МХ.И.  Карлсон, В.А. Сте­

родта болуы осы затты аталған тіл иелері мен мәдениет ие- 
лерінің қабылдауында әртүрлі эсер қалдырады» деген сөзімен 
келіспеске амалың қалмайды:
Бала кезімде Шарлотта тілінің түп негізінен өзімді аулақ 
ұстағам жоқ. Шөп арасындағы бұл не қылған жылтырақ, 
мынау ашықтүсті, жупар иісті, тірі жаратылыс неге ер жыныс- 
ты болып келеді, ал морт, нәзік, мөлдір нәрсенің бәрі неге 
«гул» атымен аталады, не барқыттай мақпал, мамық және 
«une fleur»-re айналып әйелдік кейіпке енеді деген сурақтарға 
бас қатырмай, ойда жүзіп жүрдім., (А. Макин. Французское за­
вещание, с. 104).
3SA. 
Макин.
Французское 
завещание, 104 б.
36 
Н.И. Бердяев.
Само­
познание. М., 1990, 
235-236 бб.
37 И. 
Ильин.
Указ, соч., 
183 б.
Enfant, je те confondais avec la matiure 
sonore de la langue de Charlotte. J'y nageais 
sans me demander pourquoi ce reflet dans 
I'herbe, cet dclat соіогй, parfumu, vivant, 
existait tantdft au masculin et avait une 
identitd crissante, fragile, cristalline imposue, 
semblait-il, par son nom de tsvetok, tantcpt 
s'enveloppait d'une aura veloutde, feutrde et 
fijminine - devenant «une fleur».35
Род категориясының әлемді қабылдауға әсері туралы Масса­
чусетс технологиялық институтының қызметкері Лера Бородицки 
(Lera Boroditsky) қызықты эксперимент жүргізіп көрген екен. Ол 
ағылшын тілін білетін немістер мен испандардан неміс және испан 
тілінде мужской немесе женский родқа қатысты заттарды ағылшын 
тілінде сипаттауды сұраған. Мәселен, неміс тілінде мужской родқа, 
испан тілінде женский родқа жататын кілт сөзі. Немістер ағылшын- 
ның род категориясына қатысы жоқ «кеу» сөзін hard (қатты), 
heavy (ауыр), jagged (өткір қырлы) деп сипаттаса, испандар оны 
сипаттау үшін lovely (керемет), shiny (жарқыраған, шуақ шашқан), 
tiny (кішкентай) сөздерін қолданған.36
Н.И. Бердяев орыс жанының жүмбақтығын орыстардың иррацио- 
налдығынан, табиғатпен, «рухпен» (батыс еуропалықтар секілді өр- 
кениеттер шабуылына ушырамаған) етенелігінен іздейді: «Ресейде 
табиғаттың рухы адам өркениетімен тапталып біткен жоқ. Сондык,- 
тан да орыс табиғатынан, орыстың үйінен, орыс адамдарынан рухты 
өркениетпен тұншықтырған Батыс еуропалыңтардан байқалмайтын 
қүпиялылықты, үрейді сеземін. Батыс әлемі өркениеттің жетегімен 
рационалданған, қалыпқа түскен, ұйымдастырылған. Ал орыс әлемі 
әрдайым иррационалды, ұйымдастырылмаған және цалыпқа түспе- 
ген элемент ретінде қала бермек. Орыстар батыс өркениетінің өкіл- 
дерімен салыстырғанда қарым-қатынасқа ашың әрі бейім келеді».37
Батыс әлемі орыстың «жұмбақ» жаны туралы неге сонша та- 
мағы жыртылғанша айғайлайды? Өйткені Батыс Еуропа халқының 
географиялық түрғыдан тығыз орналасуы және тарихи жақындығы 
«жандарының жақындауына» әрі мінез-құлқының (Батыс Еуропа- 
ның әрбір халқының өз ерекшелігіне қарамастан) уқсастығына ық- 
пал етті. Ал орыс әлемі және орыс мінезі бұл стереотиптермен мүл- 
дем сәйкеспейді. Ресейдің географиялықтұрғыдан арақашықтықта 
орналасуы мен ерекше тарихы - еуропалықтар үшін тым азиялық, 
азиялықтар үшін тым еуропалық болып есептелді. Ол тек еуропа-
208

лықтар үшін ғана «жұмбак,». Азия мәдениеті мен ұлттық мінезінің 
ешкімге, ештеңеге уқсамайтын ерекшелігі сондай, олар орыстарды 
жұмбак, дел айтуды ойламайды да.
Эрине, басца халықтар үшін өзге елдердің жаны жұмбақ бола- 
тыны күмәнсіз. Бөтен, жат, өзге, басқа әлемді және қоғамды қабыл- 
дау үнемі таңдандырады және сол себепті де түсініксіз, жұмбак, бо- 
лып көрінеді.
Орыстардың қарапайым жағдайлардың өзіне таңданыспен, күт- 
пеген, ойламаған реакция танытуының өзі жұмбақ. Өзге мәдениет 
өкілдерінің мінез-қүлқы түсініксіз, ол салауатты ойға ңайшы келеді. 
Бүл ретте қарапайым ғана ақиқат ұмытылады: ағылшынтілді ха- 
лыцтардың дүниетанымының негізі саналатын Аса мәртебелі пара- 
сат, салауатты ой (салыстырыңыз: жан тыныштығы-peace of mind), 
біріншіден, әр мәдениетте әртүрлі, екіншіден, кез келген жерде ол 
басты рөлге ие емес.
Егер орыстар «жүрекке әмір жүрмейді» («ум с сердцем не в 
ладу») десе, олар өзге халықтармен салыстырғанда жүректі жиі 
тыңдайды. Жүрекжардылык,, сонымен қатар ар - көп адамдардың 
пікірі бойынша, орыс жанының негізгі ерекшелігі. «Егер мен қара- 
пайым ғана, сөйте түра жанды «жүрек» сөзін аузыма алсам, - деп 
жазады И. Ильин, - сол арқылы орыс рухының және орыс мәде- 
ниетінің ең жақсы әрі ең нақты қасиетін еске аламын; орыс адамы 
жүрегінің әмірімен өмір сүреді ғой... Егер күнделікті өмірді алатын 
болсақ, орыстар цай жерде де, қашанда тыныштыңты, тусінуді, 
жақындықты және көңіл көтеруді іздейді: үйде, дастарқан басын- 
да, достар арасында, қоғамда, театрда, клубта және табиғатта. Еш- 
уақытта ол қатаң, іскер және ресми қарым-цатынаспен шектелгісі 
келмейді. Егер әңгіме күнделікті өмір жайлы емес, адамгершілік, 
өнер, дін, әділ құқық, ғылым мәдениеті жайлы болса, онда орыс 
мұндағы барлық жақсылықты, сезім мен махаббатты өзіне қабыл- 
дай бастайды. Ал сезімсіз, қайырымсыз дүниелерді өлі және өтірік 
дүние секілді итеріп тастайды».38
Орыстың улттық мінезінің негізі - жүрекжардылық пен эмо- 
циялық жоғары ар-ұжданға немесе И.Ильиннің пайымдауынша, 
ар-ұждан серпілісіне алып келеді. Төменде оның мұны қалай түжы- 
рымдағанын көруге болады: «Орыстың жаны (рухы) - сезідл мен 
пайымның өнімі. Оның мәдениетті жасау актісі - жан-тәнімен сезіну 
мен діни уждан серпілісінің өнімі. Орыс мәдениеті сезім мен жүрек- 
ке, пайымына, ар-ұждан және дұға ету бостандығының негізінде 
жасалған. Бұлар - орыс жанының (рухының) алғашңы күші және 
қондырғылары, ол оның күшті темпераментіне реңк береді».39
Өмір сүру салтына, уақытына, режиміне қарамастан - ұлттық 
мінез тұрақты болады. Ол, әрине, халықпен бірге өзгеріп, байып,

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: