Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| ғ, г, з
дыбыстарынан басталатын есім сәздер, барғысы келеді тә- різді күрделі етістіктер, т. б. қ азақ тілі жүріп өткен жолды мег- зейді, оның фонетикалық, грамматикалық құрылымында, лекси- калық қорында болған өзгерістерге сілтейді. Қазіргі тілдің құра- мында ескі іздер мен ж аңалы қтар арасын аж ы рата білу, сонымен, тіл тарихын білудің басты бір көзі болып табылады. Әрине, ол үшін бүгінгі тілді, оның грамматикалық, фонетикалық құрамын ж ақсы білу басты ш арт екені мәлім. Әдетте тілдің тарихымен бү- гінгі тілді ж етік меңгерген кісі ғана айналысады да, тіл тарихы жайлы мәліметтер бүгінгі тіл туралы жақсы хабары бар оқушы- ларға ғана арналады. Д иалект, бір сөзбен айтқанда, халыктың бір ғана тобының территориялық, не әлеуметтік тілдік ерекшелігі деп қаралады, ал халы қ қалы птасқанға дейінгі дәуірде әрбір диалект бір тайпаның, рудың тілі болған. Сондықтан бүгінгі тіл құрамындағы диалектілік айырмашылықтар көбіне тілдің көне дәуірінің біртұтас халық тілі қалы птасқанға дейінгі сипаты болып келеді. Сондай-ақ, диалекті- лік айырмашылықтардың бір тобы тілдің кейінгі дәуірлерінде пай- да болуы да мүмкін. Соңғы топ әдетте тілдік байланыс, қатынас- тардың (языковые контакты) немесе экстралингвистикалық фак- торлардың жемісі болуы әбден ықтимал. Д иалектілік ерекшелік- тердің осы екі тобы да тіл тарихын, әсіресе тілдің құрылымдық тарихын ж асау үшін аса қаж етті материал болады. Мәселе мынада: диалектілік айырмашылықтар ж азб а ескерткіштер тілі ерекшеліктерін салыстыратын, сол арқылы тілдік өзгерістер ай- қындалатын тірек. Д иалектілік ерекшеліктердің алдыңғы тобын ес- керткіштер тілімен салыстыру арқылы тарихи құрылымдық өзге- рістер айқындалса, соңғы тобын салыстыру арқылы тілдің экстра- лингвистикалық ықпэл арқылы дамуы анықталады. Қей мәселелер жөнінде диалектілік ерекшелік тіл тарихын зерттеуде сүйенетін ж алғы з ғана көз болады. Мысалы: ж ~ ш ~ н : жайқал, шайқал, най- қал, бұл сәйкестіктің арғы түбі й-ге барып тірелетіні айқын, сонда й ~ ж //ш ~ н , әлде й ~ н ~ ж ~ ш , о ~ ү , арғы түбі у, сонда у ~ — ұ ~ о; барулы ~ баратын, барамын екен ~ барады екенмін; барамыз е к е н ~ б а р а д ы екенбіз, б а р а л ы ~ барайық, т. б. Бұндай тұлғалар мен дыбыстық сәйкестіктер қ азақ тілінің этногенезін, оның құра- мына енген ру-тайпа тілдерін, сондай-'ақ оның қандай құрылымдық өзгерістерді басынан еткізгендігін айқындайды. Фольклор немесе ауыз әдебиеті тілі халық тілінің басқа салаларымен салыстырған- да біршама өңдеуден өткен тіл. Бұл жағынан келгенде, ауыз әде- биеті тілі (немесе ауызша поэтикалық тіл) әдеби тілге көбірек 12 жақын. Дегенмен, ауызша поэтикалық тілдің бір ерекшелігі бар: ол ы рғаққа, ұйқасқа құрылған тіл. Ал ы рғаққа негізделген тіл баяу ©згереді. Өйткені ырғақтың өзі сол ф раза құрамындағы тіл- дік құралдардың сапасы мен мағынасына негізделеді. Ал сол құ- рам ға өзгеріс енгізу ы рғаққа сай болғанда ғана мүмкін. Сондық- тан да ауыз әдебиеті тілінде тілдің кене дәуірлеріне тән тұлғалар, дыбыстардың қолданысы, кейде сөздер көп сақталады . Олар тілдің құрылымдық тарихын зерттеуде үлкен роль атқарады. Тілдің құрылымдық тарихын зерттеп білуде дәйек болатын бір сала — ономастика (жер-су, тайпа, ру, халық, кісі аттары, т. б.). Ономастикалық материал тілдің лингвистикалық және экстралинг- вистикалық даму жолдарының бірлікте болатынын дәлелдейді. Ономастикалық атаулар кебіне тілдің қалыптасқан сөз өзгеру жүйесінің аумағына сыймайды. Олар тілдің даму барысында жо- ғалып кеткен сөз езгерту модельдері бойынша ж асалған болып келеді немесе ұмытылып кеткен мағынаны өз бойында сақтауы мүмкін. Мысалы: Ақсу — а қ ~ а қ қ а н су: бұл сөздің құрамынан синкретикалық түбір (ақ — етістік және есім) мен сөздің ұмытыл- ған қолданысын (ақ етістік түбірдің есімдерше қолданысын) керуге болар еді, т. б. Ономастикалық материалдардың мынадай екі тобы бар: бір тобы — микротопонимдер мен антропонимдер. Микротопо- нимдер (шабындық, ж айлау, қыстау, ұсақ өзектер атаулары) мен антропонимдер (кісі аттары, т. б.) құрамында өздері пайда болып, қалыптасқан аймақ, әлке тұрғындары тілінің белгілері сақталады. Ондай тілдік айырмашылықтар сол аймақты, елкені мекендеген ру-тайпа тілдерінің негізгі белгілерін айқындауға мүмкіндік туғы- зады. Ономастикалық материалдардың екінші тобы — топонимдер немесе географиялық атаулар. Топонимдер тілдік байланыстың, тілдік ықпалдасудың ерекше бір түрінің куәсы, соның нәтижесі де болып отырады. Мәселе мынада: географиялық атаулар мыңдаған ж ы лдар бойы, сол географиялық аудандағы тұрғындар ауысып ж атса да, өзгермей қал а беруі ықтимал. Бұл ж ағдай белгілі бір тілдің тарихындағы субстрат тілді анықтауға бірден-бір мүмкіндік туғызады. Мысалы, Оңтүстік Шығыс Қазақстан түп негізі монғол •тыдеріке §£рЖ - . "тауларға толы. Мысалы: Зайсан, Тар- бағатай, Талғар, Түрген, т. б. Бұл аіаузігр„о“ >і аймақтың алғаш қы тұрғындары (немесе осы аймақта алғаш көішп-қйіГ*’* іқүргендер) кімдер Волғанын анықтайды. Монғол тілдерінде сөйлегеИ пүлар мен тайпалар кейін әр түрлі себептермен аталған территориялар-' дан жоғалып кеткенмен, сол тілдерде қалыптасқан атаулар түркі тілдерінде де орнығып, тұрақталып қалды. Сөйтіп қ азақ халқы- ның құрамына енген рулар мен тайпалар тілдерінің монғол тілде- рімен кейінгі (түркі-монғол бірлестігі заманынан кейінгі) байла- нысы осылай айқындалады. Топонимикалық атаулар бір аймақта, бір регионда әр түрлі тарихи-әлеуметтік себептермен әр сипатты мәдени-тілдік топтардың тоғысуының куәсы, нәтижесі де болады. Мысалы, Қырым түбегінде гректер, осман түріктері, қыпшақтар мен оғыздар, кейін орыстар мен украиндықтар орнығып, мекенде- ді. Грек мәдениеті мен славян мәдениеттері бір-біріне тарихи 13 ұласып жатқанмен олардың тілдік құрылымдары өзгеше екені мә- лім. Ал осман тұріктері мен қыпшақ, оғыз тілдері ұқсас болғанмен, ол халықтардың мәдени сипаттары әр түрлі. Осындай әр сипатты, әр құрылымды тілдік-мәдени топтар негізінде Қырымда қалып- тасқан атаулар мына сипатта болып келеді: Херсон (грек), Алғы П армак, Ана Эли (осман түріктері), Черкез — Қеш, Осман — Қеш (оғыз), т. б. Тарихи грамматикалық зерттеу, сондай-ақ, басқа тілдерге ауысқан сөздерге және басқа тілдерден қ а за қ тіліне ауысқан сөз- дерге де негізделеді. Зерттеуші қ азақ тілінен басқа тілдерге сөз ауысу кезеңі мен қ азақ тіліне басқа тілдерден сөз ауысу кезеңін, сондай-ақ ауысу ж ағдайлары н анықтауы қаж ет. Сонда ғана ондай ізденістер жақсы нәтиже бере алады. Қ азақ тілінен басқа тілдерге сез ауысудың, шамамен, екі кезеңін айтуға болар еді: бірінші ке- зең қ азақ халқы қалы птасқанға дейінгі дәуірлерде жеке ру, тайпа тілдерінен басқа тілдерге ауысқан сөздер. Бұл жерде қыпшақ-по- ловец т айпалаоы тілдерінін шығыс славян тілдеріне ыкпалын еске ал?ғд~бол~ар.^ д і. «Игорь полкі туралы сөздің» тілін осы түрғылан зерттеуші белгілі т ү р к а т і: -Менғее-^бол зам анғьг шығыс славян тіл- деріне ыкпал „жасдгяы л-ілдердід- бірі _ қьшшақ-полхшяц іі.ді екенін айтады. Бұл жерде екінші аталатын көз — Н яүячлктн, .тіттпіц аіітьісы («М ухакамат әл-луғатайин») атты еңбегінде келтірілетін, парсы тіл/іеріне ауыскан түркі-еөздері- Ол сөздердің көпшілігі-ак бүгінгі қыпш ақ тобына ж ататы н тілдерде, әсіресе, қ азақ тілінде пәлендей өзгеріссіз айтылады. Ал байқалатын кейбір әзгерістері қ азақ тілінің басынан өткен тарихи ж аң аруларға сәйкес болып отырады: қуруқш ы, талғачы, найзачы, кийкчі, орта иілік, қабурға, жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|