материальным стимулированием работников. 
Поэтому любому хозяйствующему субъекту важно создать целую систему мотивации, в 
которой материальное стимулирование в виде заработной платы являлось бы одним из 
основных пунктов.  
Роль мотивации для заработной платы может повышаться только на основе более 
глубокого  познания  ее  стимулирующей  функции,  в  тесной  взаимосвязи  с  другими 
функциями,  присущими  заработной  плате  как  экономической  категории,  отсюда 
стимулирование  труда  -  это,  прежде  всего,  внешнее  побуждение,  элемент  трудовой 
ситуации,  влияющий  на  поведение  человека  в  сфере  труда,  материальная  оболочка 
мотивации  персонала  (рис.  1).  Одновременно  оно  несет  в  себе  и  нематериальную 
нагрузку, позволяющую работнику реализовать себя одновременно и как личность, и как 
сотрудника  предприятия.  При  этом  стимулирование  выполняет  одновременно 
экономическую, социальную и нравственную функции.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мотивационная функция 
Стимулирующая функция  
Экономическая 
функция:  
-  повышение  эффективности 
производства; 
-  рост  производительности 
труда; 
- 
обеспечение 
высокого 
качества труда (работ, услуг) 
Социальная 
функция:  
- формирование 
социальной структуры 
общества; 
- формирование 
потребностей; 
- развитие личности 
работника  
Нравственная 
функция: 
- активная жизненная 
позиция; 
- высоконравственный 
климат в трудовом 
коллективе 

279 
 
 
Рис.  1.  Взаимосвязь    стимулирующей  и  мотивационной  функций  заработной 
платы  
 
Функция  экономическая  выражается  в  том,  что  стимулирование  труда 
содействует  повышению  эффективности  производства,  которое  выражается  в  росте 
производительности труда и качества продукции.  
Функция  нравственная  определяется  тем,  что  стимулы  к  труду  формируют 
активную  жизненную  позицию,  высоконравственный  климат  в  обществе.  При  этом 
важно обеспечить правильную и обоснованную систему стимулов с учетом традиции и 
исторического опыта.  
Функция  социальная  обеспечивается  формированием  социальной  структуры 
общества через различный уровень доходов, который в значительной степени зависит от 
воздействия стимулов на различных людей. Кроме этого формирование потребностей, а 
в итоге и развитие личности, предопределяются формированием мотивов к труду и его 
стимулированием  в  обществе.  Предполагается,  что  в  стимуле  заложен  определенный 
дуализм,  который  состоит  в  том,  что,  с  одной  стороны,  с  позиций  администрации 
предприятия, 
он 
является 
инструментом 
достижения 
цели 
(повышения 
производительности  труда  работников,  качества  выполняемой  ими  работы  и  др.),  с 
другой  стороны,  с  позиций  работника,  стимул  является  возможностью  получения 
дополнительных  благ  (позитивный  стимул)  или  возможность  их  утраты  (негативный 
стимул).  Когда  стимулы  проходят  через  психику  и  сознание  людей  и  преобразуются 
ими, они становятся внутренними побудительными причинами или мотивами поведения 
работника.  Мотивы  -  это  осознанные  стимулы.  Это  две  стороны,  две  системы 
воздействия на работника, побуждения его к определенным действиям.  
В  любом  действии  человека  есть  побудительный  мотив,  который  определяет 
решение  человека,  исходя  из  его  потребностей,  составляющих  внутреннюю 
побудительную активность. Реализация интереса происходит посредством стимула, т. е. 
инструмента,  при  помощи  которого  образуется  зависимость  между  поощрением 
человека  и  его  действием.  Таким  образом,  стимул  к  труду  является  объективно 
существующей формой реализации интересов человека.  
От специфических интересов человека или трудового коллектива зависит стимул 
к  труду  как  субъективный  мотив,  возникающий  при  объективных  обстоятельствах. 
Отсюда  стимулирование  труда  можно  определить  как  систему  приведения  отобранных 
стимулов в определенное соподчинение, обеспечивающее достижение цели работником 
(индивида) или организацией.  
Как уже отмечалось, понятие «стимул» близко к понятию «мотив», между тем, в 
отечественной теории и практике чаще используют термин  «стимул», а в зарубежной  - 
«мотив». Различие в них специалисты связывают с тем, что понятие «стимул» связано с 
материальным  и  моральным  поощрениями,  а  «мотив»  используется  в  более  широком 
плане, охватывающим все стороны поведения работника [1]. Именно мотивы труда здесь 
выступают  побуждающими  факторами  труда,  а  мотивация  работника  представляет 
процесс  активизации  мотивов  поведения  при  помощи  различных  стимулов  с  целью 
побудить  работника  к  определенному  действию,  добиться  от  него  определенного 
поведения.  
Мотивами  труда  могут  выступать:  карьера,  высокий  уровень  жизни  и  комфорт, 
власть,  престиж,  удовлетворение  работой,  элемент  состязательности  и  выбора, 
возможность самореализации как личности, потребность в труде, общении, развитии и т. 
п.  Мотивация  труда,  опираясь  на  мотивы,  находит  и  использует  преимущественно 
мощные  стимулы,  которые  различаются  по  степени  воздействия,  поскольку  личные, 
коллективные  и  общественные  интересы  работника  и  работодателя  имеют  различную, 

280 
 
зачастую  противоположную  направленность.  Наиболее  предпочтительными  являются 
стимулы, 
связанные 
с 
потребительскими, 
экономическими, 
социальными, 
профессиональными, 
материальными, 
моральными, 
познавательными, 
оздоровительными, 
духовными, 
этическими, 
творческими, 
техническими, 
региональными интересами [2].  
Развитие  трудовых  отношений  предполагает  применение  более  сложных  систем 
мотивации  труда,  сущность  которых  состоит  во  влиянии  стимулов  на  интересы 
работника.  Таким  образом,  с  помощью  управления  мотивацией  можно  влиять  на 
трудовые  результаты,  определять  соответствие  меры  труда  мере  его  вознаграждения. 
Управление мотивацией труда опирается на политику оплаты труда, поэтому существует 
возможность выбора и обоснования форм и систем оплаты труда, наиболее эффективных 
в  данных  условиях  работы  для  достижения  поставленных  целей  в  деятельности 
конкретного предприятия и удовлетворения интересов наемного работника.  
Литература  
1.
 
Алиев  И.М.  (2011).  Экономика  труда:  учебник  /  И.М.  Алиев,  Н.А.  Горелов,  Л.О. 
Ильина. М.: Юрайт. 671 с.  
2.
 
Агапцов  С.А.,  Мордвинцев  А.И.,  Фомин  П.А.,  Шеховская  Л.С.  (2003).  Мотивация 
труда  как  фактор  повышения  эффективности  производственно-хозяйственной 
деятельности предприятия: монография. М.: Высшая школа. 187 с.  
 
МОЛОДЕЖНАЯ БЕЗРАБОТИЦА КАК ОДНА ИЗ ПРОБЛЕМ 
ЭКОНОМИКИ КАЗАХСТАНА 
 
АХМЕТОВА С.А. 
Студент 2 курс (4) специальности «Финансы», Университет «Алматы», г. Алматы 
Научный руководитель: ОСПАНКУЛОВ Е.Е. 
м.э.н., старший преподаватель Университет «Алматы», г.Алматы 
 
Развитие  Казахстана  за  20  лет  Независимости  характеризуется  масштабными  и 
коренными преобразованиями социально-экономической системы страны.  
В  основном  преодолены  негативные  последствия  распада  СССР  и 
административной системы хозяйствования. 
В  процессе  разгосударствления  и  приватизации  сформировалась  экономика 
смешанного типа и создан достаточно развитый частный сектор. 
В основном достигнута устойчивая стабилизация в финансовой сфере государства 
в  области  государственных  финансов,  курса  национальной  валюты,  устойчивости  и 
ликвидности банковской системы и т.д.  
Несмотря  на,  определенные  рыночные  преобразования,  не  состоялся  пока 
ожидаемый  переход  к  экономическому  росту.  В  обществе  превалируют  негативные 
настроения.  Высока  психологическая  усталость  населения.  Усилилась  криминализация 
экономики.  Возникла  угроза  прихода  криминального  бизнеса  во  властные  структуры 
государства. Экономическую и  социальную стабильность в стране подрывают высокий 
уровень  коррупции,  бюрократизм.  Произошло  очень  сильное  расслоение  на  богатых  и 
бедных. А так же шел рост безработицы, и в особенности молодежной. 
Безработица  является  экономической  категорией,  отражающей  сложность 
процесса  согласования  предложения  рабочей  силы  со  спросом  на  нее.Серьезной 
социальной проблемой выступает угроза безработицы среди молодых специалистов. 
Особый  интерес  представляет  анализ  положения  молодежи  на  отечественном 
рынке труда. Его необходимость обусловливается двумя важнейшими обстоятельствами: 
во-первых,  молодые  люди  составляют  около  трети  трудоспособного  населения 
Казахстана, во-вторых, они – будущее страны. 

281 
 
Молодежь  уже  сегодня  во  многом  определяет  политические,  экономические  и 
социальные  процессы  в  обществе.  Вместе  с  тем  она  во  всем  мире  является  одной  из 
наиболее  уязвимых  групп  на  рынке  труда,  особенно  в  нашей  стране.  В  последнее 
десятилетие  в  Казахстане  происходит  резкое  снижение  качества  жизни,  здоровья 
юношей  и  девушек,  обеспечения  занятости,  усиление  наркозависимости,  рост 
преступности в молодежной среде, в связи с этим требуется кардинальная активизация 
государственной политики по отношению к поколению, самостоятельно вступающему в 
жизнь.Уровень  безработицы  среди  молодежи  в  возрасте  15-28  лет  по  республике  
составляет 5,9% при общем уровне безработицы 5,2%.Согласно данным Агентства РК по 
статистике  во  втором  квартале   2013  года  численность  экономически  активного 
населения в возрасте 15 лет и старше достигла 9,1 млн. человек. В составе занятых (8,6 
млн.  человек),  около  трети  (31,5%)  составляют  лица  в  возрасте  25-34  лет;  13,1%  - 
молодежь от  15 до 24 лет. 
Каковы же главные причины молодежной безработицы? 
несовершенная  система  образования.  В  связи  с  тем,  что  государство  мало 
уделяет  внимание  развитию  системы  образования,происходит  падение  общего  уровня 
среднего  и  высшего  образования  и,  тем  самым  рынок  молодых  специалистов  насыщен 
«откровенными  непрофессионалами».Их  диплом  практически ничего  не  значит,  они не 
дисциплинированы, с ними часто возникают проблемы при делегировании полномочий. 
Часто их работа не связана с полученной в университете специальностью. 
миграция  сельского  населения.  В  Казахстане  не  спадает  стихийная  миграция 
сельских  жителей,  особенно  молодежи,  в  города.  Этот  поток  никак  не  регулируется 
государственными  органами  в  силу  того,  что  мигранты  не  считают  нужным 
регистрироваться  в  территориальных  органах  юстиции.  При  этом  у  внутренних 
мигрантов  отсутствуют  какие-либо  навыки,  умения  и  знания  для  работы  в  городе. 
Отсюда и рост безработной молодежи в городах. 
«утечка  мозгов».  Дефицит  специалистов,  дисбаланс  в  кадровом  обеспечении  - 
реалии  современного  Казахстана.  Несмотря  на  многократный  рост  числа  студентов  и 
вузовских преподавателей в стране не хватает профессионалов. Не хватает даже рабочих 
технического  профиля.  Страну  покидают  квалифицированные  специалисты  в  надежде 
реализовать себя за рубежом. 
отсутствие  рабочих  мест.  По  сферам  молодежной  занятости  —  сельское 
хозяйство  и  сфера  торговли  —  это  те  сектора,  где  большинство  молодых  людей  16-24 
лет находят свои рабочие места. Традиционно к числу организаций с высоким уровнем 
работающей  молодежи  относится  сфера  услуг  (кафе,  рестораны,  ночные  клубы  и 
различного рода  увеселительные  учреждения, торговые точки). До  сих пор на селе для 
молодежи  мало  возможностей  получить  подходящую  работу.  А  получить  хорошую 
работу  с  дальнейшим  карьерным  ростом  зачастую  остается  лишь  мечтанием  многих 
соискателей.  Кроме  того,  недостаточно  новых  рабочих  мест  создается  на  селе,  этому 
существенно препятствуют: 
1) 
отдаленность 
от 
рынков 
сбыта; 
2) 
неразвитость 
транспортной, 
производственной 
и 
коммунальной 
инфраструктуры; 
3)  отсутствие  доступа  к  финансированию,  так  как  банки  второго  уровня  не 
представлены на селе; 
 4) низкая квалификация населения, проживающего на селе. 
отсутствие  полезных  связей.  Как  бы  то  ни  было,  в  нашей  стране  зачастую  все 
делается  через  связи  и  знакомства.  Работодатель  никогда  не доверит  серьезную  работу 
молодому  неопытному  специалисту,  но  когда  речь  идет  о  возможности  получить 
перспективную работу с помощью связей, родственные и дружеские отношения выходят 
на первый план. Печально то, что если у тебя нет человека, который «все устроит», то и 

282 
 
продвинуться дальше офис менеджера или консультанта ты не сможешь. В этом случае 
критерием  выбора  работника  является  не  его  способности,  знания  и  потенциал,  а  то, 
насколько он близок по родству. 
отсутствие  опыта.  Смотря  объявления  в  газетах  о  предоставлении  работы,  мы 
видим,  что  главным  условием  выступает  опыт  работы  не  менее  трех  лет.  Это 
справедливо  в  отношении    тех,  кто  уже  имеет  какой-то  стаж  работы  в  серьезных 
компаниях,  но  у  молодежи  он  откуда?  Где  взять  этот  опыт  тем,  кто  только  закончил 
ВУЗ? Сколько бы  у тебя навыков, знаний или потенциала ни было, если нет опыта, на 
работу  тебя  не  возьмут,  ну  или  возьмут,  только  на  невысокооплачиваемую.  Всегда 
поражает  один  парадокс,  этот  замкнутый  круг:  чтобы  получить  работу,  нужен  опыт,  а 
чтобы был опыт, надо работать. 
недостаточная  государственная  поддержка.  Конечно,  государство  проводит 
определенные  программы  по  решению  проблемы  трудоустройства,  но  не  всегда  они 
приносят  желаемый  результат.  Необходимы  решительные  меры,  которые  надо  не 
планировать, а реализовывать и говорить не о перспективах, а о результатах. 
конкуренция на рынке труда.  Молодежь, из числа выпускников  – соискателей 
не  могут  составить  достойную  конкуренцию  тем,  кто  уже  занял  свою  нишу  на  рынке 
труда. Выигрывает тот, у кого больше опыта и возможностей. 
Именно  рост  молодежной  безработицы  создает  «мрачные  долгосрочные 
перспективы»  развития  экономики.  Незанятая  молодежь  не  только  не  нарабатывает 
новых  умений  и  навыков,  но  и  теряет  уже  имеющиеся.  В  результате  молодые  люди 
теряют квалификацию и рискуют стать непригодными в качестве смены  уходящему на 
пенсию квалифицированному поколению». 
Эти  причины  одновременно  являются  и  задачами,  которые  ставит  перед  собой 
государство.  Трудоустроить  молодежь,  значит  поднимать  конкурентоспособность 
страны в целом. Что же для этого делает наше правительство и есть ли результат от их 
деятельности? И какие еще возможны пути решения данной проблемы? 
Для  расширения  возможностей  трудоустройства  молодёжи  государством 
предпринимаются  следующие меры: 

 
расширение доступности и возможности получения качественного образования и 
надлежащей профессиональной подготовки, в т.ч. для сельской молодежи, детей с 
ограниченными возможностями, оралманов; 

 
повышение информированности в вопросах занятости и состояния рынка труда; 

 
оказание содействия в трудоустройстве после окончания учебного заведения 
вовлечение в активные программы занятости 
Основные государственные проекты, созданные для улучшения ситуации: 
1. Акимат  города  Астаны  открыл  электронный  портал  по  трудоустройству 
горожан. Все соискатели на портале могут найти подходящую работу, а работодатели —
 на бесплатной основе размещать свои вакансии; 
2.  В  Алматы  открылась  конференция  для  студентов  высших  и  средних 
специальных  учебных  заведений.  Цель  мероприятия — подготовить  будущих  молодых 
профессионалов  к  эффективной  трудовой  деятельности.  Программа  конференции  — 
тренинга «ПМП: подготовка молодого профессионала» направлена именно на то, чтобы 
заложить  в  молодых  людях  основы  знаний  по  таким  темам,  как  навыки  общения, 
составление  резюме,  логика  прохождения  собеседования,  управление  временем, 
постановка целей, мотивация и самомотивация. Организатором конференции выступила 
Ассоциация юных лидеров (АЮЛ). 
3.  В  регионах  Казахстана  местные  власти,  организации  образования  и 
здравоохранения  все  силы  направили  на  привлечение  молодых  специалистов  в  село  и 
создание  максимально  комфортных  условий  жизни  и  работы  для  дипломированных 

283 
 
специалистов.  В  некоторых  областях  молодым  педагогам  и  врачам  в  качестве 
подъемных предлагается до полумиллиона тенге. 
4.  Регулярно в вузах проводятся ярмарки вакансий и учебных рабочих мест. 
5.  Работают  школы  —  тренинги  для  организации профессиональной  ориентации 
граждан  в  целях  выбора сферы  деятельности  (профессии),  трудоустройства, 
профессионального 
обучения, 
организация 
психологической 
поддержки, 
профессиональной подготовки, переподготовки и повышения квалификации; 
6.  Проводится  организация  временного  трудоустройство  несовершеннолетних 
граждан в возрасте от 14 до 18 лет в свободное от учебы время, безработных граждан в 
возрасте от 18 до 20 лет из числа выпускников образовательных учреждений начального 
и среднего профессионального образования, ищущих работу впервые. 
7.  Органы  службы  занятости  населения  продолжили  обучение  и  переобучение 
безработной молодежи профессиям, пользующимся устойчивым спросом на рынке труда 
(дорожная  карта)  Специализированный  характер  ярмарок  вакансий  значительно 
повышает их эффективность. 
 Н.А.Назарбаев  отметил,  что  изменения  в  экономике  привели  к  значительным 
изменениям  в  структуре  рынка  труда  и  увеличению  спроса  на  квалифицированную 
рабочую  силу.  В  настоящее  время  нехватка  высококлассных  специалистов  среднего 
звена  сказывается  на  темпах  роста  производства  и  конкурентоспособности  экономики 
Казахстана. 
Молодые  люди  должны  понять,  что  иметь  рабочую  специальность  -  это 
престижно, стабильно и высокооплачиваемо. Выбрав рабочую специальность, они будут 
востребованы на рынке труда, и как показывает практика, их уровень заработной платы 
зачастую выше, чем у тех, кто имеет высшее образование, - подчеркнул Н. А. Назарбаев. 

жүктеу/скачать 2,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: